گومانی مێتۆدی لای دێکارت: یەک کەس و سەردەم

توێژینەوە و نووسین: کاوە جەلال

ڕێنێ دێکارت (بە لاتینی: ڕێناتوس کارتێزیوس) فەیلەسوفێکی مەزنی فەڕەنسییە، مەزنێتییەکەشی بە ناولێنانێکی سەرنجڕاکێش ناسێنراوە: ئەو “باوکی نوێسەردەمی ئەوروپی”یە. هەڵبەتە ئەم ڕستەیە لە سێ واژە پێکدێت: باوک، نوێسەردەم، ئەوروپی. باوک بەرهەمێک دەخاتەوە کە نوێسەردەمە، وەلێ ئەوە نوێسەردەمێکی ئەوروپییە. ئەوجا کاتێک ئەو دەبێت بە بنیاتنەری شێوازێکی نوێی فەلسەفاندن کە “پەرچاندن”ی (ڕێفلەکسیۆنی) مێتۆدییە ڕووەو خودی خۆ، ئەوەش بە ئامانجی گەیشتن بە مەئریفەی ڕوون و ئاشکرا، ئیدی بەو کارە بناغەیەک بۆ کۆتاییهێنان بە فەلسەفاندنی باوی سەردەمەکەی دەڕێژێت کە سکۆلایستیک بوو.

دێکارت ساڵی 1596 لە لا های هاتە جیهانەوە، باوکی نەجیبزادە و یاساوان بوو لە دادگەی باڵای بریتانیە، دایکی جیهانی بەجێهێشت کاتێک تەمەنی ئەو یەک ساڵان بوو، بۆیە نەنکی بەخێوی کرد. ئەو لە تەمەنی هەشت ساڵاندا نێررا بۆ خوێندن لە فێرگەیەکی یێزووییەکان (یەسوعییەکان) لە لا فلێش، وەلێ لەبەر ئەوەی کوڕێکی لەشساغ نەبوو، ئەوا ڕێی پێدرابوو تا سەئات 11 لە پێخەفدا بمێنێتەوە و پاشان بێت بۆ فێرگە، بەوەش هاوپۆلەکانی تووڕە دەبوون، دەکەوتنە بۆڵە و سکاڵا: “ئەرێ بۆچی هەرگیز ئەم زەلامە سزا نادرێت؟”، ئەویش وەڵامی دەدانەوە: ئەو وەک شیرەمژە هێندە لاواز بووە کە پزیشکەکان بە تەمای ژیانی نەبوون، بۆیە ناچارە خۆی بپارێزێت و زۆر بنوێت. زۆر نووستن بوو بە نەریتی دێکارت بەدرێژایی ژیانی.

وانەکانی فێرگەی لا فلێش بریتی بوون لە گریکی، لاتینی، ماتماتیک، ئەستێرەناسی، موزیک، تەلارسازی، هەروەها و بەتایبەتی نووسینە لۆگیکییەکانی ئەڕیستۆتێلیس کە وەک زەمینەی فێرکاری چەسپێنرابوون. هاوکات ئەو دەمە یێزووییەکان وەک پێشکەوتنخوازترین ئۆڕدی کڵێسەی کاتۆلیکی ناسرابوون، چونکە گەرچی مامۆستاکان سکۆلایستی بوون، سەرباری ئەوە هەڵوێستێکی کراوەیان بەرانبەر پرسیار و وەڵامی نوێی زانستە سروشتییەکان هەبوو. بەم شێوەیە دێکارت لە زارۆکییەوە بەر دوو شێوازی هزرین دەکەوێت: سکۆلایستیک و هومانیزم، ئەوجا دوای هەشت ساڵ خوێندن لە لا فلێش ساڵی 1612 دەڕوات بۆ پواتیێر تاکو لە زانستگەکەی بەردەوامی بە خوێندن بدات: فەلسەفە، ماتماتیک، یاساناسی و پزیشکی کە ساڵی 1616 تەواوی دەکات.

وەلێ دێکارت لەکاتی فێرخوازییەوە لە لا فلێش تووشی گومان دەبێت لە هەموو ئەو زانستانە کە وەک ڕاستیی پرسیارهەڵنەگر دەخزێنرانە نێو هۆشی فێرخوازانەوە. ئێرنست بلۆخ پەیوەند بەم ڕەوشەی دێکارتەوە لە گومانێکی پسیکۆلۆگییانە دەدوێت، کەواتە ناسۆری دەروونی کە بەپێش گومانی مێتۆدیدا ڕادەبورێت. ئەو خۆی لە “دیسکورزی مێتۆد”دا دەنووسێت: “لە گێژاوێکی ئەوتۆی گوماندا (…) خۆم دەبینییەوە (…) کە ئیدی لە زانینمدا تەنیا نەزانینم ئاشکرا کرد”(1). کەواتە ئاشکرایە بۆچی ئەو دوای تەواوکردنی خوێندنی زانستگەیی ناتوانێت بۆ خاتری پارە و پێگەی سۆسیال پۆستی پارێزەر یان دادوەر وەربگرێت، ژن بهێنێت و وەچە بخاتەوە: “(من نەمدەویست) زانست بکەم بە پیشە تاکو ئاستی گوزەرانی خۆمی پێ چاک بکەم”، بە پێچەوانەوە، هەرئەوەندەی تەمەن دەرفەتی پێدەدات کە خۆی لە پابەندی بە مامۆستا سکۆلایستییەکانییەوە بەربدات، بڕیار دەدات لە دوو شوێنی دیکە نەک لەنێو کتێبەکاندا بۆ زانست بگەڕێت: “لەنێو خۆم یان لە کتێبی مەزنی جیهاندا (…)؛ بەم شێوەیە باقیی تەمەنی گەنجێتیمم بەکارهێنا بۆ گەشتکردن تاکو کۆشکوسەرا و سوپای جیاواز بناسم، بە مرۆڤانی جیاواز لە کارەکتەر و پێگەی سۆسیال تێکەڵ ببم، ئەزموونی هەمەجۆر کۆبکەمەوە و لەو دۆخانەدا کە قەدەر دەیخستمە نێویانەوە، خۆم بخەمە ژێر تاقیکردنەوەوە (…)”(2).

کەواتە دێکارت بڕیار دەدات ڕێگەی خۆی بگرێتە بەر. ئەو لە سەردەمی جەنگی سیساڵەی مەزەبەکاندا ماوەیەکی کورت لە پاریس بەسەردەبات، پاشان باوکی ساڵی 1618 دەینێرێت بۆ کۆرسی سەربازی لە هۆڵەندا کە ئەو دەمە وەک پێشەنگی جەنگی بزۆک ناسرابوو: هۆڵەندییە کالڤینییەکان بەم شێوازە نوێیەی گێڕانی جەنگ بەسەر ئیسپانییە کاتۆلیکییەکاندا زاڵ بوون کە تا ئەو جەنگە وەک نەبەز ناسرابوون(3). پاشان دێکارت لای مۆڕیتسی ناساو و بەدووی ئەویشدا لە سوپای بایەرن وەک ئەفسەری بێمووچە دەچێتە خزمەتی سەربازییەوە، تەنانەت مەیدانییانە لە داگیرکردنی پراگدا بەشداری دەکات. ئەو ساڵی 1621 لە خزمەتی سەربازی دەکشێتەوە و بەردەوامی بە گەشتەکانی دەدات.

لەکاتی خزمەتی سەربازیی دێکارتدا لە بایەرن / ئەڵمانیا ڕوداوێکی گرنگ هەیە کە ڕەخنەگرانی ناوی دەنێن کاتی خویابوونی هزری نوێسەردەم. دێکارتی بیستوسێ ساڵان ئەفسەرە لە هەوارگەی زستانەی لەشکرەکەیان لە نۆیبورگ:

“ئەو دەمە لە ئەڵمانیا بووم. (…) جەنگ کە جارێ لەوێ کۆتایی نەهاتبوو، بانگی کردبووم بۆ ئەوێ. دوای ئەوەی لە ئاهەنگی تاجلەسەرنانی کایزەر (فێردیناندی دووەم لە نۆی سێپتێمبەردا لە فرانکفورت – ن) گەڕامەوە بۆ سوپا، زستان دەستی پێکرد، ئیدی لە هەوارگە مامەوە و لەوێ هیچ دەرفەتێکی گفتوگۆی پەرتکەرەوەم نەبوو، وەلێ هەر لەوێ بۆ خۆشبەختی نە خەم و نە سۆز هەراسانیان کردبووم. بەم شێوەیە بەدرێژایی ڕۆژ بەتەنیا لە ئۆدەیەکی گەرمدا دەرگەم لەسەر خۆم داخستبوو و تەنیا بە بیرۆکەکانمەوە خەریک بووم.”(4)

دێکارت شەوی 10/11ی نۆڤەمبەری 1619، لە شەوی سان مارتیندا (5)، سێ خەون بەدووی یەکدا دەبینێت و دوای ئەوەی تەواو بێدار دەبێتەوە، بڕیار دەدات ببێت بە فەیلەسوف. وەک ئەو خۆی دەبێژێت، خەونی یەکەم و دووەم “سامناک” بوون، ئەوی سێیەم “شیرین” و “ناسک” بوو. ئەو هەر سێ خەونەکەی لە دەفتەرێکی تێبینیدا دەنووسێتەوە و دەفتەرەکە بەدرێژایی ژیانی لای خۆی دەپارێزێت، تەنانەت لەتەک خۆیدا دەیبات بۆ کۆشکی ستۆکهۆلم. بێگومان گێڕانەوەکانی خۆی بزر بوون، ئێمە ناڕاستەوخۆ بەڕێی ئادرێیۆ بایێ-وە کە یەکەم بیۆگرافیی دێکارتی (1691) نووسیوە، نێوەرۆکی ئەو خەونانەمان پێگەیشتووە. بایێ کە لە دەفتەری تێبینییەکانی دێکارتدا داڕشتنی ئەو سێ خەونەی ئەوی خوێندبۆوە، لە نووسینی بیۆگرافییەکەی دێکارتدا دایاندەڕێژێتەوە. ئەمڕۆ گێڕانەوەکەی بایێ وەک باوەڕپێکراو ناسێنراوە.

لە خەونی یەکەمدا هەموو شتەکان شێواون؛ ئەو بەنێو شاردا وێڵە و لەشی بەلای چەپدا کەوتووە، کەواتە ناتوانێت بەڕێکی بەڕێوە بڕوات و بەو هۆیەوە شەرمی بە خۆی دێت، بۆیە هەوڵ دەدات خۆی ڕاست بکاتەوە، وەلێ باهۆزێک هەڵی کردووە و دەرفەتی پێنادات خۆی بەپێوە ڕابگرێت، تەنانەت چەند جارێک لەسەر پێی چەپ دەیسووڕێنێتەوە. ئەوجا هەوڵ دەدات بۆ هێورکردنەوەی ناڕەحەتییەکانی لەشی دەرمانێک بخوات، وەلێ هەوڵەکەی شکست دەهێنێت. پاشان هەوڵ دەدات هانا بۆ کلێسەیەک بەرێت تاکو لەوێ بە ئارامیی دەروونی بگاتەوە، وەلێ ناتوانێت بە کڵێسەکە بگات، چونکە باهۆزەکە بەتوندی بەرەو پاش دەیگەڕێنێتەوە. جگە لەوە مرۆڤەکان کە ئەو لە ڕێ پێیان دەگات، بایەخی پێنادەن. هاوکات گەرەکە پیاوێک بدۆزێتەوە تاکو مێلۆنێکی (کاڵەکێکی) پێبدات، کەچی ئەمەشی بۆ ناچێتە سەر. سەرئەنجام هەڵکێشراو لە ئارەق بێدار دەبێتەوە، هەست بە ئازارێکی توند دەکات و وای بۆ دەچێت کە گیانی خراپ ویستوویەتی لەخشتەی بەرێت، ئیدی بۆ نزیکەی دوو سەئات لە چاکە و خراپەی نێو جیهان دەهزرێت. پاشان دەنوێتەوە.

دێکارت لە خەونی دووەمدا دەکەوێتە نێو بۆرانێکەوە و هەورەگرمەیەک ڕایدەچڵەکێنێت، بێدار دەبێتەوە و هەست دەکات کە دەتوانێت لە تاریکیدا ببینێت، وەلێ نازانێت کە داخۆ هۆی ئەوە بۆ پزیسکە پەرشبووەکانی نێو ئۆدەکەی دەگەڕێتەوە یان بۆ چاوانی خۆی کە داگیرساون و ڕوناکی دەخەنەوە. کەواتە ناتوانێت خەون و کەتوار لە یەکدی جیابکاتەوە. جگە لەوە ئەو زۆر جار شتی بەو چەشنەی بینیوە، بۆیە ئیدی سەرلەنوێ بەئارامی دەنوێتەوە.

لە خەونی سێیەمدا نەک هەورەبروسکە، بەڵکو ڕوناکیی مۆم هەیە. ئەم خەونە ترسناک نییە وەک دوانەکەی پێشوو. دێکارت ژمارەیەکی زۆر کتێبی لە بەردەمدایە، هەروەها فەرهەنگێک لەسەر مێزێکە و نازانێت کێ لەو جێیەدا دایناوە. لە تەنیشت فەرهەنگەوە کۆکارێکی هەڵبەستڤانان لە بەرگێکدا دەبینێت، ئەوجا پیاوێک کە دێکارت نایناسێت، هەڵبەستێکی نێو ئەو کۆکارەی بۆ دەپەسنێنێت کە بەم وشانە دەست پێدەکات: “Est et Non” (“ئەرێ و نەرێ”)، وەلێ ئەو ناتوانێت هەڵبەستەکە بدۆزێتەوە، بۆیە دەبێژێت کە هەڵبەستێکی دیکەی زۆر جوانی هەمان هەڵبەستڤان هەیە و بریتییە لە: “Quod vitae sectabor iter?” (“ئایا (لە ئایندەدا) چە ڕێگەیەک بگرمە بەر؟”). سەرباری ئەوە ناتوانێت ئەمیش بدۆزێتەوە. کاتێک لاپەڕەکانی هەڵدەداتەوە، تێیاندا پۆرترێی بچووکی جیاواز دەبینێت و هەست دەکات، گەرچی کتێبەکە زۆر جوانە، سەرباری ئەوە جیاواز لەوە چاپکراوە کە ئەو پێشتر بینیبووی. لە کۆتاییدا کتوپڕ کتێبەکان و پیاوەکە دیارنامێنن.

دێکارت لە خەونی یەکەمدا بەتەنیایە و وێڵە، هەروەها بەلای چەپدا کەوتووە، ئەمەش بەگوێرەی ڕاڤەکردنی ئەو دەمەی ئەوروپی لاربوونەوەیە بەرەو گومڕایی، یان دوورکەوتنەوەیە لە ڕێی ڕاست (بریتییە لە ئیڕتیداد)، بۆیە مرۆڤەکانیش کە ئەو لە ڕێ پێیان دەگات، بایەخی پێنادەن. ئەوجا مێلۆنەکە، بەگوێرەی ڕاڤەکارانی دێکارت، وێنەیە بۆ میوەیەک یان مرۆڤێک کە ژیانی ناخەکییانەی نەناسراو و گوماناوییە، کەواتە مرۆڤ دەشێت پەیوەند بە هەردووکیانەوە بەسەهوودا بچێت. دێکارت وایدادەنێت کە ئەو دەتوانێت بەبێ مێلۆن، بەبێ مرۆڤان، هەڵبکات، بۆیە ستایشی “تەنیایی” دەکات. مێلۆن بۆ ئەو بەرجەستەی تەنیاییە وەک پێویستییەک بۆ هزرین. ئەوجا کاتێک ئەو لە خەونی یەکەمدا وێڵ بووە و لە خەونی دووەمدا هەورەگرمەیەک ڕایدەچڵەکێنێت، ئەوا خەونی سێیەم هانی دەدات کە بۆ ڕێگەی خۆی بگەڕێت. بە بڕوای ئەو فەرهەنگەکە نیشانەیە بۆ کۆی زانستەکان، کۆکاری هەڵبەستڤانەکان نیشانەیە بۆ پەیوەندیی فەلسەفە و دانایی، ئەوجا ئاماژەدانی کابرای نەناس بۆ ناونیشانێکی وەک “ئەرێ و نەرێ” هاندانە بۆ جیاوازیکردن لە نێوان ڕاست و هەڵەدا، وەلێ گەر لە کتێبەکاندا پرسی “ڕاست و هەڵە”ی بۆ ساغنەکرایەوە، ئەوا گەرەکە خۆی بگەڕێت کە داخۆ شتێکی ڕاست یان هەڵە هەبێت و لەنێو هۆشی خۆیەوە هەڵقوڵابێت. خەونی سێیەم ئاماژە بۆ ئایندە دەدات، دێکارتیش ڕێگەی بەرەو ئایندە دەگرێتە بەر(6).

بە گۆتەی دێکارت خۆی ئەم سێ خەونە کاریگەری لەسەر ئایندەی ئەو دەنوێنن، ئەو گۆیا لەو خەونانەوە دەگات بە بنەمای “کۆگیتۆ ئێرگۆ سوم” (“من دەهزرێم کەواتە من هەم”)، یان دەگات بەو بڕوایە کە گەرەکە شۆڕشێکی فەلسەفەیی بەرپا بکات، واتا: هەر شتێک کە وەک جەخت و مسۆگەر دەنوێنێت، لە بناغەوە بڕمێنێت و سەرلەنوێ لە یەکەمین بناغەکانەوە دەستپێبکاتەوە(7). بە شێوەیەکی ڕوونتر ببێژین، ئەو دەیەوێت مێتۆدێکی یونیڤێرساڵ (گشتگیر) بۆ توێژینەوە لە ڕاستی (واتا زانین) گۆڕان پێبدات تاکو فەلسەفە ببێت بە زانست. لە بنەڕەتدا ئەم زانستە نوێیە کە ئەو بنیاتی نا، کاریگەریی قووڵی لەسەر جیهانی مۆدێرنی ئەوروپی نواند. لەوێ دەربڕینی “من” لە دێکارت جیانابێتەوە.

وەلێ دێکارت سەرباری بڕیاردان بۆ گرتنەبەری ڕێگەی خۆی هێشتا هەر ئەزموونەکەی شەوی 10/11ی نۆڤەمبەری 1619 بۆ ماوەی 18 ساڵ وەک نهێنییەک لە ناخی خۆیدا دەشارێتەوە.

دێکارت دوای مردنی باوکی میراتییەکی زۆری بۆ دەمێنێتەوە و ڕزگاری دەکات لە خەم و مشووری گوزەران. دوای ئەوەی ماوەیەک لە پاریس بەسەر دەبات، دەڕوات بۆ هۆڵەندا و لەوێ 19 ساڵ (لە 1629 تا 1649) دەمێنێتەوە. ئەو دەمە هۆڵەندای کالڤینی و کۆماری تەواو جیاواز بوو لە فەڕەنسای کاتۆلیکی و شانشینی، چونکە لەوێ بەهۆی پەیوەندییە لیبەرالەکانییەوە مرۆڤ دەیتوانی ئازادانە بنووسێت و نووسینەکانی بڵاوبکاتەوە. سەرباری ئەوە لە ماوەی ژیانیدا لەو وڵاتە 24 جار لە ترسدا شوێنی گوزەرانی دەگۆڕێت، هاوکات ناونیشانی خۆی بە ژمارەیەکی زۆر کەم لە ناسیارانی دەدات. ئەوجا هەر لە هۆڵەندا ڕوداوێکی خەمهێن کاریگەریی قووڵ لەسەر ژیانی دەنوێنێت: لەوێ لەتەک کیژە کارەکەرەکەیدا بە ناوی هێلێنە یانز زارۆکێک دروست دەکات و ساڵی 1635 دەبێت بە باوک، وەلێ کچەکەی لە تەمەنی پێنجساڵاندا دەمرێت، بەو هۆیەشەوە دەخزێتە نێو تەنگژەیەکی قووڵی دەروونییەوە.

ساڵی 1637 دێکارت نووسینی “دیسکورز لەبارەی مێتۆدی بەکارهێنانی دروستی ئاوەز و گەڕان بۆ ڕاستی لەنێو زانستەکاندا” بڵاودەکاتەوە و فەلسەفە ڕاسیۆنالیستییەکەی ڕادەگەیەنێت. وەلێ بەهۆی ئەو نووسینەوە نەک تەنیا کڵێسە لە فەڕەنسای زێدی خۆی، بەڵکو تیۆلۆگە پرۆتێستانتەکانی هۆڵەنداش لەدژی ڕاستدەبنەوە. ئامانجی نووسەری “دیسکورزی مێتۆد” ئەوەیە کە خوێنەرانی فێرببن مێتۆدییانە ڕاست لە هەڵە جیابکەنەوە تاکو لە کردارەکانیاندا بەڕوونی ببینن و لە ژیاندا بەمسۆگەری بەرەو پێش هەنگاوبنێن، وەلێ مرۆڤ ئەمەی پێبەدیدەهێنرێت، گەر لەنێو خۆیدا بنەمایەک بۆ لەسەروەستان بچەسپێنێت. لێرەدا ڕوونتر تێدەگەین کە بۆچی ئەو دەبێت بە باوکی نوێسەردەمی ئەوروپی: چەسپاندنی بنەمای خۆیی دەبێت بە هەوڵی چەندین ملیۆن مرۆڤی ئەوروپی بەو مەبەستە کە ڕێگەی خۆیان بگرنە بەر. بۆیە هێگل دەبێژێت: “ئەو پاڵەوانێکە کە (…)  زەمینەی فەلسەفەی لەنوێوە بنیاتنایەوە”(8).

ئەوجا دێکارت ساڵی 1641 “مێدیتاسیۆنەکانی (لێهزرینەکانی) یەکەم فەلسەفە” بڵاودەکاتەوە، سەرەتا بە زمانی لاتینی، پاشان بە فەڕەنسی، جا گەرچی هێشتا هەر لاتینی زمانی ستاندارتی فەلسەفە و زانستەکان بوو. وەلێ زەبری بێبەزەییانەی دەسەڵاتدارانی ئایینی دێکارت ناچار دەکات ماسک هەڵبگرێت تاکو لەتەکیاندا نەکەوێتە ناکۆکییەوە. بۆیە لە سەرەتای کتێبەکەیدا بەشێکی “پێشکەش” دادەنێت و دەنووسێت:

“ڕێنێ دێکارت سڵاوی خۆی پێشکەشی ڕاگران و دکتۆرانی فاکولتێی تیۆلۆگیی پیرۆزی پاریس دەکات”، ئەوجا بەردەوام دەبێت: ئەو نووسینەکەی دەخاتە بەردەمیان تاکو ئەو زانا مەزنانە خۆیان بەڕوونی مەبەستی ئەو ببینن و دوای ئەوەی بینییان، ئیدی بەگونجاوی دادەنێن، لەبەر ئەم هۆیە گەرەکە ئەوانی بەڕێز بەرگریی لێبکەن (!). سەرەڕای ئەوە دێکارت هێشتا هەر تێڕوانینی خۆی سەبارەت بە پرسی خودا و نەمریی دەروون دەخاتە بەردەم تیۆلۆگەکان: “من هەردەم ئەو تێڕوانینەم هەبووە کە پرسیاری خودا و دەروون گرنگترینی ئەو پرسیارانەن کە دەبێت بە یاریدەی فەلسەفە نەک تیۆلۆگی بسەلمێنرێن”(9).

سەرباری ئەوە ژیانی دێکارت بەهۆی کتێبەکانییەوە دەکەوێتە مەترسییەوە. دوای ئەوەی کریستینەی شاژنی سوید پاییزی 1649 بانگی دەکات بۆ کۆشکی ستۆکهۆڵم تاکو لەوێ وانەی فەلسەفەی پێبدات، ئەو بانگهێشتەکەی قبووڵ دەکات و دەڕوات بۆ سوید. وەلێ شاژن ڕاهاتبوو بەیانیان زوو بێداربێتەوە و هەستێت، دێکارتی خەوخۆشیش دەبوو بەو بەیانی زووە هەستێت و بڕوات بۆ لای تاکو بابەتی فەلسەفەیی بۆ بخوێنێتەوە – بە سەرئەنجامێکی کوشندەوە: بەرگەی یەکەم زستانی سوید ناگرێت. ئەوی سەرمابردەڵە لەکاتی پیاسەکردنی بەیانیان لەتەک شاژندا بەسەختی سەرمای دەبێت، سییەکانی هەو دەکەن، نەخۆشییەکە لێی پیس دەکات و 11.02.1650 لە ستۆکهۆڵم دەیکوژێت.

ساڵی 1663 نووسینەکانی دێکارت دەخرێنە نێو لیستی نووسینە یاساغکراوەکانەوە (Index librorum prohibitorum) کە بەکورتی هەروەها ناودەنرێت “لیستی رۆمی” (Index Romanus).

دێکارت لەپاڵ فەلسەفەدا هەروەها واتایەکی مەزنی بۆ ماتماتیک هەیە. ئەو بە نووسینی “لەبارەی ئەندازە” گۆڕانی دا بە کایەیەکی نوێ لە ماتماتیکدا کە ناو دەنرێت ئەندازەی شرۆڤەیی. ئەم ئەندازەیە هاوکێشە جەبرییەکان بە داڕشتنی ئەندازەیی شرۆڤە دەکات، هەروەها بابەتە ئەندازەییەکان بە هاوکێشەی جەبری وەسف دەکات. جگە لەوە ئەو یەکەم ماتماتیکی بوو کە هێماکانی “+” و “-“ی لە ژمێرەدا بەکارهێنا، هەروەها شێوازی نووسینی توان (بۆ نموونە a² لەبریی aa)، هێمای ڕەگ و سێ پیتەکەی کۆتایی ئەلفبا (x، y و z) کە وەک قەوارەی بگۆڕ (ڤاریابل) لە سیستەمی پۆتاندا بەکاردەهێنرێن، دەگەڕێنەوە بۆ دێکارت.

دوو) شێوازی هزرینی سکۆلایستی

لە بنەڕەتدا دەستەواژەی “چەرخی نێڤین” تەنیا پەیوەندیی بە ئەوروپای کریستیانییەوە هەیە، شێوازى پێگەیاندنی ئەم چەرخەش بریتییە لە سکۆلایستیک، واتا پێگەیاندنى فێرگەیى. وەلێ ئێمە پێویستە سکۆلایستیک لە دوو واتادا دیارى بکەین: لە واتایەکى تەسکدا هزرینى فەلسەفەیى-فێرگەییە کە تا ڕێنیسانس پەیڕەو دەکرا. ئەو دەمە فێرگەکان لەنێو کڵێسەکاندا بوون و پاشان لە سەدەى سیازدەیەمدا گوێزرانەوە بۆ نێو زانستگەکان. لێ سکۆلایستیک لە واتایەکى فراواندا شێوازى هزرینى ئەم چەرخە بەگشتى دەگرێتەوە.

گەرچى سکۆلایستیک بەنێو سێ قۆناغى سەرەتا و باڵا و درەنگدا ڕەت دەبێت، سەرەڕای ئەوە وەک سەرجەم مۆرکێکى سەرەکیى هەیە: بەندە بە تیۆلۆگى و سەروەریى کلێسە و بیبلەوە؛ زەمینەکەى بریتییە لەو تێڕوانینە کە واى دادەنێت هەقیقەتى ئیمان پێشتر لە لایەن تیۆلۆگییەوە پێناسە کراوە. ڕوونتر ببێژین: مرۆڤ دەبوو بڕوای بە خودا و سروش هەبێت. هەر لەم ڕوانگەیەوە زانایان بۆیان نەبوو لە فاکتە جیاوازەکان بتوێژنەوە کە مۆرکی زانستی مۆدێرنە، بەڵکو دەبوو بەڵگە بۆ دۆگمەکانی کڵێسە بهێننەوە. بۆ نموونە لە ئەستێرەناسیدا، پابەند بە جیهانبینیی گریکییەوە، زەمین خرابووە نێوەندی سیستەمی خۆرەوە، خۆریش وەک هێمای چاوی خودا دادەنرا کە لە سەرەوە چاودێریی هەر کردارێکی مرۆڤان دەکات. جگە لەوە پرۆگرامی زانست تەنیا بەسەر لکە سەربەخۆکانی فەلسەفەدا بەکارنەدەبرا، بەڵکو بەسەر یاساناسی و پزیشکیشدا.

هزرینی سکۆلایستی لە ئاستی لێرەبوونی (وجودی) نێوجیهانیی مرۆڤەوە وەک ئیماندارێکی ئاوەزمەند ئاوەڵا دەکرا، فێرخوازانیش وەک ئاوەزمەند و سەلار و گوێرایەڵ زانستەکانیان لە مامۆستایان وەردەگرت و دەیاندانەوە یان درەنگتر لەسەر ڕێنوما چەسپێنراوەکان پەرەیان پێدەدان. کەواتە ئەوان بەدەر بوون لە ئازادیی هزرین. گەر کڵێسە بیپرسیایە: “ئایا چۆن هەبوونی خودا دەسەلمێنرێت؟”، یان “بۆچی خودا بۆ مەبەستی خەڵاسی مرۆڤان بوو بە مرۆڤ؟”، دەبوو فەیلەسوفان لە هەوڵی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەدا بەڕەهایی بەند بن بە سێ بنەماوە: بیبل، پاتریستەکان (باوکانی کڵێسە) و ئەڕیستۆتێلیس. نەک سەلماندنی ئیمان، بەڵکو ڕوونکردنەوەی ئاوەزمەندانەی دۆگمەکانی کڵێسە بابەتی ئەوان بوو بەو ئامانجە کە ئیمانداران باشتر لە نێوەرۆکی ئیمان و ڕاستیی خەڵاس تێبگەن. لێرەدا دەستوێژەکانی ئەرگومێنتهێنانەوەی زانستی بەگوێرەی لۆگیکی ئەڕیستۆتێلیس و دیالێکتیکی فێرگەکان (سکۆلاکان) لە سەرجەم مەئریفەی زانستی و بەشەکانی خوێندندا بەگەڕ دەخران، دیالێکتیکیش لەم پەیوەندییەدا بەواتای دانانی پرسیار (quaestio) و دانوستاندن (disputatio)ی دروستی زانستی کە پابەند بە لۆگیکی ئەڕیستۆتێلیسەوە ئەنجام دەدرا. بۆ نموونە گەر پرسێکی نێو بیبل ببووایە بە بابەتی دانوستاندن، ئەوا پرسەکە وەک ڕاستی دادەنرا، ئەوجا “پرسیار” ئاڕاستەی دەکرا تاکو لە خودی ئەو بابەتە دانراوەوە مەئریفەی قووڵتر دەربئەنجامێنرێت، لێرەشدا تەنیا مامۆستا دوایەمین تێڕوانینی چواندووی ڕادەگەیاند و وەک گونجاو بە بنەماکانی ئیمانی کریستیانی وەردەگیرا. چە قورەت بوو فێرخوازێک “پرسیار”ی ڕاستیی بکردایە، کەواتە خۆی نەخستبایەتە ژێر ڕکێفی ڕاستیی چەسپێنراوی کڵێسەوە! ڕستەکەی ئەنسێڵم چواندنی گشتیی هەبوو: “من ئیمانم هەیە، کەواتە من دەزانم”. وەک پاشان دەبینین، دێکارت درەنگتر بنەمایەک ڕادەگەیەنێت کە دەشێت وەک دژەوەڵام بۆ ئەنسێڵم دایبنێین: “من دەهزرێم کەواتە من هەم”.

جگە لەوە هزرینی فیزیکی لە سکۆلایستیکدا بەند بوو بە هزرینی گریکییەوە کە چوار توخمی بنەڕەتیی وەردەگرت و لە ژێرەوە بەرەو ژوور بریتی بوون لە: ئەرد، ئاو، هەوا و ئاگر. توخمە قورسەکانی ئەرد و ئاو سارد بوون، توخمە سووکەکانی هەواو و ئاگر گەرم بوون؛ ئەرد و ئاگر وشک بوون، هەوا و ئاو بەلێشاو بوون، هاوکات ناکۆکیی نەبڕاوە هەر چواریانی بەبێ هیچ شیمانەیەکی ئاشتبوونەوە تەنیبوو. دروستبوون و لەناوچوون دوو پرۆسەی نەبڕاوەی کایەی زەمینی بوون. بە یەکگرتنی چەند توخمێک شتێک دەهاتە ئاراوە کە ناو دەنرا “تەنی تێکەڵ” بە فۆرمێکی تایبەتییەوە کە گەردیلە توخمییە ناتەباکانی خودی ئەو تەنەی ڕادەگرت. بۆ نموونە لە لەشی ئاژەڵدا ئاگر لە شێوەی گەرمیی ئەنیمالیدا لەگۆڕێ بوو؛ هەر ئەوەندەی فۆرمی توخمییانەی ئاژەڵەکە لەناوبچووایە و ئەویش مردار ببووایەتەوە، ئیدی سەرەتا ئاگرەکەی لێوە دەردەچوو، چونکە چیدی فۆرم ئاژەڵەکەی ڕاگیر نەکردبوو، تا لە کۆتاییدا لاکی ئاژەڵەکە سارد دەبۆوە. یان گەر ئاگر بییەوێت لەدژی ئاو بجەنگێت، سەرەتا گەرمیی خۆی وەک پێشڕەو بۆ دەنێرێت، ئەویش ساردیی سروشتیی ئاو ڕاودەنێت و لاوازی دەکات، چونکە ئاو لە سروشتەوە چڕ و قورسە، بە پێچەوانەشەوە گەرمی دەیەوێت بیکات بە هەڵم. ئەوجا گەر کاریگەریی دوژمنانەی چۆنێتییەکەی گەرمی کە سەربەخۆ کارایە، تا ڕادەی پێویست بەردەوام بێت، ئیدی دەبێت لە کۆتاییدا فۆرمی ئاو کە ماتەرییەکەی تەنیوە، جێ بۆ فۆرمێکی دیکە چۆڵ بکات: فۆرمی هەوا (10).

مۆرکێکی بنەڕەتییانەی فیزیکی چەرخی نێڤین ئەوە بوو کە شتەکانی وەک پێکهاتوو لە گەوهەر و چۆنێتی وەردەگرت، وەلێ هەردووکیانی سەربەخۆ لە یەکدی دادەنا، جگە لەوە هەردووکیان بەزۆری لە چالاکیدا بوون (ئەم پرسە لە خوارەوە ڕوونتر دەبێتەوە).

وەلێ لە کۆتایی چەرخی نێڤیندا سەرجەم جیهانبینیی سکۆلایستی خرایە ژێر پرسیارەوە، هەڵوەشێنرایەوە و بەوەش لەکارخرا، کە بێگومان جیهانبینییەکە هێندە ئاسان تەسلیم نەبوو، بەڵکو چووە شەڕی خوێناوییەوە لەدژی هەر جۆرە هزرینێکی نوێ لە زانستە سروشتییەکان، لە فەلسەفە و ڕێکخستنی نوێی جڤاکیدا.

سێ) مێتۆدی زانستی-سروشتییانەی نوێسەردەم

کاتێک سکۆلایستە قەدیمییەکان کە پابەندی ئەڕیستۆتێلیس بوون، زانستەکانیان بەگوێرەی بابەتەکانیان دادەبەشاند و بەجیا لە هەر یەکەیان دەکۆڵینەوە، ئەوا لە نوێسەردەمدا مێتۆد دەبێت بە کلیلی بنیاتنانی زانست. جگە لەوە لە هزرینی زانستی-سروشتییانەی قەدیمییە سکۆلایستییەکاندا ماتماتیک وەک پاشکۆی فیزیک دادەنرا، بێگومان وەک پاشکۆیەکی سەربەخۆ لە فیزیک و هاوکات دەگۆترا، کە ماتماتیک تەنیا بە داماڵین (ئەبستراکسیۆن) لە فیزیک بەدیدەهێنرێت، وەلێ ئەم جۆرە تێڕوانینە ئاستەنگێکی گەورە بوو لە بەردەم داواکارییە زانستییە نوێکانی ئەو سەردەمەدا کە بۆ بنیاتنانی تەکنیک ڕاگەیەنرابوون. بۆ نموونە دێکارت لەدژی فیزیکی ئەڕیستۆتێلی کە سپێکولاتیڤ (بەدەر لە مەئریفەی مسۆگەرکراو) بوو، داوا دەکات کە دەبێت فیزیک بەڕەهایی بکرێت بە ماتماتیک. لێرەدا فیزیکی نیوتن بوو بە ئەلتەرناتیڤی فیزیکی قەدیمییەکان و توانیی داواکارییەکانی ئەو سەردەمە بۆ دەستگرتن بەسەر سروشتدا ساتار بکات. ئەوجا، وەک لە سەرەوە پێشانمان دا، کاتێک لە فیزیکی قەدیمیدا چۆنێتییەکان سەربەخۆ لە گەوهەرەکان دادەنران، ئەوا فیزیکی دێکارت (کە بێگومان ئەمڕۆ تەواو بۆڕدراوەتەوە) چۆنێتییەکان دەکات بە ڕەوشی گەوهەر: سەرجەم فرەجۆریی سکۆلایستییانەی توخمەکان، گەوهەرەکان، فۆرمەکان، چۆنێتی و چەندێتییەکان، دەگەڕێنێتەوە بۆ دوو تایبەتمەندی کە بریتین لە شێوە و بزووتن و تەنیا بەندن بە گەوهەری کشاوەوە (ڕێس ئێکستێنزاوە)، ئەمەش ئاسانکارییەکی نوێ بوو بۆ هزرینی بەبەرهەمی فیزیکی.

سەرفرازبوونی زانستە سروشتییەکانی نوێسەردەم بەندە بە مێتۆدی ئێکسپێریمێنتێل (تەجروبەیی) و مۆدێلە ماتماتیکییەکانی فیزیکی گالیلێی و نیوتنەوە. گەرەک بوو جیهان میکانیستییانە ڕوونبکرێتەوە. ئەم جیهاندیدییە نوێیە وایدادەنێت کە هەموو تەنە ماتەریەلەکان لە گەردیلەی میکانیکی یان لە ئەتۆم پێکدێن و پێکڕا پابەندی یاساکانی میکانیکن(11). لێرەدا دەگەین بە مێتۆدی ئەم هزرینە میکانیستییە کە دوو ڕەوت بە ئاڕاستەی بەرەڤاژ لە خۆدەگرێت: ڕێزۆلوسیۆن (بە گریکی: ئانالیزیس، واتا شرۆڤەکردن، شیکردنەوە یان دابەشاندن)، ئەوجا کۆمپۆزیسیۆن (بە گریکی: سینتێزیس، واتا لێکدان، ڕێکخستن یان داڕشتن).

گالیلێیۆ گالیلێی (1564-1642) و ئایساک نیوتن (1642-1727) لەو زانایانەن کە مێتۆدی ناوبراویان بەهەند وەردەگرت. گالیلێی ئەم مێتۆدەی لە ئێکسپێریمێنتەکانیدا (تەجروبە زانستییەکانیدا) سەبارەت بە پانتایی لار بەگەڕخست، ئەویش کاتێک لارییەکەی گۆڕێ تاکو تەوەرەکانی بزووتنی بەربوونەوە شرۆڤە بکات(12). هەروەها نیوتن لە نووسینەکەیدا بە ناونیشانی “پرنسیپیا” چوار ڕێسای مێتۆدۆلۆگیانەی دانا: دوو ڕیسای یەکەم ڕوودەکەنە شرۆڤەی هۆی دیاردەکان، داوا دەکەن تەنیا ئەو هۆیانە وەربگیرێن کە بەسن بۆ ڕوونکردنەوەی دیاردەکان، هەروەها گەرەکە ئەنجامگەلی هاوشێوە بگەڕێنرێنەوە بۆ هۆی هاوشێوە. سێیەمیان بریتییە لە ڕێسای ئیندوکسیۆن (ئیستیقراء، دەرئەنجامگیری لە تایبەتێتییەوە بەرەو گشتێتی)؛ ئەم ڕێسایە تەنیا ڕێ بە یەک شێوازی کارکردن دەدات: دەبێت ئەدگاری میکانیکییانەی هەر تەنێک کە ئەمپیریانە ناسراوە، بە چەشنێک بگشتێنرێت کە ئیدی چواندنی بۆ هەموو تەنەکان، تەنانەت بۆ بچووکترین گەردیلەکانی هەر تەنێک، واتا بۆ ئەتۆمەکان، هەبێت. چوارەم ڕێسا دەیسەپێنێت: مرۆڤ هەرگیز نابێت دەستبەرداری ئەو هیپۆتێزانە (گریمانانە) بێت کە ئەمپیریانە سەلمێنراون، وەلێ گەر درەنگتر زانستییانە وەک هەڵە سەلمێنران (falsification)، ئیدی دەتوانێت وازیان لێبهێنێت، کەواتە نەک لەو کاتەدا کە گونجاویان بۆ زانست جێی پرسیار نییە، لەبرییەکی سپێکولاتیڤیان (بەدەر لە مەئریفەی مسۆگەرکراویان) بۆ دابنێت(13).

دێکارت بە پێچەوانەی هزرینی ئەمپیرییەوە کە داوای مەئریفەی جەخت ناکات، گۆڕان بە مێتۆدێکی ڕاسیۆنالیستی دەدات، واتا گشتێتییە بەڕەهایی چواندووەکانی ماتماتیک وەک بنەڕەت دادەنێت، چونکە بەهۆی چواندنی ڕەهایانەوە شیاوی هەڵوەشاندنەوە نین، بۆیە دەمانگەیەنن بە مەئریفەی جەختی شتەکان. ئەو تەنانەت داوا دەکات کە دەبێت زانین هەمان جەختیی ڕەهای ماتماتیکی هەبێت. بێگومان ئەو سەرەتا بنەڕەتێک بۆ جەختییە پێویستەکەی مەئریفە دەچەسپێنێت: نابێت بەبێ ئینتوئیسیۆنی (نەزەری) ڕوون و ئاشکرا هیچ هزرینێکی دەرئەنجامگیر (دێدوکسیۆن) وەربگیرێت. جیاوازیی هەردووکیان لەوەدایە، کە ئینتوئیسیۆن نەزەری سادە و لە خۆدا ئارامی گەوهەرە، وەلێ لە هزرینی دەرئەنجامگیردا بزووتنێکی زنجیرەیی بەردەخرێت؛ جگە لەوە ئێمە لە ڕەوشی ئەمیاندا پێویستمان بە ئێڤیدێنس (ڕوون و ئاشکرایی) نابێت، چونکە ئیستا هزرینی هەڵهێنجەرانە جەختییەکەی خۆی لە تەرکیزەوە وەردەگرێت.

ئێمە تەنیا دوای نەزەری ڕوون و ئاشکرا لەو ڕاستییە سادانە کە گشتین، دەتوانین ئاوەزمەندانە دەستبکەین بە دەرئەنجاماندنی تایبەتێتی، هەر ئەم مێتۆدەشە کە دەرفەتی بڕیاری (حوکمی) دروستمان بۆ دەڕەخسێنێت و دەتوانین زانست بنیاتبنێین. مەئریفەیەک کە بە نەزەری ڕوون و ئاشکرا بەدیهێنرابێت، بۆ دێکارت بریتییە لە بەڵگەنەویست (ئەکسیۆم). بۆ نموونە گەر من بە نەزەری ڕوون و ئاشکرا تێنەگەم کە لە سێگۆشەیەکی گۆشەوەستاودا کۆی ڕووبەری دوو چوارلایەکسانی سەر لاکان یەکسانە بە ڕووبەری چوارلایەکسانی سەر ژێ، ئەوا پێناسەکردنی ئەم بیردۆزە لە لایەن منەوە بەدەرە لە بنەڕەتی مەئریفی. من تەنیا ئاوەزمەندانە پێناسەکەم وەرگرتووە، یان دەرخم کردووە و لە زاکیرەمدا ڕامگرتووە. من ئەوها نابم بە ماتماتیکی، جا چەند زۆر کاری ماتماتیکییانەی ئاوەزمەندانەم لێبووەشێتەوە. تەنیا بەدووی نەزەری ڕوون و ئاشکرادا دەشێت بابەتە دانراوەکە بە دابەشاندن / شرۆڤەکردن بەرەو پرنسیپەکانی ببرێتەوە کە پێکڕا ڕاستیی ڕوون و ئاشکران، ئەوجا پرنسیپەکان بە ڤەگەڕان لە داڕشتن-ەوەیەکدا لێکبدرێنەوە.

دێکارت مێتۆدی ڕێزۆلوسیۆن-کۆمپۆزیسیۆن: شرۆڤەی پاشڤەچوو بەرەو پرنسیپەکان و ئەوجا لێکدانەوەیان، بە چوار ڕێسای هزرینی زانستی پێشان دەدات:

• ڕێسای ئێڤیدێنس (ڕوون و ئاشکرایی): من نابێت هیچ شتێک بە ڕاست دابنێم کە گومانی لێبکرێت. کەواتە تەنیا شتێک، ڕەوشێک یان گۆزارەیەک بە ڕاستی دادەنرێت، گەر ئاگایی بە نەزەری ڕوون و ئاشکرا بینیبێتی. بێگومان من تەنیا کاتێک ئەم دەرفەتەم بۆ دەڕەخسێت، گەر خۆم سەرەتا لە هەڵپە و پێش-بڕیار (حوکمی موسبەق) بەدوور بگرم.
• ڕێسای دابەشاندن: کێشەی ئاڵۆز دادەبەشێنم بەسەر کەرتە-کێشەدا تاکو ئاسانتر بە چارەسەر بگەم.
• ڕێسای ڕێکخستن: بیرۆکەکانم ڕێکدەخەم، لێرەشدا لە سادەوە، واتا لە ڕوونترین ئۆبژێکتەکانەوە دەستپێدەکەم و پلە بە پلە بەرزدەبمەوە بەرەو ئاڵۆز، تا ئیدی دەگەم بە مەئریفەی ئۆبژێکتە ئاڵۆزەکان.
• ڕێسای تەواوەتێتی: ورددەبمەوە داخۆ توێژینەوەکەم تەواوەتییە یان نا، کەواتە داخۆ لە ڕەوتی کارکردنمدا هیچم لەبیرنەچووبێت(14).

بەپوختی ببێژین، گەر کێشەیەک بەر من کەوتبێت و ناچار بم هەوڵ بۆ ڕوونکردنەوەی بدەم، ئەوا دایدەبەشێنم بەسەر کەرتەکانی یان هۆکانیدا (ڕێزۆلوسیۆن)، ئەوجا لەم کەرتانەوە کێشەکە سیستەماتیکییانە لێکدەدەمەوە (کۆمپۆزیسیۆن) (15). ئێمە دەتوانین بۆ شتەکان کە دەشێت ببن بە بابەتی ڕوونکردنەوە، ئەم نموونانە بهێنینەوە: 1) گەر ناچار بین سەرجەمێکی بەرجەستەی ئاڵۆز (بۆ نموونە سەئاتێک) ڕوونبکەینەوە، ئەوا سەرەتا دایدەبەشێنین بەسەر کەرتەکانیدا، ئەوجا کارایی سەرجەمەکە بەڕێی بزووتنی کەرتەکانییەوە (بەکرە و ئیسپرینگ و هتد) ڕوون دەکەینەوە؛ 2) دەشێت ئەنجامی ڕوداوێکمان لە بەردەمدا بێت، لێرەشدا بۆ ئەوەی خۆمان لە پێش-بڕیار بەدوور بگرین، ئەوا بە ڤەگەڕان شوێن زنجیرەی هۆکانی دەکەوین، ئەوجا ڕەوتی سەرهەڵدانی زنجیرەکانی ڕوداوەکە پێناسە دەکەین و هەر بەو پێناسەیە شێوازێک بۆ سەرهەڵدانی ئەنجامی ڕوداوەکە دیاری دەکەین؛ 3) تێگەیەکمان هەیە کە وەسفی فاکتێک دەکات؛ سەرەتا تێگەکە شیتەڵ / شرۆڤە دەکەین یان دایدەبەشێنین بەسەر تێگەی سادەی گشتیتردا (یونیڤێرساڵتردا) تاکو ئەو واژانە کە لەنێویدا بەکاربراون، ببەینەوە بەرەو چەند تێگەیەکی ئاسانتر، ئەوجا بە لێکدانەوەی تێگە گشتیترەکان کە بە یاریدەیان پرنسیپگەل فۆرمولە دەکەین، دەگەڕێینەوە بۆ لای تێگەکە، کەواتە ئەوە تێگە گشتیترەکانن کە دەرفەتی دەرئەنجاماندنمان بە چەشنێک بۆ دەڕەخسێنن کە ئیدی دەتوانین دەرئەنجامەکە بەرجەستانە بپشکنین(16).

چوار) گومانی مێتۆدی وەک ڕێگەی گەیشتن بە جەختیی مەئریفە

دێکارت وایدادەنێت کە مێتۆدی شرۆڤەکردن-لێکدانەوە نەک تەنیا تێڕوانینی نوێمان سەبارەت بە ماتماتیک و فیزیک پێدەگەیەنێت، بەڵکو تەنانەت دەتوانین لەسەر ئەم ڕێگەیە “یەکەم فەلسەفە” (پریما فیلۆسۆفییا، واتا مێتافیزیک) بنیات بنێین. ئەو لە نووسینی “مێدیتاسیۆنەکانی (لێهزرینەکانی) یەکەم فەلسەفە”دا مێتافیزیک بە گومانی مێتۆدی ئاوەڵا دەکات، چونکە بە دیدی ئەو گومان بەرماندەدات لە پێشبڕیار و دەمانگەیەنێت بە مەئریفەی جەخت. لەم ڕوانگەیەوە گومانی مێتۆدی لای دێکارت گومانگەرایی (سکێپسیسیزم) نییە کە تێیدا گومانکردن بە خودی گومان تەواو دەبێت، بەڵکو لە پێناوی گەیشتندایە بە مەئریفەی ڕوون و ئاشکرا، لێرەشەوە ئیدی واتای “مێدیتاسیۆن” لای ئەو ڕوونتر دەبێتەوە: مێدیتاسیۆن ڕامان نییە وەک لای عیرفانییەکان، بۆ نموونە سۆفییەکان یان بودییەکان، بەڵکو “لێهزرینی ڕەخنەیی مەبەستمەندە” و پێشانی دەدات کە چۆن فێرخوازی سەر ڕێگەی فەلسەفە و خوازیاری فەلسەفاندن دەتوانێت بەڕێی گومانەوە بە جەختیی مەئریفە بگات، کەواتە نەک خۆی سوننەتیانە بە فەلسەفەوە خەریک بکات کە هیچی دیکە نییە جگە لە دانەوەی گۆتراوەکان و هەوڵدان بۆ وەرگرتن لەنێو کۆڕی زانایانی سوننەتیدا.

• ڕێگەبڕینی شرۆڤەیی ڕووەو شیمانەی زانین (ڕێزۆلوسیۆن)

ئێمە لە گومانی مێتۆدیدا شرۆڤەییانە لە تێڕوانین و دەرککردنی نێوجیهانییانەی خۆمانەوە دەکەوینە ڕێ. ئێمە سەرەتا وەک مرۆڤی نێو جیهانەکەمان تێگەیشتنێکی سوننەتیانەی جیهانمان هەیە، چونکە ئەوها پەروەردە کراوین، بۆ نموونە لە بڕوای ئایینیی تایبەتییەوە خۆشە کراوین بۆ ئەوەی تێڕوانین و بڕواکان بەرهەم بهێنینەوە، یان ئێمە بە دەرخکردن بەشە زانستییەکانی فیزیک و ماتماتیک، مێژوو و تەنانەت فەلسەفە و هتد تەواو دەکەین، وەلێ پاشان ناتوانین سەربەخۆ بهزرێین، بەڵێ تەنانەت دەشێت هەڵبەستێک لە بەردەمماندا بێت و بە کەلامی خودایەتییەک دابنرێت، ئێمەش، گەرچی دەرچووی بەشی فەلسەفەین، هێشتا هەر بەگوێرەی ئەو دابە وەریدەگرین، جا گەرچی هەڵبەست تەنیا دەشێت هۆنراوەی مرۆڤی بێت! ئێمە دەترسێین! دەترسێین لەڕێدەربچین و سەرزەنشت بکرێین، یان دۆستانمان لێمان بتەکێنەوە و تەنیا بکەوین! ئێمە لە کۆتاییدا وەک ئەم جۆرە کەسێتییە سوننەتییە دەبینەوە بە مامۆستا و ترادیسیۆن بەرهەم دەهێنینەوە.

هۆی ئەوە کە مرۆڤان هەروا سانا پێدراوە هۆشەکی و پراکتیکییەکانی جیهانەکەیان وەردەگرن، دێکارت دەیگەڕێنێتەوە بۆ زەینێکی ڕاهێنانپێنەکراو. لەم ڕوانگەیەوە گومانی مێتۆدی هەروەها ڕاهێنانە بە زەینمان، واتا زەینمان فێری هزرین دەکەین، ئەمەش بەدی دێت گەر سەرجەمی تێگەیشتنی سوننەتییانەی جیهان هەڵبووەشێنینەوە. ئەمەیە شۆڕشە فەلسەفەییەکەی دێکارت. ئەو خۆی دەبێژێت: ئەو دەیەوێت “(…) هەموو شتێک بڕمێنێت” و ئەوجا “لە یەکەمین بناغەکانەوە سەرلەنوێ دەستپێبکاتەوە”(17). کەواتە ئەو چیدی متمانە بە هیچ گۆتراو و نووسراوێک ناکات. بێگومان ئەو ناتوانێت سەرجەمی ئەو بۆچوونانە بپشکنێت کە ناسیونی یان تەنانەت خۆی پەیڕەویی کردوون (ئاخر ئەوە ناشێت)، بە پێچەوانەوە لە بناغەکان ورد دەبێتەوە، واتا لەو پرنسیپانە کە بنەڕەتی بۆچوونەکانن، لێرەشدا ئاشکرایە کە بۆچوون زانین نییە و مرۆڤ خۆی بەدییهێنابێت. من بۆ نموونە وای بۆ دەچم کە ڕەوشێک ئەوهایە نەک بە جۆرێکی دیکە، وەلێ بەجەختی نازانم کە دروست ئەوهایە.

یەکەم هەنگاوی گومان ئەو پرسیارەیە کە داخۆ چۆن من ڕاستی (زانین) لە هەڵە (نەزانین) جیابکەمەوە. وەلێ نوێیەتیی ئەم پرسیارەی دێکارت لەوەدایە کە ئەو پرسیارەکە ئاڕاستەی خۆی دەکات، یان بەگشتی ئاڕاستەی مرۆڤی دەکات: ڕەنگە ئەوە تەنیا مرۆڤ خۆی بێت کە زۆر جار لە نەزانییەوە ڕاست و هەڵە بە یەک تێکەڵ دەکات، نەک گیانێکی خراپ فریوی بدات. ئاخر زۆر جار دەرکەوەرەکانم بەهەڵەمدا دەبەن. کەواتە کتێبەکان بە هەرە مەزنترین و پیرۆزترینیانەوە چی دەبێژن با بیبێژن، زانایان چی دەنووسن با بینووسن، وەلێ من، ئەرێ من، کە لەم ساتەدا لەنێو جیهاندام، بەبێ هیچ گرنگیدانێک بەوان لە خۆمەوە دەستپێدەکەم – بێگومان من خۆم وەک مرۆڤی ئاوەزمەند، هەڵەکەر، پێشبینیدار، ئەندێشاوی، قسەدەربڕ و هەروەها بڕیاردەری لۆگیکی، شیتەڵکەری ڕستەی ماتماتیکی، هەروەها ویستمەند. من دەبێت جارێ سەرجەمی ئەمانە لەنێو خۆمدا ساغبکەمەوە.

لەو ساتەدا کە من لە خۆم دەپرسم داخۆ چۆن بتوانم ڕاستی (زانین) لە هەڵە جیابکەمەوە، ئەوجا لەنێو خۆمدا بۆ وەڵام بگەڕێم، من هەنگاوێک لە جیهانەکەم دوورکەوتوومەتەوە. من پەرچاندنێکم (ڕێفلێکسیۆنێکم) بە ئاڕاستەی خۆم ئەنجامداوە. ئاشکرایە من لەم ئاستەدا پێش هەموو شتێک بەر توانستی دەرکگیریی دەرکەوەرەکانم دەکەوم: من بە چاوان دەبینم، بە گوێیان دەبیستم، بە زمان دەچێژم، بە لووت بۆن دەکەم، بە دەستانم شت دەگرم. من هەمیشە دەرکی شتانی بەرجەستەیی دەکەم. وەلێ ئایا دەتوانم هەروا سانا متمانە بە دەرکەوەرەکانم بکەم؟ من لە ماڵەوە بەتەنیا دانیشتووم و خەیاڵم ڕۆیشتووە، کتوپڕ دەنگێک دەبیستم، ئەوجا دەڕۆم بۆ لای هەڤاڵێکم و سوێندی بۆ دەخۆم کە گوێم لە خشپەی جنۆکە بووە، کەچی پاشان هەر خۆم کتوپڕ بۆم ساغدەبێتەوە کە من لەو ڕەوشەدا ترساوم و تەنیا خۆمم بیستووە. بەتایبەتی دەرکەوەری بینین زۆر جار بەهەڵەمدا دەبات. لە دوورەوە چەپکەگوڵێک لەنێو گوڵدانێکدا دەبینم و لە خۆم دەپرسم کە داخۆ بۆنی ئەو گوڵانە چەند خۆش بێت، ئەوجا بەپەلە بەرەو ئەوان دەڕۆم تاکو بۆنیان بکەم، کەچی کاتێک دەگەمە ئەوێ، بەڕوونی دەبینم ئەوانە گوڵی پلاستیکین. لەسەر شەقامێک لەو بەرەوە کوڕێک دەبینم و زۆر لە هەڤاڵێکی نزیکم دەچێت، دەستی سڵاوی بۆ بەرزدەکەمەوە، کەچی ئەو هەر تەماشام ناکات. ڕۆژی ئایندە لەنێو شاردا بەڕێکەوت دەیبینم و گلەیی لێدەکەم کە دوێنێ وەڵامی سڵاوەکەمی نەداوەتەوە، ئەویش بەڕێزەوە پێم دەبێژێت کە دوێنێ لە گەشت بووە و هەمووی سەئاتێکە گەیشتۆتەوە ئێرە. دێکارت ئەم گومانە لە دەرککردنی مرۆڤان بەم شێوە ڕادیکالە دەردەبڕێت: کاتێک من لە پەنجەرەی ژوورەکەمەوە پیادەڕەوان لەسەر شەقامەکە دەبینم، من جەختم لەوە کە من دەرکی مرۆڤان دەکەم، وەلێ ئایا من لێرەدا چیی دیکە دەبینم جگە لە جل و شەفقە کە ڕەنگە نێوەرۆکیان مەکینە بێت؟ کەواتە ئایا ناشێت ئەم دەرککردنە تەنیا خەون بێت؟ ئاخر لەبەر ئەوەی من گومان لە هەموو شتێک دەکەم، ئەوا جارێ هیچ پێوارەیەکم نییە و بە یاریدەی بتوانم ڕەوشی بێداری لە ڕەوشی خەونبینین جیابکەمەوە. من لەکاتی خەونبینیندا لە دۆخی خۆم جەختم، بۆ نموونە لە جێیەکی دیاریکراوم یان لەتەک کەسێکدام، کەچی من تەنیا خەونم بینیوە، کەواتە دەرکەوەرەکانم بەهەڵەیاندا بردووم، چونکە من بەڕاستی لەو جێیە نیم، بەڵکو لەنێو پێخەفەکەمدا نووستووم! ئەی ئیدی ئایا چۆن من لەو کاتەدا کە دەرکی خۆم وەک کردارنوێنێکی نێو جیهان دەکەم، جەخت بم لەوە کە لێرەبوونی من لە جیهاندا خەونبینین نییە؟ ئاخر ئایا ناشێت ئەم دەرککردنەی خۆم وەک کردارنوێنێکی نێو جیهان هاوشێوەی ئەو خەونە بێت کە دوای بێداربوونەوەم دەبینم هیچ بنەمایەکی ڕیالی نەبووە؟ بێگومان گەرەکە لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوە بدەین، کە ئەم پرسیارەی خەونبینین تەنیا یەکێکە لە “توخمەکان”ی گومانە مێتۆدییەکەی دێکارت، ئەویش چونکە ئێمە لەنێو گوماندا نازانین، جارێ ناتوانین بزانین، کە داخۆ جیهانێکی دەرەکی هەبێت، هەر لەبەر ئەم هۆیەشە کە ڕەنگە هەموو دەرککردنەکانمان تەنیا خەونبینین بن.

لەبەر ئەوەی دەرکەوەرەکان نەک تەنیا لەکاتی بێداریدا، بەڵکو هەروەها لەکاتی خەونبینیندا بەهەڵەماندا دەبەن، ئەوا دێکارت گریمانە دەکات کە ماتەری (کەرەسە) تەنیا لە ئەندێشەدا هەیە، بەمەش ئیدی هاوکات هەموو ئەدگارەکانی ماتەری، وەک  بارست، فۆرم، چۆنێتی (کڤالێتی)، ڕەنگ و هتد، تەنانەت کشانی لە ڕاوم و گۆڕانی لە کاتدا، پێکڕا دەکەونە ژێر گومانەوە. ئەوجا هەر بەم گومانە لە ماتەری و ئەدگارەکانی پرسێکی دیکە ڕووندەبێتەوە: زانستە سروشتییەکان کە لە شتە ئاوێتەکان دەتوێژنەوە، بۆ نموونە فیزیک، کیمیا، پزیشکى و هتد، شیاوی گومانلێکردنن، چونکە بەو شتە ئاوێتانەوە خەریکن کە جێی گومانن. نابێت هیچ کامیان بە زانست دابنرێت. کەواتە دەبێت ئەمانیش بنیات بنرێنەوە.

ئەی ئایا مەسەلەکە لەتەک ماتماتیکدا چۆنە کە ڕستەکانی ئاپریۆرین (بەدەرن لە دەرککردن) و بەڕەهایی ڕاستن؟ ئێمە بۆ نموونە هەرگیز ناتوانین ڕاستیی ئەم ڕستە ماتماتیکییە بخەینە ژێر پرسیارەوە: “2+3=5”. وەلێ ئێستا پرسیارێکی کرۆکی لە بەردەمماندا سەرهەڵدەدات: من زۆر جار، سەرباری ژیری و کۆششی بەردەوامم، لە شیتەڵی ماتماتیکیدا بەهەڵەدا چووم، جا گەرچی ڕستە و بیردۆزەکانی هەمیشە ڕاستن. کەواتە ئایا بۆچی من دەکەومە هەڵەوە؟ زۆر دەشێت “گیانێکی خراپ” هەبێت و لەکاتی شیتەڵکردنی ماتماتیکیدا بمخاتە هەڵەوە. ئەوجا هەردەم خراوەتە مێشکمەوە کە خودایەک هەیە و منی ئافراندووە، بەڵێ ئەوەندە مەزنە کە توانای بەسەر هەموو شتێکدا دەشکێتەوە، وەلێ ئایا ناشێت ئەم خودا دانا و قادیرە منی ئەوها ئافراندبێت کە تەنانەت لە شیتەڵکردنی ڕستە ماتماتیکییەکانیشدا بکەومە هەڵەوە؟

بەم شێوەیە سەرجەمی ئەو شتانە کە بە ڕاستی دادەنران، هەڵوەشاونەتەوە: جیهان و ئەمەش بەواتای تەنانەت لەشی خۆم بە دەرکەوەرەکانمەوە کە سەر بە جیهانە، ئەوجا زانستە سروشتییەکان، ماتماتیک و خودا. بۆیە ئێستا دێکارت بەدەم گومانکردنەوە بڕیار دەدات یەک تاکە جەختی وەربگرێت: جەختیی نابوونی هیچ جەختییەک. سەرباری ئەوە لایەنێک ئاشکرایە: من گومان دەکەم، ئەوجا هەر پرسیارێک کە من دەیکەم، من خۆم تێیدا دەبمەوە بە پرس: جیهان و من، ماتماتیک و من، گیانی خراپ و من، خودا و من! ئاخر ئایا ئەوە من نەبووم کە جیهان و تەنانەت ماتماتیک و خودام خستە ژێر گومانەوە؟ ئایا ئەوە من نیم کە دەکەومە هەڵەوە یان فریو دەدرێم؟ کەواتە “شت”ێک هەیە و نەشیاوە گومان لە لێرەبوونی بکرێت، واتا ئەم “من”ە کە هەڵە دەکات، کە زۆر جار نازانێت ڕاست لە چەوت جیابکاتەوە، کە ویستی هەیە، کە دەتوانێت ئەرێ و نەرێ ڕابگەیەنێت. کەواتە “من هەم”، وەلێ لەبەر ئەوەی ئەم “من”ە کە هەیە، لە خۆیەوە و تەواو خۆدابڕیو لە جیهان دەهزرێت، ئەوا “هزرڤانە”. کەواتە ئێستا سەربەخۆ لەوە کە من چی دەهزرێنم و لە چی دەهزرێم، ناتوانم گومان لەوە بکەم کە من بەگشتی دەهزرێم. ئەوجا لێرەدا شتێکی دیکەم بۆ ساغدەبێتەوە: لەبەر ئەوەی من توانیومە جیهان و ماتماتیک و تەنانەت خودا بخەمە ژێر گومانەوە، ئەوا من ئازادم. ئاخر بوونەوەرێک کە بتوانێت تەنانەت گومان لە ماتماتیک و خودا بکات، دەبێت ئازاد بێت. ئەوجا لەبەر ئەوەی من ئازادم، ئەوا لێرەوە، لەنێو ئەوپەڕی قووڵایی ناخی خۆمدا، لەم “من”ە بەڵگەنەویستەوە وەک پنتی لێوەدەرچوون، دەتوانم بەرەو پێش هەنگاو بنێم تاکو بزانم بە چیم دەگەیەنێت، جا گەر ئەوە تەنانەت جەختیی نابوونی هیچ جەختییەک بێت.

دێکارت دەبێژێت، گوزارشتی “من هزرڤانم”، یان لە شێوەی ڕستە بەناوبانگەکەیدا: کۆگیتۆ ئێرگۆ سوم (“من دەهزرێم کەواتە من هەم”)، دەرئەنجاماندنى لۆگیکى نییە، بەڵکو من کتوپڕ لە ڕەوتی هزرینی نێو قووڵایی ناخی خۆمدا بە نەزەرێکى (ئینتوئیسیۆنێکی) تەواو سادە و ڕۆشن بۆم خویا دەبێت کە من لێرەبوونم هەیە (وەک ئەو خۆی لە ژوورەکەی هەوارگەی زستانەی لەشکرەکەی لە بایەرن)، ئەوجا دواى ئەوەى دەزانم کە نەشیاوە من بتوانم بەبێ لێرەبوون بهزرێم، کەواتە دوای ئەوەی بۆ من جەختە کە لێرەبوونم بەڕێی هزرینمەوە ڕاستێنراوە، ئیدی دەبێژم: “من هزرڤانم”. بۆیە ئێرنست بلۆخ دەبێژێت کە نابێت لە نێوان “من دەهزرێم” و “کەواتە من هەم”دا “کۆما” دابنرێت. ئەوجا هەر دێکارت خۆی ئەرگومێنت دەهێنێتەوە: گەر ئەم “پنتە” کە دەرچەی درێژەپێدانی گومانە، واتا گەر “من دەهزرێم کەواتە من هەم” دەرئەنجامێکى لۆگیکى بایە لە سیلۆگیزمەوە (زانستى پێوەرەوە)، ئەوسا دەبوو پێشتر سەرڕستە (پرێمیسی / پێشدانراوی یەکەم) بزانرێت، واتا: “هەر شتێک کە بهزرێت، هەیە”، ئەمەش بڕیارە / حوکمە و سەرلەنوێ بەگوێرەی مێتۆدەکەى دێکارت دەکەوێتەوە ژێر گومان، چونکە لەسەر بناغەى پێشمەرج ڕاگەیەنراوە. دێکارت پێشمەرجى ناوێت، بەڵکو نەزەری ڕوون و ئاشکرا وەک بنەڕەت دەچەسپێنێت و دەبێت پابەند پێوەی بڕیار بدرێت. کەواتە بە تێڕوانینی ئەو دەرچە-پنتی “من دەهزرێم کەواتە من هەم” بەدەرە لە ئەزموونی دەرکی؛ دەرچەکە ئاپریۆرییە (پێش-ئەزموونییە) وەک پنتێکی لەسەروەستان، وەک هەڵگری هزرین، هاوشێوەی پنتەکەی ئەرخەمیدێس کە داوای کردبوو تاکو لێوەی سەرجەم جیهان ببزوێنێت.

بێگومان گەرەکە لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوە بدەین کە کۆگیتۆ (من-دەهزرێم / من هزرڤانم / ئاگایی) زوو خرایە ژێر ڕەخنەوە، بە تایبەتی لە لایەن فەیلەسوفانی ئینگلیزییەوە (هۆبس، هیوم). وەلێ ئیمانوێل کانت یەکلاکەرەوە خۆی بە کۆگیتۆی دێکارتەوە خەریک کرد و بە باشی دانا کە “من دەهزرێم” لۆگیکییانە ڕاڤە بکرێت، چونکە بە دیدی ئەو واتای فەلسەفەیی کۆگیتۆ لە گەوهەرێتیی ئەودا نییە، بەڵکو لە کارایی (لە فونکسیۆنالێتیی) ئەودایە بۆ مەئریفە(18).

دێکارت “من-دەهزرێم” یان ئاگایی ناو دەنێت “شتی هزرڤان” (ڕێس کۆگیتانس). ئەم “شت”ە (ڕێس) بە تێڕوانینی ئەو بریتییە لە گەوهەر (زوبستانس)، کەواتە بوونەوەرێکە کە تەنیا بەڕێی خۆیەوە هەیە، بە واتایەکی دی، بوونەوەرێکە کە بۆ لێرەبوونی خۆی هیچی دیکەی پێویست نییە. دێکارت خودی هزرین وەک بەڵگە وەردەگرێت بۆ ئەم هەقیقەتەی “شتی هزرڤان”، کە گەرچی خۆی لە جیهان و دەرکەوەرەکانیش دابڕیوە، کەچی هێشتا هەر بەردەوام دەهزرێت. لەم ڕوانگەیەوە من لەنێو خۆمەوە بە هەموو ڕەوشەکانی ئاگاییم دەزانم، واتا: گومانکردن، لێڕوانین، ڕاگەیاندنی ئەرێ یان نەرێ، ویستن و نەویستن، هەبوونی ئەندێشە (پێشبینیی وێنەیی) و هەست. تەنانەت توانستەکانى تەن، بۆ نموونە بزووتن، تەنیا لەنێو پێشبینیدا هەن.

کاتێک لە دابی فەلسەفەییدا دەستەواژەی “زیندەوەرى ئاوەزمەند” وەک پێناسەى مرۆڤ بەکاردەهێنرا و سەرجەم مرۆڤانى وەک مرۆڤ دەگرتەوە، ئەوا دێکارت بە دەستەواژەی “شتى هزرڤان” خۆی لەو دابە جیادەکاتەوە. جگە لەوە ئاخافتن لە “زیندەوەرى ئاوەزمەند” سەرلەنوێ بەگوێرەی مێتۆدەکەی دەیخاتەوە گومان لە “زیندەوەر” کە کشاوە و “ئاوەزمەند” کە مۆرکی زیندەوەری کشاوە، لێرەشدا ئەو جارێ بۆی ساغ نەبۆتەوە کە داخۆ بابەتى جەستەیى هەبێت یان نەبێت، بەڵکو تەنیا لەبارەى “شت”ێک دەزانێت کە لێرەبوونی جەختە و دەهزرێت. کۆگیتۆ، کە تێیدا لێرەبوون و هزرین پێکەوەن، تاکە مسۆگەریی منە و دەتوانم خۆم لەسەری ڕابگرم، ئەوجا بەرەو پێش بەردەوامی بە گومانکردن بدەم. ئاخر من جگە لەم مسۆگەرییەی کۆگیتۆ جارێ گومانم لە هەموو شتێکی دیکە هەیە، ئەوجا لەبەر ئەوەی من هەرگیز ناهزرێم کە من دەهزرێم، بەڵکو هەردەم لە شتێک دەهزرێم، ئەوا کۆگیتۆ نێوەرۆکی جیاوازی هەیە و دەبێت لێیان وردبمەوە تاکو هەر کامیان بە ئاسانترین بەڵگە بکەوێتە ژێر گومانەوە، وەلاوەبنێم و لە کۆتاییدا ئەوەم بۆ بمێنێتەوە کە بۆ هزرین شایانی وەرگرتنە.

هەر نێوەرۆکێکی “کۆگیتۆ / من-دەهزرێم” ئیدێی (واتا پێشبینیی) تایبەت بە خۆی هەیە. دێکارت بە لێوردبوونەوە جیاوازیی نێوان سێ جۆر ئیدێی بۆ ئاشکرا دەبێت: دەرککردن، ویست و بڕیار. من بۆ نموونە پێشبینیی درەختێک دەکەم یان لێدەترسم. جگە لەوە من ویستم هەیە، بۆ نموونە شتی باش، ناباش یان تەنانەت مەحاڵم دەوێت. وەلێ پێویست نییە من پەیوەند بە ویست و دەرکگیری یان هەستگیرییەوە لە هەڵە بترسم، چونکە گەر من ویستی خراپە یان تەنانەت ویستی مەحاڵم هەبێت، گومانی تێدا نییە ئەوە هەمیشە من خۆمم کە ئەو جۆرە ویستانەم هەیە، یان ئەوە منم کە خراپە و مەحاڵم دەوێت. یان گەر من هەستێکی بەدم هەبێت، ئەم هەستە بەبێ گومان لەنێو مندا هەیە، کەواتە ڕاستە (جا گەرچی دەشێت ویست و هەستی بەد لە ڕووی مۆرالییەوە شایانی سەرزەنشتکردن بن). ئەمانە تەنیا پێشبینین لەنێو مندا. وەلێ مەسەلەکە پەیوەند بە بڕیارەوە / حوکمەوە جیاوازە. بڕیار هەمیشە ڕوودەکاتە شتەکانى دەرەوەى من، بۆیە من دەبێت بەتایبەتی لە بڕیاردا بۆ سەرچاوەى هەڵەکانم بگەڕێم، لێرەشدا گەورەترین هەڵەی من ئەوەیە کە بڕیار دەدەم، گۆیا پێشبینییەکانی نێو من وێکچووی شتەکانى دەرەوەن. بۆ نموونە من لە بیستنەوە، لە ڕاهاتنی ژیانی ڕۆژانەوە، دەبێژم “ئازاد مەزنترین شاعیرە”، یان “زێدی من شاری شارانە”. ئەم بڕیارانە بۆ دێکارت دەربڕراوی ڕەمەکی کوێرن. بەکورتی: من دەبێت زۆر ئاگام لە هەر بڕیاردانێکم بێت. وەلێ من جارێ ئەم پرسە وەلاوە دەنێم، چونکە دەبێت پێش ئەوە بزانم داخۆ ئیدێکانی من لەکوێوە هاتبن.

هەندێکی پێشبینییەکانم لە دەرەوە هاتوون، بۆ نموونە پێشبینیی درەختەکە. من هەروەها ئیدێم هەیە کە خۆم ئەندێشەییانە دەیهۆنمەوە، بۆ نموونە من پێشبینیی جنۆکە و حۆری یان ئەسپی باڵدار دەکەم. ئەوجا بۆ من خویا دەبێت کە لەنێو مندا چەند ئیدێیەکی لە ناخدا ڕسکاو (idea innatae) هەن، کەواتە ئەمان ئیدێی ئەوتۆن کە دوای جەختبوون لە لێرەبوونى منى هزرڤان بەزەرووری لە سروشتی “من” خۆیەوە دەڕسکێن، بۆیە تایبەت نین بە مرۆڤ وەک مرۆڤ. دێکارت تەنیا متمانەی بەم جۆرە ئیدێیانە هەیە، چونکە بە ئەدگاری ڕاستی، واتا بە زانینی ڕوون و ئاشکرا، دەگونجێن و پێویستیان بە “ئەرێنیکردن” یان “نەرێنیکردن” نییە. ئێمە بۆ نموونە دوو ئیدێی جیاوازی خۆرمان هەیە. یەکێکیان ڕیشەی لەنێو دەرکەوەری بینیندا داکوتیوە، بۆ نموونە کاتێک من لە خۆر دەڕوانم. خۆر بەگوێرەی ئەم ئیدێ دەرکییە زۆر بچووکە. وەلێ من ئیدێی دووەم لە یاساکانی ماتماتیکەوە بەدیدەهێنم، ئەمەش لای دێکارت بەواتای، ئەم ئیدێیە لە تێگەی ئەوتۆوە بەدیدەهێنم کە لای من وەک ڕسکاوی ناخەکی لەگۆڕێیە. خۆر بەگوێرەی ئەم ئیدێیە زۆر لە زەمین گەورەترە. کەواتە ئاشکرایە ناشێت ئەم دوو پێشبینییە یەکسان بە خۆر بن، لێرەشدا ئەو یەکەیان کەمترین چوونیەکیی بە خۆر هەیە کە ڕاستەوخۆ لە دەرکەوەری بینینەوە چێکراوە. سەرچاوەی ئەم ئیدێیە بە دیدی دێکارت دەگەڕێتەوە بۆ ڕەمەکی کوێری مرۆڤ کە زۆر جار بەهەڵەیدا دەبات. وەلێ مرۆڤ لە توانستی سروشتییەوە، واتا لە ئاوەزەوە، بە پێشبینیی دووەم دەگات، بۆ نموونە کاتێک هەوڵ دەدات بە یاریدەی ڕستە و بیردۆزەکانی ماتماتیک پێناسەیەکی خۆر بکات کە تا ڕادەی شیان پێی بگونجێت. ئەم ئیدێیەی خۆر کە بە سەلماندنی ماتماتیکی بەدیهێنراوە، ڕوون و ئاشکراترە لەو ئیدێیەی خۆر کە بە دەرکەوەری بینین چێکراوە.

لەم ڕوانگەیەوە ئیدێکانی من نێوەرۆکی ڕیالی جیاوازیان لە یەکدی هەیە: هەندێکیان ئیدێى گەوهەرن (زوبستانسن)، هەندێکى دیکەیان ئیدێى ئەدگارەکانی (ئەکسیدێنسەکانی) گەوهەرن. لێرەدا ئاشکرایە کە ئەدگار بەندە بە گەوهەرەکەی خۆیەوە، بۆیە دەبێت ئیدێکانى گەوهەر مەزنتر بن لە ئیدێکانی ئەدگاری گەوهەر، چونکە نێوەرۆکێکی ڕیالی مەزنتریان هەیە – پلەیەکی باڵاتری بوونیان هەیە. وەلێ من هەروەها لەنێو ئەو ئیدێیانەدا کە لە ناخدا ڕسکاون، ئیدێیەکی زۆر تایبەتی ئاشکرا دەکەم: گەرچی من خۆم ناکامیلم (ئاخر من گومانکەرم و ئەمەش بەڵگەی ناکامیلێتیی منە)، سەرباری ئەوە پێشبینیی کرۆکێکم هەیە کە لە هەموو ڕوویەکەوە کامیلە. دێکارت ئەم ناهاوکێشەیە بە تیۆریی کاوساڵێتی (پەیوەندیی هۆئەنجامی) ڕووندەکاتەوە. یان وەک ئێرنست بلۆخ ڕەخنەییانە دەبێژێت، دێکارت ڕەوتی گومانکردن دەپچڕێنێت و لە پێناوی خۆگیرساندنەوەدا “هانا دەبات” بۆ تیۆریی هۆئەنجامی.

بەگوێرەی تیۆریی هۆئەنجامی دەبێت لە هۆى هەر ئەنجامێکدا ئەوەندە نێوەرۆکی ڕیال هەبێت کە لە ئەنجامدا هەیە، چونکە ئەنجام لە هۆوە چێدەبێت. ئەوجا گەر من ئیدێی جیهانێکی کامیلم هەبێت کە بێدوایەکیانە بە سێ ئاڕاستەدا کشاوە، ئەوا دەبێت هۆی ئەم جیهانە خاوەنی هەمان نێوەرۆکی ڕیال بێت، واتا دەبێت ئەویش بێدوایەکی بێت. کامیلێتی و بێدوایەکێتی بەڵگەن بۆ ئەو هەقیقەتە کە نابێت من سەرچاوەی ئەو کرۆکە کامیلە بم، چونکە من دوایەکیم. ئاخر، بەگوێرەی پەیوەندیی هۆئەنجامی، ئەو بڕەی نێوەرۆکی ڕیال کە لە ئەنجامدا هەیە، لەنێو مندا نییە. دێکارت بەم تیۆرییە پرسی ئافراندن لە هیچەوە، لە نابوونەوە (من العدم) هەڵدەوەشێنێتەوە. نە دەشێت شتێک لە هیچەوە چێببێت، نە دەشێت کامیلێک لە ناکامیلێکەوە بێتە ئاراوە. جگە لەوە ئێستا پرسێکی دیکە بۆ من ساغدەبێتەوە: کامیلێتی تەنیا کاتێک کامیل دەبێت، گەر هاتوو بەزەرووری ئێکزیستێنسی (لێرەبوونی) هەبێت.

دێکارت گەوهەری کامیلی بێدوایەکی بە زمانی باو ناودەنێت “خودا”، کە وەک بینیمان مۆرکەکانی بریتین لە: کامیلێتی (ئاخر سەرجەم بڕی نێوەرۆکی ئەنجامی لە خۆ گرتووە)، قادیرێتی (ئاخر توانیویەتی ئیدێی بێدوایەکێتی لە منی دوایەکیدا بچێنێت)، هەروەها چاکە (ئاخر لەبەر ئەوەی کامیلە، ئەوا ناشێت خراپ بێت؛ خراپە یان بەهەڵەبردن مۆرکی مرۆڤی کێماسمەندە نەک هینى خودای کامیل).

بێگومان خوداکەی دێکارت خوداى نوێژبۆکردن و لێپاڕانەوە نییە، بەڵکو وەک کامیل، بەتوانا بۆ هەر شت، دانا و چاک، تەنیا ئیدێیەکى زەروورییە بۆ جەختیی مەئریفە. ئاخر لەبەر ئەوەی چاکی و ڕاستیخوازی سەر بە ئیدێی خودان، ئەوا ناشێت خودا فریودەر بێت، بۆیە دەبێت ئیدێ ڕوون و ئاشکراکانی شتی هزرڤان ڕاست بن، واتا بەو شتانە بگونجێن کە کردەکییانە لەگۆڕێن. بەم شێوەیە لە کۆتاییدا بە ئیدێی خودا دەرفەت بۆ دێکارت دەڕەخسێنێت ڕووەو جیهان وەربچەرخێت.

2) لێکدان-ەوەی توخمەکانی هزر و بناغەڕشتنی هزرینی ڕاسیۆنالیستی

گومان وەک هزرینی شرۆڤەیی (ڕێزۆلوسیۆن، ئانالیزیس) بە سەلماندنی ئیدێی خودای چاک و دانا و کامیل نەک تەنیا دەگیرسێتەوە، بەڵکو هاوکات دەرفەت بۆ من-ی هزرڤان دەڕەخسێنێت ڕووبکاتە کەتوارێک کە لە دەرەوەی ئەو لەگۆڕێیە، چونکە خودا وەک چاک و دانا و کامیل هاوکات بنەڕەتی جیهانە، هەر خۆیشی گەرەنتی بەو دەدات بەبێ ترس لە هەڵە ڕوو لە جیهان بکات(19). وەلێ ئەو دەبێت سەرەتا بە لێکدان-ەوە (ڕێ-کۆمپۆزیسیۆن، سیستێزیس) داببەزێت و سیستەماتیکییانە توخمە هەڵوەشێنراوەکانی هزر ڕێکبخاتەوە. کەواتە دەبێت من-ی هزرڤان سەرلەنوێ لە چالاکییەکانی نێو خۆی بڕوانێتەوە کە بریتین لە دەرککردن، زانینی زەینی و توانستی بڕیاردان.

جەختبوون لە لێرەبوونی شتە ماتەرییەکان بەندە بە دەرککردنەوە، وەلێ خودی دەرککردنەکان سەرهەڵدەدەن دوای ئەوەی شتەکان کاریگەری لەسەر دەرکەوەرەکانی مرۆڤ دەنوێنن. ئاخر من بمەوێت یان نەمەوێت شتە دەرەکییەکان دەرکەوەرەکانم دەوروژێنن، وەلێ ئەوان دەرکى ماتەرییەکی سێئاڕاستەیى (پانی و درێژی و قووڵی) دەکەن، هەر ماتەرییەکیش لە کەرتى جیاواز پێکدێت و هەر کەرتەیان لە خۆیدا سێئاڕاستەییە، هەروەها هەر یەکەیان فۆرم و شێوازى تایبەتیى بزووتنى هەیە. مۆرکێکی کرۆکییانەی دیکەی ماتەری ئەوەیە کە لە شتی هزرڤان جیاوازە، چونکە کشاوە. کرۆکی شتی هزرڤان بەهۆى هزرینەوە نەگۆڕە، کرۆکی ماتەری بەهۆى کشانەوە نەگۆڕە؛ تەنیا شێوازى هزرین و دۆخى نێوخۆى کشان بگۆڕن.

دۆخە بگۆڕەکانى هەردوو گەوهەری هزرڤان و کشاو بریتین لە “مۆدوس” (جۆر و شێوازى بوون یان ڕودان)، وەلێ مۆدوس بەبێ گەوهەرەکەى لێرەبوونى نییە. بۆ نموونە: تەنێک کشاوە، فۆرم و بزووتنی هەیە. ئەو تەنە گەوهەرە، کشانى مۆرکە (ئەتریبوتە) و فۆرمەکەى بریتییە لە مۆدوس. “من” شتێکى هزرڤانە، توانستى یادوەرى و ویستى هەیە. “من” گەوهەرە، هزرین مۆرکە، یادوەرى و ویست بریتین لە مۆدوس.

لەم جێیەدا گونجاو دەبێت سەرلەنوێ ڕوونبکەینەوە ئیدێ لە ناخدا ڕسکاوەکان و بەپوختی دیارییان بکەین. ئێمە بە دیدی دێکارت پێنج ئیدێی بەو جۆرەمان هەیە و ناویان دەنێت ڕاستیی ئەزەلی، تێگەی گشتی، بیردۆز، هاوکات وەک مەرجی هزرین دەیانچەسپێنێت: یەک) “من دەهزرێم کەواتە من هەم”؛ ئەم ئیدییە کە گەوهەری هزرڤانە، یەکەمین و جەختترین زانینی ڕوون و ئاشکرای منە، یەکەم ڕاستیی ئەزەلییە و وەک بینیمان بەڕێی گومانەوە بە نەزەرێکی ڕوون و ئاشکرا لێمان هەڵدێت. دوو) خودا دووەم ئیدێیە کە هاوشێوەی “من-دەهزرێم” تەواو ڕوون و ئاشکرا دەناسرێت؛ خودا باڵاترین گەوهەرە و بێدوایەکییە، بۆیە لە دەرەوەی من-ی دوایەکییە. سێ) یاسا لۆگیکییەکان؛ دوای ئەوەی من ڕوون و ئاشکرا دەزانم کە من هزڤانم، هەروەها دەزانم کە خودای چاک و دانا و کامیل هەرگیز نامخاتە هەڵەوە، ئیدی بنەڕەتێکی دیکەم بۆ ساغ دەبێتەوە: هەموو ئەو ئیدێیانە کە یاساکانی هزرینی لۆگیکی دەردەبڕن، ڕاست و ڕوون و ئاشکران، یاساکانیش بریتین لە یاسای چوونیەکی (ئیدێنتیتێ)، یاسای دژبێژی، یاسای سێیەم بەدەرکەر و یاسای هۆی کافی(20). چوار) ڕستە ماتماتیکییەکان، بەتایبەتی بیردۆزەکان کە بناغەی سەرجەم ماتماتیکن. پێنج) ڕاوم-ی / فەزای شتە ماتەرییەکان (کەرەسەییەکان) مەرجی زانینی ڕوون و ئاشکرای جیهانە. ئاخر ڕاوم بەزەرووری گرێدراوە بە پێشبینیکردنی شتەکانەوە. بێگومان گەرەکە لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوە بدەین کە تێگەی ڕاوم لای دێکارت واژەیەکی دیکەیە بۆ تێگەی کشان، بۆ ڕێس ئێکستێنزا (شتی کشاو) کە نە فۆرمێکى تایبەتى و نە قەوارەیەکى تایبەتییە، بەڵکو بەڕەهایى لە ئەدگارەکانى ماتەری جودایە، هەروەها بێدوایەکییانە بە سێ ئاڕاستەدا کشاوە و لەنێو کشانیدا هیچ بۆشاییەک نییە، بەڵکو لە نێویدا کەرتە گەردیلە بێدوایەکییانە پەرش بوونەتەوە و تەنیا لە فۆرم و بزووتندا لە یەکدى جیاوازن. بە دیدی دێکارت تەنیا ئەم تاکە جیهانە بێدوایەکییە هەیە نەک چەند ئاسمانێک، ئاخر گەر ماتەری گەوهەرێکى کشاو بێت، ئەوا دەبێت سەرجەمى ڕاومە شیاوەکان بەبێ کەلێن پڕبکاتەوە. ئێمە تەنیا پابەند بەم گەوهەرەوە دەتوانین پێشبینیی تەن بکەین، جگە لەوە مەرجی بیردۆزە ئەندازەییەکانە، بەمەش یاساکانی ڕاوم کە لە ماتماتیکدا گۆڕان پێدەدرێن، بریتین لە یاساکانی جیهانی کشاو.

دێکارت جیهانبینییەکی میکانیستیی هەیە کە هاوکات جەستە و هۆشی مرۆڤیش دەگرێتەوە. ئەو لە لەش (Leib) نادوێت، بەڵکو لە جەستە (Körper) و ناوی دەنێت مەکینە بەبێ هیچ جیاوازییەک لە سەئاتێک کە بەهۆی ڕێکخراوی بەکرە و ئیسپرینگەکانییەوە دەبزوێت. ئەو هەر لەم ڕوانگەیەوە دڵ بە پەمپێک دادەنێت کە خوێن بۆ نێو لەش دەنێرێت و ژیان دەشێنێت. بەپوختی ببێژین: سەرجەم جیهان پێکهاتەیەکە لە پەستان و لێدان، چونکە لە جیهاندا تەنیا ماتەرییە پەرش و جیاوازەکان هەیە. ئەم جیهانە دوورە لە زەین.

بێگومان لەبەر ئەوەی جەستەی مرۆڤ بە دەرکەوەرەکانییەوە سەر بە جیهانە، ئەوا شتی هزرڤان و شتی کشاو لە مرۆڤدا پێکەوەن. مرۆڤ لە هەردوو گەوهەر پێکهاتووە. کەواتە دێکارت ئەو تێڕوانینە هەڵدەوەشێنێتەوە کە گۆیا مرۆڤ هۆشە لەنێو جەستەیەکدا (واتا لەش زیندانی هۆش نییە و پاشان هۆش بە مردنی لەش ئازاد ببێت). کاتێک من بۆ نموونە هەردوو لاقم دەبزوێنم، زەین یاوەریی ڕۆیشتنم دەکات (ڕێ نادات بکەومە نێو چاڵێکەوە)، یان کاتێک ئازار لەشم دەتەنێت، ڕاستەوخۆ زەین چالاک دەبێت (بۆ نموونە داخۆ بە چە دەستوێژێک لەشم هێور بکەمەوە). بەم شێوەیە دەرکەوەرەکان کە سەر بە جیهانی کشاون، دەبن بە نێوەندیار لە نێوان جیهان و من-ی هزرڤاندا، وەلێ ئەوان ناتوانن کرۆکی جیهان، واتا کشان، دیاری بکەن، بەڵکو تەنیا دەرکی دیاردەی شتەکانی جیهان دەکەن و پاشان وێنەکانیان دەبن بە “زانینی ناڕوون و نائاشکرا”. دەرککردنەکانمان تەنیا لایەنێکی شتەکانمان پێدەگەیەنن. ئەوە ئەرکی زەینە کە زانینی ناوبراو بە کارتێداکردن وەربگۆڕێت بۆ زانینی ڕوون و ئاشکرا. دەرکەوەرەکان بۆ نموونە دەرکی ئاوی شین دەکەن، پاشان گەرەکە زەین لەوە بهزرێت کە داخۆ ئاو “لە-خۆدا”، بەگوێرەی سروشتی، چی بێت.

ئێمە لێرەدا لای دێکارت شێوەیەکی پەرچاندنمان هەیە کە جیاوازە لە تیۆریی پەرچاندن لە ئەمپیریزمدا. بەگوێرەی ئەم ڕێبازە فەلسەفەییە شتە ماتەرییەکان وەک خۆیان دەرکدەکرێن (سێنسەیشن)، پاشان زەین دەرککراوەکان دەپەرچێنێت (ڕێفلەکشن) و بە کۆکردنەوەی پێکەوەگونجاوەکان و لێدەرکردنی هەر شتێکی پێنەگونجاویان مەئریفە دەسازێنێت. وەلێ پرۆسەی پەرچاندن لای دێکارت ئاڵۆزترە، چونکە دەرکەوەرەکان دەرچەی پرۆسەی مەئریفە نین، بەڵکو زەین کە وەک چۆنێتییەکی من-ی هزرڤان ی لە جیهان دابڕاو هەیە، تاکە ئۆرگانی مەئریفەیە.

ئێمە دەبێت سەرەتا لای دێکارت جیاوازی بکەین لە نێوان دوو چالاکیی زەینیدا: من بۆ نموونە لە چالاکییەکیاندا بڕوا بە شتێک دەکەم، وەلێ بەڕێی ئەویدیکەیانەوە دەزانم کە من بڕوا بەو شتە دەکەم. هاوکات دەشێت ئەم دوو چالاکییە سەربەخۆ لە یەکدی ڕووبدەن. چالاکیی دووەم، واتا کاتێک زەین لەبارەی بڕوابوونی خۆی بە شتەکە دەزانێت، بۆ دێکارت بریتییە لە “پەرچاندن” (ڕێفلێکسیۆن). ئەمیان چالاکییەکی پاشیانییە: زەین پاشان “وەردەچەرخێت” ڕووەو چالاکییەکەی خودی خۆی. وەلێ، وەک لە سەرەوە بینیمان، من بە نەزەری ڕوون و ئاشکرا بۆم خویا دەبێت کە من هزرڤانم و وەک هزرڤان هەم، بێگومان پێش پەرچاندن. ئەمیان ئەکتێکی ئاگاییە کە وەک خۆ-بگر (selbstbezüglich / autoreferentiell) لەگۆڕێیە و لێوەی پەرچاندن: هزرین، ئەنجام دەدرێت. بۆ نموونە گەر من گومان لە جیهان بکەم، بەئاگام کە من گومان لە جیهان دەکەم. بۆ ئەمە زانینی پەرچاوە پێویست نییە. ئەم ئاگاییە لای دێکارت بنەڕەتییە نەک پەرچاندن. ئێمە لێرەدا هاوکات دەبینین کە چۆن ئاگایی وەک بنەڕەت ڕێ دەگرێت لە چێبوونی زنجیرەیەکی بێدوایەکییانەی پەرچاندن، واتا: کاتێک چالاکیی دووەم کە زانینە لەبارەی بڕوابوونی خۆی بە شتێک، یەکەمیان (بڕوابوون بە شتەکە) وەک بابەتی خۆی دادەنێت و بە دانانی دەیکات بە بیرۆکە، دەبێت لە زنجیرەی پەرچاندندا ئەو خۆیشی لە لایەن بیرۆکەیەکی سێیەمەوە بەوە کرابێت و ئەمەش تا بێدوایەکی دەخایەنێت. بە پێچەوانەشەوە من لەنێو خۆمەوە بە ئەکتێکی ئاگایی لەبارەی هەموو چالاکییەکانم دەزانم، بۆ نموونە لەبارەی ئەو چالاکییە کە من بڕوا بە شتێک دەکەم، هەروەها لەبارەی ئەو چالاکییەش کە من دەزانم بڕوا بەو شتە دەکەم. من ڕاستەوخۆ لە هەردووکیان بەئاگام، لێرەشدا ئیدی زنجیرەی پەرچاندنی بێدوایەکی نایەتە گۆڕێ(21).

وەلێ من سەرلەنوێ ناچارم توانستی مەئریفەم دیاری بکەم و لە هەر توانستێکی دیکەمی جیابکەمەوە کە بشێت بمخاتە هەڵەوە. کەواتە لە چالاکییە نێوەکییەکانی خۆم ورد دەبمەوە کە بریتین لە چالاکیی دەرککردن و هێزی وێناندن و زەینی، هەروەها توانستی بڕیاردان (حوکمدان)، لێرەشدا ئەم توانستەی دوایی تاکە توانستێکە کە بەندە بە “ویست”ەوە. بەبێ چالاکبوونی ویست هیچ بڕیارێک نادرێت. چالاکییەکانی دەرککردن و زەین نەشیاوە هەڵە بن گەر من ئاگام لە بڕیاردانم بێت، واتا ڕەمەکییانە نەبێژم ئەمە ئەوهایە نەک بە جۆرێکی دیکە. ئاخر کێشەی ویست ئەوەیە کە ئەو یەکسەر لە “ئەرێنیکردن” یان “نەرێنیکردن”ى هەر شتێکدا بەشدارە، بەو ڕێیەشەوە زانینی شتەکان دەئاڵۆزێنێت، چونکە زەین سنوورى هەیە و تەنیا لەنێو ئەو سنوورەیدا لەبارەی بابەتێک دەزانێت، وەلێ ویست بە پێچەوانەوە بێسنوورە و دەتوانێت سنووری چالاکییەکەی زەین، واتا زانینى ڕوون و ئاشکراى شتەکان، تێبپەڕێنێت. ویست دەتوانێت زۆر شت کە دەرکەوەرەکان بەلێڵى دەرکیان کردوون، وەربگرێت یان بگەڕێنێتەوە. وەلێ گەر بڕیار ڕووبکاتە تێگە گشتییە تاکەکان، یان بڕیاری ڕوون و ئاشکرا بێت بەسەر تاکە فۆرمەکاندا، ئەوسا گەرەکە بڕیار بدەم و مەترسیی هەڵەم لەسەر نییە، چونکە خودای دانا و چاک و کامیل گەرەنتیی منە کە لە ناسینی ڕوون و ئاشکرای شتەکاندا نەکەومە هەڵەوە. جگە لەوە ئێستا دەزانم کە گیانى خراپى فریودەر (شەیتان) لێرەبوونى نییە و بمخاتە هەڵەوە (یان خراپەم پێبکات)، بەڵکو تەنیا مرۆڤ خۆى سەرچاوەى هەڵەکانێتى (یان خراپەکانێتى). خۆلادان لە هەڵە (و خراپە) بە دەستى خۆیەتى، واتا ئەو دەبێت بزانێت کە زەینى سنووردارە و خواستی بۆ هەڵەکردن نییە، وەلێ ویستێکى هەیە کە دەتوانێت بێدوایەکی بێت و بەو ڕێیەشەوە دەیخزێنێتە نێو هەڵەوە. گەر مرۆڤ پەیوەندیی ئەم دوو توانستەى خۆی دروست پێکەوە بگونجێنێت، ئەوسا بەڕاستى بەکاریان دەهێنێت، ئەوسا ئیدی بڕیارەکانی ڕوون و ئاشکرا دەبن و بەوەش چواندنی ئۆبژێکتیڤییان دەبێت. بڕیاری ڕوون و ئاشکرا لە بێگومانییەکی سەبژێکتیڤییەوە دەدرێت دوای ڕوانینی ڕاستەوخۆی ڕوون و ئاشکرا لە فۆرمی بابەتەکە.

بەم شێوەیە دوای ئەوەی سەبژێکتی ڕاستیخواز، واتا خوازیاری زانین، ڕێگەی گومانی مێتۆدیی لە دەرککردنی جیهان و شتەکانییەوە گرێتە بەر و گەیشت بە مەئریفەی جەخت، ئیدی ئێستا دەزانێت خۆی لە هەر بڕیارێکی گومانلێکراو ببوێرێت، چونکە ئەوە پێش-بڕیارە (حوکمی موسبەقە) نەک بڕیاری ڕوون و ئاشکرا. زانست، یان فەلسەفە وەک زانست، تەنیا بە بڕیاری ئێڤیدێنت بنیاتدەنرێت.

پەراوێز

• Descartes, Réné. Abhandlung über die Methode des richtigen Vernunftgebrauchs. Stuttgart 1984. S. 6.
• Ebenda, S. 9 f.
• Specht, Reiner: Descartes. Reinbeck 1980. S. 14.
• Descartes, Réné, a.a. O., S. 12.
• مارتین سەربازێکی رۆمی بوو، ساڵی 316ی زایینی هاتۆتە جیهانەوە. لە ڕۆژێکی ساردی زستاندا بەلای سواڵکەرێکدا ڕەت دەبێت کە لە برساندا هەڵدەلەرزێت. مارتین زۆر بەزەیی بەو سواڵکەرەدا دێتەوە و لەژێر نیوەی پاڵتۆکەیدا جێی دەکاتەوە؛ کە شەو داهات، مارتین خەون بە سواڵکەرەکەوە دەبینێت و پێی ڕادەگەیەنێت کە ئەو عیسایە. سان / زانکت مارتین بۆ ماوەی سی ساڵ بوو بە بیشۆپی توور. ئەو 8ی نۆڤەمبەری 397 مرد.
• لەبارەی خەونەکانی دێکارت بڕوانە:

1. Specht, Reiner, a.a.O., S. 17 f.
2. Ritter, Heinning. Die Nacht der Träume. FAZ 14.01.2010.
3. Sigmund, Freud. Über Träume und Traumdeutung. Frankfurt a. M. 1971 S. 302.

• Descartes, Réné. Untersuchungen über die Grundlagen der Philosophie. Zeno.org. 19.
• ‌Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Geschichte der Philosophie. Bd. 3. F.a.M. 1986, S. 123.
• Descartes, Réné. Untersuchungen, a.a.O. S. 5.
• Specht, Reiner, a.a.O., S. 90.
• هزرینی میکانیستی تا کۆتایی سەدەی نۆزدەیەم سەروەر بوو بەسەر مەئریفەی سروشتدا، وەلێ بە دەستپێکی ئەتۆمفیزیک وەک زانستێکی مۆدێرن ئاشکرا بوو کە تێگەیشتنی میکانیستییانەی سروشت لە گۆشەنیگای فیزیکی کلاسیکییەوە ناگونجێت بە بینای ماتەری و کاریگەریی نێویەکییانەی گەردیلە سوپ-ئەتۆمییەکان. بڕوانە:

Falkenburg, Brigitte: Das Konzept der Materie im interdisziplinären Vergleich. Mechanistische Erklärung und ihre Grenzen. In: Was die Welt im Innersten zusammenhält. Hg. Frank Vogelsang, Almuth M.D. Hattenbach, Thomas Kirchhoff, Hubert Meisinger. Berlin 1974.

• Ebenda, S. 15.
• Ebenda, S. 16.
• Descartes, Réné. Abhandlung über die Methode des richtigen Vernunftgebrauchs. A.a.O. S. 18 f.
• کوردەکان تێگەی “لێکدانەوە”یان وەک وشە لە ئارەبەکان وەرگرتووە و بێئاگا لە واتا مێتۆدییەکەی بەکاری دەهێنن: بۆ نموونە کەسێک دەبێژێت: “لێکدانەوەکەی بەڕێزیانم بەدڵ نییە”. وەلێ بەڕێزیان هیچ پرسێک یان تێگەیەکی ئاڵۆزی شرۆڤە نەکردووە / دانەبەشاندووە و پاشان توخمەکانی یان پرنسیپەکانی لێکدابێتەوە، واتا ڕێکیخستبێتن، بەڵکو تەنیا بابەتەکەی لە ڕوانگەی خۆیەوە ڕاڤە کردووە.
• بۆ ئەو نمونانە بڕوانە:
• Röd, Wolfgang. Descartes. Die Genese des cartesianischen Rationalismus. 1978. S. 38.
• Metzler Lexikon Philosophie. spektrum.de
• Descartes, Réné. Untersuchungen, a.a.O., S. 19.

• کانت لە یەکەم ڕەخنەکەیدا بە ناونیشانی “ڕەخنەی ئاوەزی پەتی” ڕوو دەکاتە کارایی “من” لە ڕووی تیۆریی مەئریفە و پێگە ئۆنتۆلۆگییەکەیەوە (ئەو پێش ئەم نووسینە هەڵوێستێکی دیکەی سەبارەت بە “من” هەبوو). ئەو لە نووسینی ناوبراودا خۆی بە پسیکۆلۆگیی ڕاسیۆنالی کریستیان ڤۆڵفەوە خەریک دەکات و دەبێژێت، نەشیاوە بتوانین بە سیلۆگیزم (زانستی پێوەر) گەوهەرێتی و یەکانە و هۆشەکێتی (ناماتەریالێتی)ی من و دەروون بناسین. ئەم جۆرە سیلۆگیزمانە بۆ کانت پارالۆگیزمن (چەوتە دەرئەنجامن). ئەو لەبارەی “من دەهزرێم / کۆگیتۆ” دەبێژێت: “دەبێت من دەهزرێم بتوانێت یاوەریی سەرجەم پێشبینییەکانم بکات تاکو ئیدی ئەوان پێشبینیی من بن”. کانت لێرەدا “من” وەک دوا سەبژێکتی مەئریفە وەردەگرێت. ئاخر کاتێک من خۆم وەک سەبژێکتی هزرکردوو دەهزرێنم، لێرەدا خۆم وەک شتێکی سرەوتوو دەناسم، من لە هزریندا “من” دەناسم وەک سەبژێکتێک کە گەوهەرە، کە گەوهەری ناکەرەسەیی کارتێزییە. سەرباری ئەوە کانت داوا دەکات کە دەبێت “من دەهزرێم” لۆگیکییانە ڕاڤە بکرێت. لەم ڕوانگەیەوە واتای فەلسەفەییانەی “من دەهزرێم” لە گەوهەرێتییەکەیدا نییە، بەڵکو لە کارایی (فونکسیۆنالێتیی) ئەودایە بۆ مەئریفە. بەم شێوەیە کانت پێگەی “من” ڕزگار دەکات لەو هێرشانە کە بەتایبەتی دەیڤید هیوم کردبوونیە سەر تێروانینی کارتێزیانەی ئاگایی، وەلێ هاوکات مۆدێلی گەوهەرێتیی من وەرناگرێت. کانت دەیەوێت بەم هەڵویستەی ببێژێت، کە ئێمە ناتوانین بەڕێی فەلسەفەیەکی ئاگاییەوە دوایەمین جەختی سەبارەت بە سروشتی گەوهەریانەی خودمان بەدیبهێنین. ئێمە لە هزریندا لە خۆمان بەئاگاین کە ئێمە لێرەبوونمان هەیە، کە بێگومان جارێ لێرەبوونمان کاتێگۆریانە دیارینەکراوە، سەرباری ئەوەش لێرەبوونی ئێمە لەو مەغزایەدا نییە کە ئێمە وەک چی هەین، بۆ نموونە وەک هزرڤان هەبین وەک چۆن دێکارت دەبێژێت.

بڕوانە:

• ئیمانوێل کانت. پێشگۆتن بۆ هەر مێتافیزیکێک کە بشێت لە ئایندەدا ببێت بە زانست. کاوە جەلال لە ئەڵمانییەوە. کتێبخانەی کوردڕاوم، کوردستانپۆست، دەنگەکان. هەروەها بڕوانە:
• Klemme, Heiner F.: Kants Auseinandersetzung mit Descartes. S. 177- 186.
• بە دیدی ئادۆرنۆ دوای ئەوەی سەبژێکتی هزرڤان خۆی مێتۆدییانە لە جیهان دادەبڕێت، ناتوانێت بگەڕێتەوە بۆ جیهان. سەبژێکتی هزرڤان دوای سەلماندنی خودای چاک و دانا و کامیل ڕێگەی بەرەو جیهان بە لێکدانەوە دەگرێتەوە بەر، وەلێ ئەوەی پێبەدیناهێنرێت، چونکە ئێستا هەردوو شتی هزرڤان (ڕێس کۆگیتانس) و شتی کشاو (رێس ئێکستێنزا) بەدەلاقەیەک لە یەکدى دابڕاون، لەبەر ئەم هۆیە سەبژێکتی هزرڤان تەنیا فۆرمى ئەو شتەى پێدیاری دەکرێت کە ئەو خۆی سەرەتا بە دەرکەوەرەکانی دەرکی کردووە و بەو ڕێیەوە بە کایەی ئاگایی ئەو گەیشتووە. کەواتە سەبژێکت لە نێوەرۆکی بەردەوام بگۆڕی شت دوور دەمێنێتەوە. ئەمە بۆ ئادۆرنۆ بریتییە لە پرۆسەی نامۆبوون (ئیغتیراب). بڕوانە:

کاوە جەلال: هەوڵێک بۆ نزیککەوتنەوە لە دیالێکتیکى نێگەتیڤى ئادۆرنۆ. گۆڤاری ئایندە. ژ 56. 2004.

• یاسای چوونیەکی: گەر “A” و “B” هیچ جیاوازییەکیان لە نێواندا نەبێت، ئەوسا چوونیەکن (ئیدێنتن)؛ یاسای دژبێژی: ناشێت گۆتەیەک هاوکات ڕاست و هەڵە بێت، کەواتە ڕاستە یان هەڵەیە؛ یاسای سێیەم بەدەرکەر: لە دوو گۆتەی دژیەکدا تەنیا یەکێکیان ڕاستە، سێیەمێک نییە؛ یاسای هۆی کافی: هیچ هۆیەکی بێئەنجام نییە. ئەم یاسایە دەیسەپێنێت کە نابێت هیچ فاکتێک وەک لەگۆڕیبوو چواندنی پێبدرێت، یان هیچ گۆتەیەک بە ڕاست دابنرێت، گەر هۆیەکی کافی بۆ ئەوە لەگۆڕێ نەبێت کە فاکتەکە یان گۆتەکە ئەوهایە نەک بە جۆرێکی دیکە.
• بۆ ئاگایی یان شتی هزرڤان وەک خۆ-بگر بڕوانە:

Heller, Edmund. Descartes’ Selbstverhältnisse. Philosophisches Jahrbuch 111. Jahrgang / II. 2004. S. 366 ff.

سەرچاوەکان

بە کوردی:

• کاوە جەلال: ڕێنێ دێکارت. دەزگای پەخشی سەردەم، سلێمانی 2008. (زۆرینەی سەرچاوە لاوەکییەکانی ئەم توێژینەوەیە لە خوارەوە پێکەوە لەتەک سەرچاوە نوێکانی ئەم نووسینەی ئێرەدا دانراونەتەوە).
• کاوە جەلال: لە ڕێنیسانس-هومانیزمەوە ڕووەو نوێسەردەمی ئەوروپی. دەنگەکان / کوردڕاوم / کوردستانپۆست.

بە ئەڵمانی:

سەرچاوەی سەرەکی:

Descartes, Réné:

• Abhandlung über die Methode des richtigen Vernunftgebrauchs. Stuttgart 1984.
• Untersuchungen über die Grundlagen der Philosophie. Zeno.org.
• Meditationen über die Erste Philosophie. Reclam. Stuttgart, 1971

سەرچاوەی لاوەکی:

• Beneke, Klaus: Biographien und wissenschaftliche Lebensläufe von Kolloidwissenschaftlern, deren Lebensdaten mit 1996 in Verbindung stehen. Nehmten 1999.
• Bloch, Ernst. Leipziger Vorlesungen zur Geschichte der Philosophie. Bd. 3, Frankfurt/Main 1985.
• Falkenburg, Brigitte: Das Konzept der Materie im interdisziplinären Vergleich. Mechanistische Erklärung und ihre Grenzen. In: Was die Welt im Innersten zusammenhält. Hg. Frank Vogelsang, Almuth M.D. Hattenbach, Thomas Kirchhoff, Hubert Meisinger. Berlin 1974.
• ‌Heller, Edmund. Descartes’ Selbstverhältnisse. In: Philosophisches Jahrbuch 111. Jahrgang / II. 2004.
• Herre, Paul. Deutsche Kultur des Mittelalters im Bilde. Leipzig 1935.
• Klemme, Heiner F.: Kants Auseinandersetzung mit Descartes. In: Descartes und Deutschland – Descartes et l’Allemagne, hrsg. von Jean Ferrari, Pierre Guenancia, Margit Ruffing, Robert Theis u. Matthias Vollet, Hildesheim, Zürich, New York 2009.
• Lloyd, Genevien. Das Patriarchat der Vernunft. Bielefeld 1985
• Lutz-Bachmann, Matthias: STAATS LEXIKON, staatslexikon online.de/Lexikon/Scholastik.
• Marshall Jr, David J. Prinzipien der Descartes-Exegese. München 1979
• Metzler: Lexikon Philosophie. Die Methode von Resolution (Analysis) und Komposition (Synthesis). Spektrum.de
• Röd, Wolfgang. Descartes. Die Genese des cartesianischen Rationalismus. München 1982.
• Specht, Reiner: Descartes. Reinbeck 1980.
• Descartes. In: Klassiker der Philosophie, Bd. 1, Hrsg. V. Ottfried Höffe. München 1981.
• Williams, Bernard. Descartes. Das Vorhaben der reinen philosophischen Untersuchung. Frankfurt/Main. 1988.