نووسینی: ڕەبیع جابر
شوان ئەحمەد كردوویەتی بەكوردی
ناوی ئەم نووسەرە لە لیستی نووسینگەكانی گروەبازیدا نادۆزینەوە. سەروەختێك باسی كاندیدەكانی خەڵاتی ئەدەبیاتی نۆبڵ دێتە پێشێ، ئاژانسەكانی هەواڵ، ناوی نووسەری چیكی ئیڤان كلیما ناهێنن. ئاخر كلیما ئەسپێك نییە. ئەو كە لەهۆلۆكۆست قوتاری بووە، سەروەختێك لەكەمپەكاندا دیل دەبێت و خەریكی خوێندنەوەی چارلز دیكنز و لیۆ تۆلستۆی دەبێت، پەی بە هێزی ئەدەب دەبات.
ئەو دووەم لەدایك بوونەوەی، بەشێوەیەكی ئەندێشەیی لەزیاد لەڕۆمانێكدا تۆمار دەكات. تاكو ئێستا ڕۆمانەكانی كلیما نەهاتونەتە ناو كتێبخانەی عەرەبیەوە (ئەم وتارەی ڕەبیع جابر لە ئۆكتۆبەری 2011 نوسراوەو لەوەبەدوا دووان لە بەرهەمەكانی كلیما دەكرێن بەعەرەبی كەئەوانیش بریتین لە: لا قدیسون و لا ملائكة – ترجمة: أیمان حرز الله، حب و قمامة – ترجمة: الحارث النبهان). بۆیە گەر ئەكادیمیای سویدی بەسەری بكاتەوە ئەوا سوپرایزێك دەبێت.
خاوەنی (ئەوین و خاشاك) و (دادوەر دادگایی دەكرێت)، لە خۆرئاوادا ئەو ناوبانگەی میلان كۆندێرای هاوڵاتی نییە. وەلێ وەك ئەو شایەدحاڵی ڕۆژگارە سەختەكان و ئەو ڕژێمە سەختگیرانەیە كەمرۆڤ دەتاسێنن. ئەدەبی كلیما كاریگەری قوڵ لەسەر دڵ و دەرون جێدێڵێت. باسكردنی لەپەیوەندیەكانی خۆشەویستی، لەهی هیچ كەسی دی ناچێت. گفتوگۆكردنی بەردەوامی لەگەڵ ئەدەبی كافكادا، بەڵگەیەكی دیكەیە لەسەر كلاسیكییەتی ئیڤان كلیما. ئەنگێزەیەكی مرۆڤدۆستانەی قوڵ، لەپشت دنیابینیەكانیەوە ئامادەیە.
لە (ئەوین و خاشاك)دا، ڕۆمانێكی نا ئاساییمان بەردەست دەخات. كاتێك تەنیا پاڵی لێدابووە و ڕێگەی بڵاوكردنەوەیان نەدەدا، دەینوسی بۆئەوەی نەمرێت. سەروەختێك لەپراگ دەینووسی، جارێكی دی بەو هەستە ئاشنادەبێتەوە كە تۆلستۆی لەكاتی نووسیندا پەی پێی بردبوو، ئەویش ئەوەیە: (هێزی ئەدەب ناكۆتایە). نهێنیەكەشی لەڕۆحی ئەو مرۆڤەدایە كە بەرخورد دەكات و تەسلیم نابێت. مرۆڤ ناسك و لاوازە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەیەوێت بمێنێتەوە.
چۆن چۆنی بریمۆلیڤی بەزیندوێتی مایەوە؟چۆن برسییەتی و ڕیسوایی و دڕندەییەتی جەلادەكەی، نەیانكوشت؟
دنیا پڕە لە شوێنی جوان و لە جێگەی كوشندە. بەهەشت هاوسێی دۆزەخەو هەندێ جاریش بەپێی گۆڕانی ئان و سات و خوڵق و خوا، لەهەردوو جێگەكەدا دەژین. دەبێت نووسەرێك چی بكات كەڕێی نووسینی لێ گیرابێت و لەماڵەكەیدا دەست بەسەربێت؟ ئایا دەبێت بەنهێنی لەسەر نووسین بەردەوامبێت؟ دەبێت ئەم تراژیدیا بچكۆلەیە، لەنێو تراژیدیاگەلێكی دیكەدا بایەخی چی بێت؟ دەبێت نرخی ئەم ژیانە تەنها و تاقانەیە چی بێت، لە وڵاتێكدا كە ستەمكاری تەوقی دابێت؟
جۆرێك لەنزیكایەتی لە نێوان سەربوردەی ژیانی ئیڤان كلیما و سەربوردەی گاوكسینگیاندا هەیە.
(ئەوین و خاشاك – 1986)، (كێوی ڕۆح – 1990) نییە، بەڵام لەهەردوو كتێبەكەدا پەرەگرافی وەهای تێدایە كە لەڕووی شێوازەوە، بەشێوەیەكی سەیر لەیەك دەچن. وەك ئەوەی لەو پەرەگرافانەدا دەوترێت، لەیەك گەرووەوە هاتبنەدەر و یەك كەس گێڕابنییەوە. ئەوە چۆن ڕوویداوە؟
زەحمەتە باس لەكاریگەری ئەو دوو نووسەرە لەسەر یەكدی بكەین. دەكرێت بیر لەئەگەرێكی ساناتر بكەینەوە(ئەوەی لە لۆژیكەوە نزیكترەو بە ئەقڵدا دێت)، هەلومەرجێكی مێژوویی دیاریكراو لە دوو شوێنی دوور لەیەك، دوو دەنگی هێناوەتە ئارا كە لەهەندێ چركەساتی تایبەتیدا لەیەك دەچن. وەك ئەوەی لەو سەعاتەدا یەك دیدگا، شتەكان ببینێت. كلیما لەپراگ و كسینگیان لەپەكین(پاشان بەرەو پاریس هەڵدێت)، لەیەك دەچن و لەیەكیش ناچن.
ئایا كسنگیان سەروەختێك(كێوی ڕۆح)ی نوسیووە،(ئەوین و خاشاك)ی خوێندۆتەوە؟
ئەم پرسیارە نە گرنگە و نە پێویستیشە. نرخی نییە. بەوە دەچێت لەئەگۆتا كریستۆف بپرسین (بەڵام كۆچی دواییكرد)، ئایا (كۆتایی دنیا و وڵاتی سەر سوڕمێنەكانت) خوێندۆتەوە؟ یان لەهارۆكی مۆراكامی پرسیاركەین، ئاخۆ (پەڕاو) یاخود (ڕێبەر) یان(درۆی سێیەم)ی خوێندۆتەوە؟
كلیما دەبێتە پاکەرەوەی شۆستە و شەقامەكان، بۆئەوەی لەماڵەوە بەند نەبێت و بێدەنگی گەمارۆی نەدات و باری دەروونی تێكنەچێت. وەك چایاكۆفسكی تەنها بەهێزی ئیرادەی خۆی، بەسەر خەمەكانیدا زاڵ بوو. سەروەختێك یاداشتەكانی كافكا دەخوێنێتەوە، جارێكی دی لەوە دڵنیادەبێتەوە كە كەسمان ناتوانین لەگۆشەگیریەكی تەواوەتیدا بژین و ئەو سەرەداوانەی بەوانی دیمانەوە دەبەستێتەوە، ڕەنگە تەونێكی گرێچنی خنكێنەر بێت، وەلێ تاكە تۆڕی پارێزگاریشە كەناهێڵێت بكەوینە ناو چاڵێكی ڕەشەوە.
گەر ئەو سەرەداوانە پچڕان، ئەوا هەڵدەخلیسكێینە ناو بۆشاییەوە. ئەمە لە (كێوی ڕۆح)یشدا، ئەزمونێكی سێنتراڵە. بەدرێژایی هات و چۆكانی بەگوندەكانی چیندا، كسنگیان لەنێوان دوو ڕێگادا تیادەمێنێ و دوو دڵە: (ژیانی سوفیانە و پەناگرتنی بودییانە، لەگەڵ تاسەكردنی بەردەوامی مرۆڤ).
وەك(مسیۆ پالۆمار)ی ئیتالیۆ كالڤینۆ، كسنگیان دەزانێت گرژبوون و شپرزەیی لە پەیوەندی بەستنی بە خەڵك و خواوە سەرچاوە دەگرێت، بەڵام لەهەمان كاتدا دڵنیاشە لەوەی كەژیان بەبێ ئەوان، ئەو ژیانە نییە ئەو دەیەوێت. ئەوە یەك ژێرخانە لە بەرهەمی ئەو نووسەرە چیكی و چینییەدا و ڕەنگە چینێكی زۆر تایبەتمەندبێت و ئەو نهێنییە بێت كە كۆیان دەكاتەوە. لە دەوری ئەو تۆ و ناوكە، ئەو تەونانە بەناوییەكدا دەچن كە ئەزموونی گشتی دروستی كردون و تا ڕادەیەكیش لەیەك دەچن: (جیهان مەحكومە بەیەك بیروباوەڕ) و بەو جۆرەش نامۆبوون زیاتر دەبێت.
تاكە كەس چۆن لەنێو سستمێكدا دەتوانێت تاكانەیی خۆی بپارێزێت كە هەوڵی پلیشانەوەی دەدات؟ تۆ چۆن خۆت دەبیت، لەكاتێكدا ناچاریت وەك كەسێكی دی هەڵسوكەوت بكەیت كەخۆت نیت؟ ئایا نووسەر لەشوێنێكی وەهادا، سیمای خۆی (ناسنامەی) بزر دەكات، یاخود پێچەوانەی ئەوە ڕوودەدات، دەستبەرداری ئەو ناسنامەیە نابێت، تا نووسین (تەنانەت گەر بەنهێنیش بێت)، دەبێتە خۆراكی جەستەی و هەناسەی سییەكانی؟
لە هەردوو حاڵەتەكەشدا پەی بەدوو ژیاننامە دەبەین كەلەیەك جیادەبنەوە، بەبێ لەیەكچوون. هیچ ژیانێك لەوی دی ناچێت. وەلێ بەرخوردی ستەمكاری (بەرخوردێكی بێدەنگەو لەناخ و هەناودا ڕوودەدات). جۆری ئەو بەرخوردە لەدوو شوێنی لێك جیاواز و لەسەردەمێكی نزیك بەیەكدا، دوو ڕۆمانی بەردەست خستووین كە تەنها نواندنەوەی ئەزموونی تایبەتی نین، بەڵكو نواندنەوەی دوو جیهانیشن. دنیای چین و دنیای چیكۆسلۆفاكیا. هەردوو جیهانەكەش فرانتس كافكا دەناسن.
گفتوگۆی بەردەوامی ئەو دوو جیهانە لەگەڵ كافكادا، كەناڵێكی دیكەیە بۆ پەیوەندی لەنێوانیاندا (نامە بۆ ئیمپراتۆر) ئەو نامەیەی كە ناگاتە جێ، پێكیانەوە دەبەستێ. وەك ئاوی ژێر زەوی كە لەقوڵاییدایە و نابینرێت. بەڵام ئایا ئەو دوو نووسەرە، یەكێكیان ئەوی دیكەیانی خوێندۆتەوە؟
ڕەنگە كلیما پەی بەكسینگییان بردبێت، دوای ئەوەی خەڵاتی نۆبڵ بەدەست دێنێت و لەوانەشە كسنگیان، كلیما بناسێت؟
ئاخر نووسەرە چینییەكە زمانی فەرەنسی دەزانێت و كلیماش بەرهەمەكانی بەفەرەنسی لەبەردەستدان و دەكرێت لە كتێبخانەی (جیلبێر) لە پاریس، پەیدابكرێن. لەوانەیە كسنگیان، كلیما بناسێت.
تۆ بڵێی سەروەختێك لەسەر قەنەفەیەكی زەرد دانیشتووە و كلیما دەخوێنێتەوە، هەست بەچی بكات؟ ئەدەب چیمان پێدەبەخشێت؟ ئایا ڕۆمان دنیایەكی پڕاوپڕە و شان لە شانی ئەم دنیایە دەدات؟ بەشێكە لە دنیا، وەلێ دنیایەكە بۆخۆی.
ئایا ئەدەب لەڕێی ئەندێشەوە لە جیهانی واقیعی قوتارت دەكات، جیهانێك كەسەرشارە بەسەركوتكردن و كوشت و بڕین؟
جیهان جێگەی زۆر ترسناكی تێدایە. خەڵک و خوای جیهانی سێیەم، دەرفەتی ئەوەیان پێنادرێت تا ئەوشتانە لەبیركەن. ئەوروپای خۆرهەڵات (بەجۆرێك لە جۆرەكان)، وەك جیهانی سێ وەهابوو. ئێستا ئەوروپای خۆرهەڵات لە كوێیە؟
لێرە لەم بەشەی دنیادا، وڵاتێكی زۆر بوونە میراتگری ئەوروپای خۆرهەڵات (لە ڕووی سیمبولییەوە، سەرباری جیاوازی ئەزموونەكە). شوێنەكان داخراون و پانتاییەكانیش لێك دابڕاون. ئەو دیوار بەندییە ئەفسوناوییەی، چوار دەوری دەوڵەتی داوە. ماشێنێكی پڕوپاگەندەی فەرمی كە بەردەوام درۆ دەكات و جیهانە قێزەون و داخراوەكەی، بۆ هاوڵاتی دروست دەكات: (كەم تازۆر تۆ لە چاكترین شوێنی ئەم دنیایەدای -لانی كەم لەڕووی مۆراڵیەوە – و جگە لەوەش باوەڕ بەهیچ شتێكی دیكە مەكە). هەژاری و نەخوێندەواری و دواكەوتوویی. بە سوك سەیركردنی ئەوانەی لە خوار خۆتەوەن.
ئایا دەكرێت تائەو ئاستە، ژیان سادەبكرێتەوە؟ ئایا وڵاتگەلێك سەرلەبەر دەبن بەكەمپ و گرتوخانە؟ شتی وانابێت و ئەوە كاری نەكردەیە. ئەوە زیاتر لەخەیاڵی زانستییەوە نزیكترە و ڕەنگە میتافۆرێك بێت.
كاركردن مرۆڤ ڕزگار دەكات؟ شوڕشەكان بەرەو ژیانێكی باشترمان دەبەن؟ خراپتر لە دوامانەوەیە، یاخود لە پێشمانەوەیە؟
مرۆڤ نایەوێت ببێت بەژێر دەست و پێوە. ئاخر خۆ ئەو ئاژەڵ نییە. داوای ژیانێكی باشتر دەكات. داوای ڕێز و حورمەت بۆخۆی و داوای پارووە نانێك و ژیانێكی شایستەتر، بۆ منداڵەكانی دەكات. هەندێ جار لەوانەیە خوێنی بڕێژێت، لە پێناو جیهانێكی ئەندێشەییدا (كە ڕەنگە چاوەڕێی بكات یان چاوەڕێی نەكات)، لە داهاتوودا. لەو پێناوەشدا بەنرخترین شت دەدۆڕێنێت: (كە ژیانیەتی).
هەبوونی لەم جیهانەدایە و تۆ بڵێی مردنی لەو وڵاتە دوورانە، بۆ كەس گرنگ بێت؟ وڵاتگەلێك كە لە خەیاڵ دەچن، لەگەڵ وڵاتگەلێكی ڕاستەقینەدا. شەقامەكان پڕن لە لاشەی مردووان. بەڕادەكان هەمووی پەڵە خوێنە… لەو دەمەدا جیهان مژۆڵی دەنگ و باسی كوژراوانە. ژمارە و بەیاننامەكان. دۆزەخەكەی دانتێ. مرۆڤ دەبێت لە بەردەم دڕندەیەكدا چی بكات، لە كاتێكدا دەیپلیشێنێتەوە، پێدەكەنێت؟ دەبێت ئەو ئامێرە دۆزەخییە چی بێت كە وەها مامەڵە لەگەڵ كوشتن و وێرانكردندا دەكات، وەك ئەوەی ئاوخواردنەوە بێت؟
ئیڤان كلیما میكانیزمەكانی كوشتن تاوتوێ ناكات و خەریكی شرۆڤەكردنی پێكهاتەی دەسەڵات و نابینایی دەسەڵات و دێوانەیی دەسەڵات نییە. ئەو لەچیرۆك و بەسەرهاتی تایبەتییەوە دەست پێدەكات. حیكایەتی ئەو مرۆڤانە باس دەكات كە ڕەنگە تێكبشكێنرێن و ڕەنگە سزا بدرێن. تاوانیشیان هەرئەوەیە، مل بەو شتانە نادەن كەدەوڵەت بۆی دیاری كردوون.
خەڵكانێك هەن ڕەنگە ڕەوانەی نەبوون بكرێن. فڕێ بدرێنە كونجی زیندانەكان، یاخود تووڕ بدرێنە دەرەوەی ژیان. ئەوروپای خۆرهەڵات لەئێستادا مەسەلەیەك نییە. دیواری بەرلین، ئاماژەیەكە بۆ جیهانی كۆن. جیهانێكی ئەندێشەیی.
ئایا ڕۆمانەكانی ئیڤان كلیما بەهای خۆیان لەدەست داوە؟ ئەو جیهانەی تێیدا دەینووسی كۆتایی هات و بڕایەوە. بەهای خۆی دۆڕاند. ئەدەبی ڕاستەقینە وزەی خۆی لەناخ و قوڵاییەكانەوە بەدەست دێنێت. بەسەرچوونی زەمەن، هیچ لەناوەڕۆكی كەم ناكاتەوە. مەحفبونەوەی وڵاتان كاری تێناكات. پراگ هەتا ئێستا هەروەك خۆیەتی. تەنانەت گەر نەشمێنێ، لە كتێبدا پارێزراو دەبێت.
ئێستا لەكوێدا بژین؟ لەناو چ دیوارێكدا؟ دنیا پڕە لەڕووبەر و پانتایی تۆقێنەر. لە سوچێكی تاریك و ئەنگوستەچاودا لە پراگ، بەدرێژایی چەندین ساڵ ئیڤان كلیما دانیشت و دەستی بە نووسین كرد، بۆخاتری ئەوەی ڕۆمانەكانی بمێننەوە و لەپێناو ئەوەی دڵنیابێت كەهەیە.
