ململانێی نەوەکان لە (مەسەلەی ویژدان)ی ئەحمەد موختار جافدا

نووسینی: عەلی مستەفا کەریم

بەشی یەکەم

پێشەكى:  

خوێندنەوە بۆ دەقە كوردیەكان، بەتایبەتى دەقە یەكەمینەكان، ئەركى یەكەمى لێكۆڵەرى كوردە، چونكە ئەو دەقە یەكەمییانە سەرەتاى ئەزمونى نووسەر  و ئەدیبى كوردن، گرنگە ئەو هەوڵە یەكەمیینانە بنرخێنرێن و هەمیشە خوێندنەوەى نوێیان بۆ بكرێ جگە لەو خوێندنەوانەى كە بۆیانكراوە. بۆیە ئەم هەوڵەى ئێمەش لەو پێناوەدایە كە یەكەمین دەقى رۆمانمان هەڵبژارد، دەقى (مەسەلەى ویژدان)ى ئەحمەد موختار بەگى جاف.

“ئەحمەد موختار جاف” دەقى شیعرەكانى رێڕەوى حاجى قادریان گرتوە و درێژەپێدەرى ئەو رێچكەیەبوە، بۆیە بۆ تێگەشتن و لێكدانەوەیان زۆر ماندونابین و گران نییە قەڵەمى لێكۆڵینەوە چوارچێوەیان بۆ بكێشێت، بەڵام رۆمانەكەى جگە لەوەى یەكەم كورسى لە پۆلبەندى  رۆمان لە كوردستانى عێراقدا گرتوە، ناوەرۆكەكەى ئەوە هەڵدەگرێت كە ماناى نوێ لە توێكانیدا هەڵبهێنجرێن. بۆیە لە رێی ئەم بەرهەمەیەوە (ئەحمەد موختار) بوەتە مرۆڤێكى ئاڵۆز و نایەوێت دەستەمۆبێت و دەیەوێت بە سرگى بمێنێتەوە. ئەم سرگى و ئاڵۆزییەش خوێنەر و توێژەر نابات بەرەو تێنەگەشتن، ئەوەندەى دەیخاتە بەردەم كرانەوە بەڕوى مانادا، مانایەك كە وەكو مەلێك وایە لە ئاسماندا  و ئاسان نییە ئاراستە و جوڵەكەى دیاریبكەین و ئەگەرى ئەوەى لە توانادایە بەچەندین شێوە گەمەى خۆى بكات. ئێمەش لێرەدا لە هەوڵى ئەوەداین لە رێى چەند دیمەنێكى ناو رۆمانەكەوە دیاردەى “ململانێى نەوەكان” ئاماژە پێبكەین. لە پێناوى زانستیبونى باسەكەشماندا دابەشمانكردوە بە سەر سێ پاردا:

– لە پارى یەكەمدا هەوڵمانداوە ئاماژە بەو نووسینانە بكەین كە لەسەر (مەسەلەى ویژدان) نوسراون، بەتایبەتى لەروى جۆرى ژانرەكە و لەروى ناوەرۆكەوە.

-لەپارى دوەمدا باس لە چەمكى ململانێ و “ململانێى نەوەكان” دەكەین كە هەستدەكەین یەكێكە لەو رەگەزانەى لەڕوى ناوەرۆك و تەكنیكیشەوە رۆمانەكەى لەسەر بونیادنراوە.

-لەپارى سێیەمیشدا  بە پراكتیكى ئاماژەكراوە بەو دیمەن و لایەنانە كە ململانێى نەوەكانیان تێدا بەرجەستە بوە.

پارى یەكەم:

راكان لەسەر (مەسەلەى ویژدان):

راكان بەگشتى سەبارەت بەو دەقە لەسەر سێ تەوەرەن:

یەكەم:جۆرى ژانرەكە.

دوەم: ناوەرۆك و رێبازى دەقەكە.

سێهەم: لایەنى تەكنیكى دەقەكە.

ئێمەش لێرەدا پێویستە راكان لەسەر جۆرى ژانرەكە و ناوەرۆك و رێبازى دەقەكە بهێنینەوە تاكو بزانین دەقەكە سەر بە چ ژانرێكە و لەسەر ناوەرۆكەكەى چى گوتراوە بۆ ئەوەى ئاراستە و پێگەى باسەكەى خۆشمان دیاریبكەین، لایەنى سێهەمیش (تەكنیك) بەجێدێڵین، چونكە بوارى ئەم باسەى ئێمە نیە.

یەكەم: جۆرى ژانرەكە:

بە گشتى دوجۆر ڕا هەیە لەسەر ژانرەكە، رایەكیان بە رۆمانى دەژمێرن و راكەى دیكەیان بە چیرۆكى دەژمێرن.

بە رۆمان ژماردنى دەقەكە: یەكەمین گفتوگۆیەك كەلەسەر ئەم تێكستە كرابێت و ئەمڕۆش ئەوە هەڵدەگرێت كە لەسەرى وردبكرێتەوە ئەوەیە كە سەر بە چ بەشێكى چیرۆكى هونەریە، سەر بە چیرۆكى مامناوەندە یان رۆمان؟ لێرەدا بەكورتى ئاماژە بەو رایانە دەكەین.

– (عەبدوڵا دەباغ)، لە لێكۆڵینەوەكەیدا نمونەى رۆمانى سەدەى هەژدە و سەدەى نۆزدە دێنێتەوە كە (رۆمانى فێركردن)  و رۆمانى (راهێنان) زاڵبوە بەسەریدا، ئەدگارەكانیان باسدەكات و دواتر دێتە سەر ئەوەى ئەم دەقەى ئەحمەد موختار بە (رۆمانى راهێنان) دەژمێرێت و پێیوایە نووسەر ئاگادارى ئەو رۆمانانە بوە و لەژێر كاریگەریاندا بوە(1).

– عادل گەرمیانى وتارێكى بە زمانى عەرەبى لەسەر ئەو دەقە نوسیوە و لەسەر راكەى (عەبدوڵا دەباغ)ە و ئەوەیشى دەخاتە سەر كە مەسەلەى ویژدان (رۆمانێكى بچوكە)(2).

– (ئیبراهیم قادر ) لە ماستەرنامەكەیدا بە رۆمانى دەژمێرێت، چونكە پێیوایە ئەو بنەمایانەى كە بۆ رۆمان دیاریكراون لەو دەقەدا ئامادەن(3).

– سابیر رەشید لە كتێبەكەیدا كە تایبەتى كردوە بۆ لێكۆڵینەوەى رۆمانى كوردى، ئەم دەقە بە رۆمان دەژمێرێت، زیاتریش دەڵێت كە پرۆژەى رۆمانێك بوە، یان رۆمانێكى تەواونەكراوە(4).

بەچیرۆك ژماردنى دەقەكە:

چەند نووسەر و لێكۆڵەرێكیش ئەم دەقە بە چیرۆك دەژمێرن، دیارترینیشیان ئەمانەن:

– یەكەم هەوڵ كە مەسەلەى ویژدان بە جۆرێك لە چیرۆك بژمێرێت دكتۆر ئیحسان فوئادە، كە هەر خۆیشى دەستنوسەكەى دواى زیاتر لە چل ساڵ ساغكردۆتەوە و هێناویەتە سەر رێنوسى تازە و پێشەكى بۆ نوسیوە، كە ئەو پێشەكیە خۆى لێكۆڵینەوەیەكى پڕ بایەخە بۆ تێكستەكە. سەبارەت بە جۆرى چیرۆكەكە لە لاپەڕە(7)دا دەڵێت كە ئەو دەقە(شوێنێكى ناوەنجیە لەنێوان چیرۆكى كورت و رۆماندا)، بەڵام دواتر ئاماژە بەوەدەكات دەقەكە ئەو بابەتەیە كە لە زمانە ئەوروپیەكاندا پێى دەڵێن(نۆڤێڵ-nouvelle)(5).

– (حوسێن عارف و جەمشید حەیدەرى و عومەر مەعروف بەرزنجى و سەباحى غالیب) بە چیرۆك ناویان بردوە و (د. عزەدین مستەفا رەسوڵ)یش بە چیرۆكى كورت ناوى دەبات(6) و (عەبدولكەریم حەمید عەبدولكەریم) لە كتێبەكەیدا(ئەحمەد موختار بەگى جاف”شاعیر و مرۆڤ” -2000) كە هەوڵێكى وردى بۆ پۆلێنكردنى شیعر و چیرۆكەكەى داوە و بە چیرۆكى مامناوەند(نۆڤێڵ) ناوى دەبات(7).

دوەم: راكان لەسەر ناوەرۆك و رێبازى دەقەكە:

یەكەم تێبینى و لێكۆڵینەوە لەسەر ناوەرۆك و رێبازى ئەو دەقە، ئەو پێشەكییەى دكتۆر ئیحسان فوئادە. ئەو لەوێدا جەخت لەوەدەكاتەوە كە (ئەم تێكستەى ئەحمەد موختار جاف دەتوانین بڵێین سەرەتاى رێبازى ریالیزمى رەخنەگرانەیە)(8) دواتریش دەڵێت: (ناكۆكى پەیدا دەبێت لە نێوان ویژدان و پاكیەتى (زۆراب) دا و ساختەبازى و بێ ویژدانى ئەو دەستە و بەرەیەى دەكەوێتە ناویەوە، كاكڵى چیرۆكەكە پیشاندانى ئەم ناكۆكییەیە)(9). لەوە بەدواشەوە زۆرێك لێكۆڵینەوەیتر ئەم راو تێبینیانەى (دكتۆر ئیحسان)یان دوبارەكردۆتەوە و پشتڕاستیانكردۆتەوە.

(عەبدوڵا دەباغ) لەو لێكۆڵینەوەیدا كە لە (رۆشنبیرى نوێ-1986) بڵاویكردۆتەوە، كار لەسەر ئەوە دەكات و دەیەوێت بیسەلمێنێ كە نووسەر لەژێر كاریگەرى رۆمانى سەدەى هەژدە و نۆزدەى ئەوروپادا نوسیویەتى، دواتر لەسەر ناوەرۆكى رۆمانەكەش پێیوایە كە پاڵەوانى رۆمانەكە نوێنەرى چینى ناوەراستى كۆمەڵە كە لە سەرەتاى سەدەى بیستدا خوێنەوار و موچەخۆرانى دەوڵەت نوێنەرایەتییان دەكرد(10). بەڵام (دڵشاد عەلى) ساڵێك دواتر وەڵامى ئەو بۆچونانەى ئەو لە گۆڤارى (بەیان-1987) دەداتەوە و پێیوایە ئەو بەرهەمە زادەى بزوتنەوەى روناكبیرى ئەو سەردەمەى كورد و واقیعى كوردەواریە و ئەو دەقەش نوێنەرایەتى چینى مامناوەند ناكات(11).

بەڵام دواتر لەدواى نەوەدەكانەوە چەند لێكۆڵینەوەیتر لەسەر ناوەرۆكى رۆمانەكە كراون. (ئیبراهیم قادر) لە ماستەرنامەكەیدا (رۆمانى كوردى لە عێراقدا-1990) دواى ئەوەى خۆى جەخت لە رۆمانبونى دەقەكە دەكات، رێبازى ریالیزمى رەخنەگرانە بە رێبازى نووسینى رۆمانەكە دادەنێت و دواتر باس لەوە دەكات كە (ئەحمەد موختار) شارەزایانە نەخۆشیە دەرونیەكەى (زۆراب)ى دیاریكردوە كە بە هۆى توشبونیەوە بە (گرێى هەست بە كەمیكردن-عقدە الشعور بالنقص) وایكردوە دواتر توشى نەخۆشى (داء العڤمە) ببێت، ئەم لێكدانەوەیش لەبەر رۆشنایى ژیانى منداڵى و مێرمنداڵى (زۆراب)دا لێكدراوەتەوە(12).

(عەبدولكەریم حەمید عەبدولكەریم) یەكێكە لەو لێكۆڵەرانەى بێ وازهێنان و ماندوبون 25 ساڵ مژۆڵى لێكۆڵینەوە بوە لە كەسایەتى و دەقەكانى (ئەحمەد موختار جاف). ناوبراو لە لێكۆڵینەوەكەیدا بەوەندە نەوەستاوە و ئەوەى لە كتێب و گۆڤارەكان و تەنانەت دەستنوسەكاندا هەیە كۆیكردۆتەوە و تاوتوێى كردوە، بەڵكو خۆیشى مەیدانیانە گەڕاوە و وتوێژ و پرسیارى لەو كەسانەش كردوە كە تاكو ئەو كاتە لەژیاندان و شتێك لەبارەى ئەو بەگزادە و رۆشنبیرەى كوردەوەوە دەزانن. تەنانەت بەوەندەش ناوەستێَ كە راى كەسێكى وەكو (ئەدمۆنز) و (مێجەر سۆن) لە كتێبە وەرگێڕاوەكانەوە وەربگرێت، بەڵكو دەقە ئۆرجیناڵەكانیشى بۆ راستكردنەوە لە وەرگێڕانەكاندا بەكارهێناوە. ئەوى گرنگە بۆ ئێمە لێرەدا هەردو بەشى شەش و حەوتە، لە بەشى شەشەمدا لەژێر تایتڵى (ئەحمەد موختار و رەوشتى دوفاقى- گفت و هەڵوێست لەنێوان ئینگلیز و شێخ مەحموددا) نووسەر لەوێدا هەوڵدەدات ئەوە رونبكاتەوە كە ئەحمەد موختار لەلایەكەوە وەكو بەگزادەیەكى جاف كوڕى خێڵەكەى بوە، لەوێشەوە لەبەرژەوەندى و پێگە و ئاراستەى خێڵەكەیدا كە خۆشى یەكێكبوە لە سەركردەكانى، دەمێك لەگەڵ ئینگلیز و دەمێك لەگەڵ شێخ مەحمودا بون، بەڵام لەولاشەوە ئەم بەگزادەیە منەوەرێكى ئەو سەردەمەى كوردە و دەبێت نەتەوە پەروەر و مرۆڤ دۆستبێت و بەرژەوەندى گشتى بخاتە پێش بەرژەوەندى خێڵەكەیەوە، ئەمە توشى دوفاقەییەكى كردوە و كردویەتیە مرۆڤێكى دوردونگ. واتە ئەم مرۆڤە لەناوەوە باوەڕى بە كۆمەڵێ پرانسیپى ئەخلاقى و مرۆڤانە و نەتەوەیى هەیە، بەكردەوەش لەواقیعدا بەپێچەوانەوە دەجوڵێتەوە. وەكو مرۆڤێكى شاعیر و هەستیار ئەم دوفاقەییەى  لابوە بەگرێیەكى دەرونى(13)، لەبەشى حەوتەمیشدا جەخت لەسەر ئەوە دەكات بۆ رزگاربون لەو گرێ دەرونیە هەستا بە نووسینى دەقى (مەسەلەى ویژدان). لە زۆر باریشدا دۆزى “مەسەلەى ویژدان” دۆزى خۆیەتى كە مرۆڤێك لە واقیعێكى گەندەڵدا واز لە پرانسیپ و ئەخلاقى منەوەرانەى خۆى دێنێ. واتە لەزۆر باردا (زۆراب)ى رۆمانەكە خودى ئەحمەد موختارە بە هەندێك جیاوازییەوە(14). ئەم لێكۆڵینەوەى (عەبدولكەریم حەمید) هەوڵێكى لێبڕاوانەیە بۆ دەرخستنى پەیوەندى نێوان نووسەر و دەقەكەى و كاریگەرى دەوروبەرە كۆمەڵایەتى و مێژوییەكە لەسەر بەرهەمهێنانى دەقەكە و دەرخستنى لایەنە دەرونیەكانى نووسەر لەرێى دەقەكەوە.

هەر سەبارەت بە ناوەرۆكى مەسەلەى ویژدان، (سابیر رەشید) لە كتێبەكەیدا(رۆمانى كوردى) دەڵێت: (رۆمانى كوردى لە سەرەتاى نووسینیدا فۆتۆكۆپى واقیعى میللەتى كوردبوە، دەربڕى ئەو ئێش و ئازار و بەرگرى و مانەوە و كێشە كۆمەڵایەتیەكانى وەكو نەخوێنەوارى و هەژارى و كێشەى جوتیار و ئاغا بوە)… كاتێكیش دێتە سەر مەسەلەى ویژدان، دەڵێت: (ئەحمەد موختار لەو روداوە كۆمەڵایەتى و سیاسیە چنراوانەدا كە رۆماننوس لەسەردەمى خۆیدا هەستى پێكردون و تۆماریكردون، ئەمەش رەوتێكى ریالیزمى بە دەقەكە بەخشیوە، رۆمانەكە كێشەى نێوان میللەت و دەسەڵات دەردەخات، باسى كێشەى خوێنەوار و نەخوێنەوار دەكات)(15).

(كاوە جەلال) لە كتێبەكەیدا (لەتەك فینۆمینە ئەدەبیەكاندا-2006) یەكێكە لەو نووسەرە نوێ و قوڵانەى لەسەر ناوەرۆكى ئەو دەقە نوسیویەتى. خودى نووسەر مامۆستاى بەشى فەلسەفەیە و لەوێدا كە تەرخانیكردوە بۆ خوێندنەوەى دەقە ناودارەكانى (لەخەوما و مەسەلەى ویژدان و تەمسیلى چەخماخە و تەتەرى حسین عارف و حەسارى شێرزاد حەسەن). لەو كتێبەدا تێڕوانینى ورد و فیكریانە لەسەر هەریەك لەو دەقانە تۆمار دەكات، سەبارەت بە “مەسەلەى ویژدان” كاوە جەلال دەڵێت كە: (نووسەرى مەسەلەى ویژدان پەیوەندى نێوان برنسیپى “خاوێنى و بەدگەریى كۆمەڵایەتى ئاوەڵا دەكات”)(16). لەو رێگەوە كەسایەتى منداڵێكى هەتیو دەخاتە ناو واقیعێكى دارزاوەوە و پرسیارى بنەمایى بۆ دروستدەكات لەسەر ئەو ژینگە كۆمەڵایەتیە.( زۆرابى ئەحمەد موختار هەر بەمنداڵى لە روى عەقڵ و پرسیارى بنەماییەوە لە سەردەمەكەى جیادەبێتەوە. نووسەر لەم نەسازیەوە، بەڵام بەڕێى پەیوەندیەكانى بازاڕەوە، فینۆمین و بەد پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان دەخاتە ژێر پرسیارەوە)(17). لەكۆتاییدا زۆراب بەچەندین كێشەى دەرونى و ناكۆكیدا دەڕوات و دەرەنجام(كێشەكە بریتیە لە سەركەوتنى دەسەڵاتخوازى ناخى كەس، ئەوەى بیەوێت پلە بە پلە بەرزبێتەوە دەبێت “گورگ” بێ، یان ئەوەتا وەك “مەڕ” دەمێنێتەوە و دەخورێ، بەڵام ئێمە تەنها ئەم دوو ئەنتیتێزەمان نیە، بەڵكو توخمێكى دیكە هەیە و لە هەردوكیان كاریگەرترە: “رێوى” سەركەوتن بەسەر پلە ئۆبژێكتیڤەكانى دەسەڵاتدا روە و سامان و ناوبانگ)(18).

كاوە جەلال هەوڵێكى قوڵ و راڤەیەكى فیكرى و فەلسەفى دەدات بۆ خوێندنەوەى دەقەكە و دەكرێت بڵێین خوێندنەوەیەكى وردى فیكرییە بۆ دەقى “مەسەلەى ویژدان”، ڕوونە كە خوێندنەوەى لەو جۆرە دیوە فیكرى و فەلسەفیەكانى دەقەكان هەڵدەداتەوە.

(حەمە سەعید حەسەن) لەروى تەكنیكیەوە مەسەلەى ویژدان بە ریپۆرتاژێك لەسەر دیاردەى گەندەڵى  دەچوێنێ و پێیوایە نەگەشتۆتە ئاستى رۆمان یان چیرۆكى ئەدەبى.(19) دیارە بەڕێزیان بۆ پێوانە ئەدەبیەكەى ئەوە رەچاوناكات كە زۆربەى ئەو رەخنەگرانە باس لەوە دەكەن كە مەسەلەى ویژدان یەكەم هەوڵى سەرەتاییە و هەوڵى سەرەتاییش كەموكورتى و لاوازى خۆى هەیە.

ئەمە كورتەى ئەو راوبۆچونانەبو لەسەر جۆرى ژانر و ناوەرۆكى “مەسەلەى ویژدان”. دواى ئاماژەكردن بەو سەرچاوانە چیتر لێكدانەوەكانى خۆمان لەوبارەوە دەستپێدەكەین.

بەگشتى ئەم دەقە لەسەر دوو تەوەرى سەرەكى چنراوە، دو پرسى سەرەكى هەموو دیمەن و رودا و هەڵوێستەكان كۆدەكاتەوە، یەكەم: پرسى “ویژدان”، دوەم: پرسى ململانێى نەوەكان.

 پرسى “ویژدان” پرسێكى تێكەڵەیە لە ئەخلاق و ئاین و عەدالەتى كۆمەڵایەتى و روانینى فەلسەفى، پرسى “ململانێى نەوەكان”یش پرسى ئەقڵى كۆن و ئەقڵى نوێیە، پرسى ناكۆكى نێوان روانین بۆ دواوە و خەوتن لەسەر جیهانبینى پێشینان و رابردوە، لەگەڵ چاوبڕینە تازەگەرى و ئایندە و باوەڕهێنان بە تواناى ئەقڵ و ویستى مرۆڤ، پرسى ململانێى بەرژەوەندى و تەكنیكەكانى نەوەى پێشتر و نەوەى نوێیە. ئەم دو پرسە بەتەواوى تێكەڵى یەكتر بون و دەقەكەیان لەسەر بونیادنراوە.

ئەوەى ئێمە دەمانەوێت لێرەدا لەسەرى بوەستین دیاردەى “ململانێى نەوەكان”ە لە دەقەكەدا، كە یەكێكە لە جومگە سەرەكیەكانى بونیادى دەقەكە، واتە یەكێك لە بونیادە شاراوەكانى نێو ئەو دەقە كە زۆرێك بیرۆكە و روداوى لەسەر چنراوە و پێكەوە بەستراوە “ململانێى نەوەكان”ە. لە پارى سێهەمدا ئاماژە بە چەند دیمەنێك دەكەین كە بەرجەستەكەرى ئەو ململانێیەن و ئەو دیاردە روندەكەینەوە، ئەو دیاردەیەش كە ئێمە لەسەرى دەوەستین لە هیچ یەك لەو نووسینانەى پێشودا كە لەسەر (مەسەلەى ویژدان) نوسراون، ئاماژەى پێنەكراوە. لێرەشدا بۆ پارى دوەم پێویستە بەكورتى شتێك لەسەر ململانێ و ململانێى نەوەكان رونبكەینەوە.

پارى دوەم:ململانێ و ململانێى نەوەكان

-ململانێ و حەتمیەتى هەبونى لە بونیادى كۆمەڵایەتیدا:

ململانێ (الصراع-  conflict) لە بنەمادا كێشە و ناكۆكیى نێوان دو كەسە كە یەكێكیان هەوڵدەدا لە رێى هێزى مادیەوە زاڵبێت بەسەر ئەویتریاندا، وەكو ململانێى نێوان دو وەرزشەوان، یان ململانێى نێوان دو دەوڵەت لە جەنگدا، هەندێجاریش ململانێ بۆ كێشمەكێشى نێوان دو لایەنى مەعنەویش بەكاردەهێنرێت، وەكو ململانێى نێوان دو ویست و دو بنەما و بیرۆكە و.. هتد.(1)

ناوەرۆكى ململانێ بۆ ئەو ناكۆكى و كێشمەكێشە دەگەڕێتەوە كە لە بەرژەوەندى هەریەك لە چینى كۆمەڵایەتى و توێژ و كۆمەڵ و نەوەكاندا هەیە. ململانێ دۆخ و دیاردەیەكى حەتمیە و دەبێت لە دەزگا كۆمەڵایەتیەكادا دەركەوێت، چونكە ململانێ بەرامبەركێى دو هێز و ئیرادەیە، هێزێكیان دەیەوێت بیسەپێنێت، ئەویتریشیان دەیەوێت بەرگریبكات، ململانێش كاتێك دەگاتە ئەوپەڕى و تونددەبێتەوە كە دو جۆر كار و پیشەى هاوهێز و یەكسان و هاوكاریگەر لەنێو كۆمەڵدا لە كێبەركێدابن(2).

كۆمەڵناسى وەكو زانستێ دو تێڕوانینى هەیە بۆ چۆنیەتى بەردەوامبونى كۆمەڵگە و بەڕێوەچونى. (ئەنتۆنى گیدنز) بەمجۆرە ئاراستەكان دیاریدەكات: ( ئاراستەى یەكەمیان پێیوایە كە كۆمەڵ بۆ ئەوەى بەردەوامبێت و بەڕێوە بچێت هەمیشە ئەندام و گروپەكان و چین و توێژەكان پەنادەبەنە بەر یاسا و پێكەوە گونجان و هەماهەنگى و هاوكاریى و پێكەوەژیان. بەڵام ئاراستەى دووەم پێیوایە كە ململانێى و جیاوازى لە نێوان تاك و گروپ و چین و توێژەكاندا رەگەزى بنچینەیى بەردەوامى و مانەوەى كۆمەڵگەیە)(3). ئەوەى پێیوایە كە هەماهەنگى و پێكەوەژیان دروستكەر و بەردەوامیدەرى كۆمەڵگەیە و ئەوەش پێیوایە ململانێ بەردەوامیى بە كۆمەڵ دەدات و بەرەو پێشەوەى دەبات، هەردو ئاراستەكە تەواوكەرى یەكترن، بونى هەردو رەگەزى “هەماهەنگى و ململانێ” پێویستیەكى بونیادییە، هەم بۆ مانەوە و بەردەوامى و هەڵنەوەشانى كۆمەڵگە، هەمیش بۆ گۆڕانكارى و بەرەوپێشچون. ئەوەى ئێمە لێرە لەسەرى دەوەستین بۆ باسەكەمان ململانێیە، ململانێش هەمیشە بەستراوە بە چەمكێكى ترەوە، ئەویش چەمكى” گۆراِنكارى-التغییر-  change”یە. تەنانەت زۆربەى ململانێكان لە پێناوى گۆڕانكاریدان. بۆیە زۆرێك چەمك و تیۆرى كۆمەڵناسى و سیاسى و فیكرى هەوڵیانداوە چیەتى و چۆنیەتى گۆڕانكارى لە كۆمەڵدا رۆشنبكەنەوە و تیۆرێزەى بكەن و ململانێش بكەن بە بەشێك و ستایڵێك و گوزارشتكەرێك لەو گۆڕانكاریە. هەر لەبەر ئەم هۆیەشە ململانێ بە گشتى بەستراوە بە گۆڕانكاریى كۆمەڵایەتیەوە، چونكە  كۆمەڵ وەكو خۆى نامێنێتەوە و هەمیشە لە گۆڕاندایە و گەشەدەكات. زۆرینەى تیۆرە كۆمەڵناسیەكانیش لەسەر ئەوەن كە ململانێ لە ئەنجامى گۆڕانكارى كۆمەڵایەتیدا دروستدەبێت، ئیتر گۆڕانكاریەكە رۆشنبیرى بێت یان سیاسى(4) لەمبارەوە (د.احسان محمد) لە كورتەى تیۆرى گۆڕانكارى كۆمەڵناسەكانەوە دەڵێت:(هیچ بونیادێكى كۆمەڵایەتى ناتوانێت خۆى بەدور بگرێت لە گۆڕانكارى، چ خێرا چ هێواش، گۆڕانكارى كۆمەڵایەتیش یەكێك لە بزوێنەرە سەرەكیەكانى ململانێیە، واتە ململانێ رەگەزێكى بونیادیى كۆمەڵ و مرۆڤە. لەمبارەوە (دۆركایم) تیۆرە كۆمەڵایەتیەكەى لەژێر ناوى ململانێى كۆمەڵایەتیدا بونیادناوە و ئەو پێیوایە گۆڕانكارى كۆمەڵایەتى ئەو گۆڕینەیە لە ئەنجامى ململانێى نێوان چین و توێژ و نەوەكانى هەر كۆمەڵێكدا بۆ گرتنە دەستى پێگەكانى بەڕیوەبردن و دەسەڵات بەرهەمدێت)(5). واتە هیچ گۆڕانكاریەك بەبێ ململانێ رونادات، هیچ ململانێیەكیش بەبێ كێشمەكێشى فیكرى و ئایدۆلۆجى لەنێوان توێژ و كۆمەڵ و لایەن و نەوە ناكۆكەكاندا بەرجەستە نابێت.

ماركس كە یەكێكە لە تیۆرێزەكەرانى چەمكى ململانێى كۆمەڵایەتى، ململانێكە لەنێوان چینەكاندا دەبینێتەوە و پێیوایە چینێك دەسەڵاتەكانى بەدەستە و ئەوى دیكە ژێردەستە، مادیەتى مێژویى جەختى لەسەر ئەوەیە كە گۆڕانكاریەكان دەبێت رادیكاڵانە و شۆرشگێڕانە بن، ئەمەش كۆمەڵ لەدۆخێكەوە دەگۆڕێت بۆ دۆخێكى ناكۆك، ئەمەش ماناى ململانێ دەگەێنێ، ململانێش بزوێنەرى سەرەكى كۆمەڵە، لەدوا راڤەشدا مێژوى كۆمەڵەكان مێژوى ململانێكانە لەنێوان چینەكاندا(6). ئامانج لە ئایدۆلۆجیا و تیۆرەكانى ماركس لە تیۆرێزەكردنى ململانێدا ئەوەیە كە كۆمەڵ بەگشتى فۆرمەلە بكرێتەوە بە جۆرێك مرۆڤ تیایدا نامۆ نەبێت بە خۆى و بەو كۆمەڵەى تیایدایە، واتە مرۆڤێكى ئاسایی دروستبكرێتەوە(7).

چەمكى “جیاوازى” یەكێكە لەو چەمكانەش دەبەسترێتەوە بە چەمكەكانى ململانێ و گۆرانكاریەوە، وەكو ئەنتۆنى گیدنز دەڵێ: (ئاراستەى لایەنگرانى ململانێ وایدەبینن كە كۆمەڵگە لە گروپگەلێكى جیاواز پێكهاتون كە هەر لایەنە و لە هەوڵى بەدیهێنانى بەرژەوەندیە تایبەتیەكانى خۆیدایە، بوونى بەرژەوەندى جیاوازیش ئەوە بەرهەمدێنێ كە ئەو لایەنە جیاوازانە هەمیشە لە ململانێى بەردەوامدان، دیارە لایەنێكیش زۆرجار زیاتر سودمەند دەبێت لەو كێشمەكێشە. (8) زۆرجاریش ئەو جیاوازیەى لە بیركردنەوەدا دێتە ئارا بۆ جیاوازى تەمەن دەگەڕێتەوە لە نێوان دو نەوەى جیاواز و دو  ژینگەى جیاوازدا. جیاوازى نێوان نەوەكانیش دیاردەیەكى سروشتیە، ئەمەش وادەكات دو گۆشەنیگاى جیاواز بێتە ئارا بۆ هەمان دیاردە و هەمان بابەت لەبەردەم نەوە جیاوازەكاندا(9)

هەندێ جاریش مانا و چەمكى ململانێ تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ  كێبەركێ (منافسە- competition)، بەڵام ململانێش جیاوازە لە كێبەركێ، دیارە كێبەركێ بەزۆرى لەنێوان دو مرۆڤدا دێتەئارا لەسەر مادە سەرەتاییەكانى ژیان، بەڵام كاتێك ئەم كێبەركێیە لە رەوتى ئاشتیانە سەریكێشا بۆ گرژى و توندوتیژى، واتە ئەو كاتەى هەریەك لەلایەنى كێبەركێكە ئامادەبو شێوازى توندوتیژى و تۆڵە بەكاربهێنێ دژى بەرامبەرەكەى، ئەوا كێبەركێكەى نێوانیان دەبێتە ململانێ(10).

ململانێش بەگشتى چەند جۆرێكە:

-ململانێى ئاستى كەسى.

-ململانێى سیاسى

-ململانێى چینایەتى

-ململانێى ئاینى

-ململانێى رەگەزى(راسیزم)

-ململانێى نەوەكان(11)

ململانێى نەوەكان   Generational Conflict :

ململانێى نەوەكان دەرخەرى ئەو پەیوەندیەیە كە لەنێوان مرۆڤ و زەمەندا هەیە. ئەم ململانێیە زۆرینەى ململانێكانى دیكە لە خۆیدا كۆدەكاتەوە، وەكو ململانێى كۆن و تازە، ململانێى مۆدێرنە و رەسەنایەتى، ململانێى كرانەوە و پارێزگارى، ململانێى ئایدۆلۆجیەكان.

بیرمەندى ئەڵمانى (ماركیوز) لە تێزەكانیدا كار لەسەرگروپ و توێژە پەراوێزەكانى كۆمەڵ دەكات، ئەوانەى كۆمەڵ و كلتور فەرامۆشى كردون، كە چەندە رۆڵیان هەیە لە شۆڕش و گۆڕانكاریەكاندا، ئەو توێژ و كۆمەڵانەش كەمینە و توێژەكانى خوارەوەى كۆمەڵن كە ژێردەستە و چەوساوەن و بێكارەكانن. ئەمانە كەمترین مافیان هەیە، تەنانەت خوێندكار و مامۆستایان لەو توێژانە دەژمێرێت، زۆرینەى ئەو چین و توێژانە دەكەونە دەرەوى دەزگاى بەرهەمهێنان و بیرۆكراسیەت، هەر ئەم توێژ و چینانەشن دواتر دەبنە هەوێن و ناوكى شۆڕش و گۆڕینكاریەكان(12). واتە هەمیشە چین و توێژگەلێك هەن كە پەراوێز و پشتگوێخراون، ئەو چین و توێژانە لە هەوڵى گۆڕینى دۆخەكەدان كە سەپێنراوە. ئەمەش كرۆكى ململانێ و گۆڕانكارییە، لە كۆمەڵێكى سەرەتاییەوە بۆ كۆمەڵێكى ئاڵۆز و شارستانێتى نوێ.

(تۆفیق حەكەیم)، نووسەر و بیرمەندى میسرى لە كتێبێكیدا كە تایبەتى كردوە بە كێشەى پەیوەندى نەوەى كۆن و نەوەى نوێ، تێڕوانینەكان و ئەزمونى خۆى لەوێدا ورد دەكاتەوە و  نەوەكان بەچەند ئەڵقەیەكى پێكەوە بەستراو دەچوێنێ و پێیوایە كە نەتەوە و میللەتێك وەكو بڕبڕەى پشت وایە و هەر نەوەیەكیش ئەڵقەیەكى ئەو بڕبڕیە(13)، سەبارەت بە كێشەى نەوەى كۆن و نەوەى نوێ، لەژێر سەردێڕى (دابڕانى نەوەكاندا)دا دەڵێت: ” پەیوەندى نەوەكان دیاردەیەكى سروشتیە، بەڵام لە میسردا ئەم رەوتە بەجۆرێكە سەرنجڕاكێشە و جێى بیرلێكردنەوەیە، چونكە دو وێنەى ناكۆكى تێدا دەبینم، لەو وێنانەشدا دابڕانێك بەدیدەكرێت لەنێوان نەوەكاندا، نەوەى پێش ئێمە (باوكەكان) راى خۆیان بەسەرماندا دەسەپاند، لە ئێستاشدا(هەڵبەتە نووسەر باسى هەشتاكان دەكات) نەوەى نوێ دەیانەوێ ئیرادەى خۆیان بەسەر ئێمەدا بسەپێنن، سەیركەن نەوەى ئێمە بێ ئیرادە دەرچوە، نەوەى ئێمە رێزى بۆ نەوەى پێش خۆى دادەنا و هانى نەوەى دواى خۆیشى دەدا”(14). واتە (تۆفیق حەكیم) دەیەوێت بڵێت نەوەى ئەو قوربانیى نێوان هەردو نەوەى پێش خۆى و دواى خۆیەتى. دواتر لەژێر ناونیشانى (پێكدادانى نەوەكان)دا دەڵێت: (چەندە لەنێو نەوەكاندا دابڕان بێتە ئارا، ئەوەندە هەر نەوەیەك هەست بە نامۆییى لەنێو ئەو كۆمەڵەدا دەكات، وایلێدێت ئەو نەوەیە نازانێت چۆن گەشەیكردوە، چۆن پێكهاتوە، تەنانەت نازانێت كێ لەو بەربرسە؟)(15) هەروەها جەخت لەوە دەكاتەوە هەمو قەیرانەكان بۆ ئەم جۆرە دابڕانە دەگەڕێتەوە كە لەنێو نەوەكاندا بەرپابوە، دواتر دەڵێت: (لە نێو نەوەى كۆن و نوێدا جیاوازى لەسەر دۆزى پێشكەوتن و نوێگەرى نییە، ئەوەندەى كێشە و جیاوازیەكە لەوێدایە كە رێز و متمانە لەنێو نەوەكاندا نەماوە. نەوەكان بە رۆحیەتى بەشدارى و هاوبەشیكردن روبەروى یەكتر نابنەوە، بەڵكو بە رۆحیەتى تەحەداوە)(16).

بیرمەند و سۆسۆلۆگەكان یەكێك لەو دیاردانەى مژۆڵى كردون و تیۆرایان لەسەر دامەزراندوە دیاردەى ململانێى نەوەكانە، یەكێك لەوانەش (كارل مانهایم-)ە. ململانێى نێوان نەوەكان وەكو ئەوەى (مانهایم) تێبینى دەكات، بەتایبەتى ململانێى نێوان نەوەى گەنج و تەمەن مامناوەند لەگەڵ نەوەى بەتەمەندا بۆ ئەو جیاوازى و ناكۆكیە فیكرى و جیهانبینى و بەهایانە دەگێڕێتەوە كە لە نێوان ئەو دو نەوەیەدا دروستبوە، زۆرینەیشى جیاوازى تەمەن بەرهەمى هێناوە(17). واتە جیاوازى تەمەن، جیاوازى ژینگەى كۆمەڵایەتى و گۆرانكارى لە تێڕوانین و بەهاكاندا گۆشەنیگا و جیهانبینى نوێ دروستدەكات بۆ نەوەى نوێ و لەوێشەوە راستەوخۆبێت یان ناڕاستەوخۆ روبەڕودەبێتەوە لەگەڵ نەوەى پێش خۆیدا.

زۆرجار ململانێكە لەناو خێزانەوە دەستپێدەكات، ململانێ لەنێوان نەوەى نوێ(كوڕ و كچ) بەرامبەر دایكان و باوكان، ئەم ململانێیە لە كۆمەڵە دێرین و نەریتەكانیشدا ئامادەگى هەبوە و بەچەندین جۆر خۆى نمایش كردوە، بەڵام لە كۆمەڵە هاوچەرخەكاندا لە ئەنجامى ئەو جیاوازییە سایكۆلۆجى و فسیۆلۆجى و كۆمەڵایەتیەوە بەرهەمدێت كە لەنێوان ئەو دو نەوەدا لە شارستانێتى نوێدا هاتۆتەپێش(18). بەو مانایە، ململانێى نەوەكان سەرەتا لەنێو خێزاندا دروستدەبێت، دواتر منداڵ كە لەنێو خێزان چوە دەرەوە روبەروى هەمان ململانێ دەبێتەوە لەگەڵ نوێنەرانى نەوەى كۆندا، بەڵام ململانێى نەوەكان لە كۆمەڵە نەریتیەكاندا زۆر هێواش و هەندێجاریش شاراوەیە، بەڵام لە كۆمەڵە نوێكاندا زۆر بە زەقى و بە خێرایى خۆى نمایش دەكات.

(مۆریس دۆفریجە) لەبارەى ململانێى نەوەكانەوە دەڵێت: (كێشمەكێشى نێوان نەوەكان نابڕێتەوە، هەردەم لاوەكان لە كۆمەڵدا روبەروى بەتەمەنەكان دەبنەوە، ئەو كێشمەكێشەش دەكرێ توندبێت، دەشێت هێواش، لاوەكان پەلەى چونە نێو پێگەكانى كۆمەڵیانە و بەتەمەنەكانیش نایانەوێت ئەو پێگانە بەجێبهێڵن)(19)

كێشەى نێوان نەوەكان هەبونى سروشتیە و بەجۆرێك لەجۆرەكان بەسودە،  كرۆكى ململانێكەش لەپێناو ئەوەدایە كە نەوەى نوێ دەیەوێت لە پێناو گۆڕانكاریدا پاڵ بە باردودۆخەكەوە بنێت، نەوەى كۆنیش دەیەوێت وەكو خۆى بمێنێتەوە.(20)

لە رۆشنبیرى كوردیشدا ئەوەى راستەوخۆ لەم ململانێیە دواوە كتێبەكەى (د.فەرهاد پیرباڵ)ە بەناوى (زمانى حەیزەران-2006) كە لێرەدا گرنگى بۆ باسەكەى ئێمە هەیە و ئاماژە بە دەرەنجام و تێگەشتنەگانى دەدەین:

فەرهاد پیرباڵ لە سەرەتاوە ئاماژە بەوەدەكات و دەیەوێت وەڵامى ئەو پرسیارە بداتەوە كە ئایا لەنێو رابردووە دوورەكانى ئێمەى كوردا ململانێى نەوەكان هەبوە یان نا؟(21) لێرەوە دێتە سەر ئەوەى ململانێى نەوەكان، نەوەى كۆن و نوێ، نەوەى گەنج و پیر، ململانێى نێوان باوك و كوڕ لە هەمو كلتورێكدا هەیە، بەڵام بە جیاوازى ئەوەى لە رۆژئاوا ململانێكە خوێناوى نیە، بەڵام ئەم ململانێیە لە رۆژهەڵاتدا، لەنێو ئەوانیشدا لەنێو كوردا، خوێناوى و شەڕەنگێزانەیە و لەسەر بنچینەى دكتاتۆریەت و فەرمانڕەوایى باوك دامەزراوە و هەمیشەش باوك دەیباتەوە. لەوێشدا ئاماژە بە ئەفسانەى ئۆدیب لاى یۆنانیەكان دەكات بە بەراورد لە ئەفسانە و داستانى رۆستەم و زۆرابى ئێرانى كەلە یەكەمیاندا باوك بە نەفیكردنى كوڕ وازدێنێ، بەڵام لە دوەمدا باوك خوێنى كوڕەكەى دەرژێت. دواتریش دەگاتە ئەوەى كە رۆژئاوا هى كوڕە، بەڵام رۆژهەڵات هى باوكە، چارەنوسى رۆژئاوا هەمیشە بەدەست نەوەى نوێوە بەڕێوەدەچێت، بەڵام چارەنوسى رۆژهەڵات هەمیشە بەدەست نەوەى كۆنەوە دەمێنێتەوە تاكو بۆگەن دەكات. لە ئەنجامى ئەمەشدا رۆژئاوا پێشدەكەوێت و رۆژهەڵات وەك خۆى دەمێنێتەوە. دواتر نووسەر بۆ سەلماندنى رایەكەى چەند نمونەیەكى كلتورى كوردى لە حەكایەت و داستانەكاندا  وەكو (سیامەند و فەرهاد و سوارۆ و مەم ..) دێنێتەوە كەنوێنەرى نەوەى نوێن و شكست دێنن(22).دواتر پیرباڵ دێتە سەر ئەوەى لە شیعرى كلاسیكى كوردیدا هیچ یاخیبونێك و بەرجەستەكەرى ململانێى كۆن و نوێ و گەنج و پیر بەدیناكرێ بێجگە لەوەى كە لە هەندێ شیعرى (تەسەوف) و شیعرى (حاجى قادر)دا دەبینرێت(23). لە وتارێكى ترى كتێبەكەیشیدا ململانێى نەوەكان و یاخیبونى نەوەى نوێ دەبەستێتەوە بە هەبونى شارەوە، لەبەر ئەوەش كورد خاوەنى شارى گەورە نەبوە، بۆیە ئەو ململانێیە نەبوەتە دیاردە و تەندروست نەبوە(24).

ئەوەى پیرباڵ لە زمانى حەیزەراندا تیۆرێزەى بۆ دەكات سەبارەت بە ململانێى نەوەكان سەرەتا و بناغەیەكى باشە بۆ قسەكردن لە سیماى ئەو دیاردەیە لە كلتورى كوردیدا، بەڵام لێكۆڵینەوە لەو دیاردەیە كارى هەمەچەشن و فراوانى دەوێت، هەڵبەتە پیرباڵ لەو كتێبەیدا هیچ ئاماژەیەكى بە دەقى “مەسەلەى ویژدان” نەكردوە كە چەندە ئەو دیاردەیە بەشێكى بونیادیە تیایدا.