سەبری سلێڤانەیی / دهۆک
- سەرپەیڤ:
هەڤال و برایێ من یێ هێژا “محسن ئۆسمان” ی نڤیسارەک ب ناڤێ “ئێکگرتن و دەولەت” بۆ من کرییە دیاری و ئەڤ پرسیارا گرینگ: گەلۆ بۆچی ئەم ل پرۆژێ خانی “هێز، میر، ئێکگرتن و دەولەت، نەبووینە خوەدان؟” وەکو ناڤنیشان بکارئینایە، هەروەسان ئەز ڤەخواندیمە بابەتی؛ کو هندەک هزر و نێرینان دگەل وی و نڤیسکار و خواندەڤانێن دلسۆز هەڤپار بکم.
ئەز ژی ب دەورێ خوە ڤێ نڤیسارێ پێشکێشتی کاک محسنی و هەڤالێن هێژا دکم و هێڤیخوازم ئینسیاتیڤا وی بزاڤەکێ پێک بئینت و قەلەمان ل دۆر خوە پۆلاریزە بکت دا کو زەمینەک بۆ دیالۆکێن هزری و ئەقلانی پەیدا ببت، دیارە مە ڤالاتیەکا مەزن د وی بواری دە هەیە و ب هەست و ئیماژان نائێتە داگرتن.
ب تنێ ب رێکا دیالۆکێ و پێکگوهەرینا هزر و نێرینان، ئەم دکارن خەمساری و دیاردەیا نەبەرپرسیاریێ ب دوماهیک بئینن و ب زمانێ هزر و ئەقلی جهێن خلوولە د دیرۆکا خوە دە دیار بکن دا کو تراژیدی خوە دووبارە نەکن.
قەول بوو ئەز ل سەر تێزا دەولەتێ د ناڤبەرا ماکیاڤیللی و خانی دە بنڤیسم، بەلێ ئەو بۆ بەشێ دوویێ یە، د ڤی بەشی دە دخوازم هندەک نێرینان دەربارێ رەخنێ و نڤیسکاریێ پێشکێش بکم و خانی وەکو میناک وەربگرم.
- رەخنە وەک دەرازینک:
نها ژ هەر دەمەک دی پتر، مە پێدڤی ب زمان و فەلسەفا رەخنێ د هەمی بوار و بیاڤان دە هەیە.
جهێ داخێ یە، کو کەسەکێ تەمەت مە نەدا بەر مەدح و سەنایان، کەسەکێ هندی مە موجامەلە نەکرن. ل جهێ رەخنێ مە بەردەوام بەهانە گرتن، لەورا ژی ئەم نەبوونە خودان ئەقلەک رەخنەیی، بەلکو بوونە خودان ئەقلەک بەهانەگەری و ئەقلێ بەهانەگەری گوهەرینان پەیدا ناکت. بەلێ رادەستی قەدەر و دۆرهێلێ سەپاندی دبت، هەتا وی رادێ بێ فانکسیۆن دمینت؛ ژ ئینسانەکێ سەردەم دبیتە بەشەرەک خوەزایی (بەس دخوت و ڤەدخوت و سێکسی دکت) و ناسنامەیا خوە یا جڤاکی و حەزاری ژ دەست ددت.
ل من نەگرن هەگەر ئەز بێژم ئەم نەخواندەوارن!
دیارە وەک پێدڤی مە زاتێ خوە نەخواند، چونکو هەگەر مە خوە خواندبا، دا خوە رەخنە ژی کن. مە دیرۆکا خوە ژی نەخواند، چونکی هەمی تراژیدی و شکەستنێن وێ مییەک ژ مە شاش نەکرییە. مە پرس و پرسگرێکێن خوە ژی نەخواندن ژبەرکو هەتا نها هلاویستی ماینە، تەنانەت مە “یێ دی” ژی نەخواند چونکو هەتا نها ئەم دانپێدانێ ب هەبوونا وی یا رەوا و راستەقینە ناکن و وەک نەیار دبینن و ئەڤ دیتنە دژی یاسایا ئەخلاقی و خوەزایی یە… هەبوونا “یێ دی” د ژیانا مە دە ب تنێ بۆ ئێک ئارمانجێ یە؛ ئەو ژی دا ئەم خەلەتی و کێماسیێن خوە ب وی رادن.
چێدبت ئەم ب دەڤێ خوە نەبێژن، بەلێ پرسگرێکا مە یا سەرەکی ئەوە، کو ئەم خوە پیرۆز و کاملانە دبینن، لەورا بەرئەقل نینە ئەم خوە خەلەت ببینن و هەر گاڤا ئەم تووشی شکەستنەکێ بوون؛ دەملدەست ئەم “یێ دی” دکن گیسکێ خێرێ.
نەخوە، بێ کو ئەم بزانن، ئەم رەهابوونەکا ئەزەلی رادگەهینن و ئەڤە جەوهەرێ دوگماتیزمێ یە، وەکو سنگان ئەم د جهێ مە دە داقوتاندی نە، ژبەر هندێ تراژیدییا مە بەردەوامە هەرچەندە ژیان و جیهان د گوهەرینەکا بەردەوام دە نە و ئەڤە ب خوە ب خوە پارادۆکسە.
نۆرمالە هەگەر کەس یان لایەنەک سیاسی وەسان هزر بکت، بەلێ پرس و پرسگرێکێن مە دێرینن، بەری سێسەد و بیست و هەشت سالان خانی ژبەر دنالی؛ هینگێ کەس ژ مە نەبوو.
نەخوە، دەردێ مە بەری مە هەبوویە و هەگەر ئەم ژ دل ل سەر رانەوەستن و کار نەکن، سڤک نابت بەلکو بەرەبابێ داهاتی ژی دێ باجێ دت و هینگێ مافێ وان هەیە ب توندی مە رەخنە بکن.
- چما رەخنە؟
لۆژیک دبێژت پێشکەڤتن و گەشەکرنێ ل سەر هەمی ئاستان پێدڤی ب زمانێ رەخنێ و هەولا گوهەرینێ هەیە، بەلێ ل جهێ زمانێ رەخنی و هەولا گوهەرینێ ئەم خیتابا سەرکەڤتنا خوە ب هەست و پەسنان دنڤیسن و چاڤێن خوە ل دۆرهێلی و شکەستنێ د پرانییا بواران دە دنقینن.
ژ مە نائێتە خوازتن کو ئەم ببن جەلادێن خوە و پتر خوە سزا بدن، نەخێر. بەلێ داخوازا ئەوە کو ئەم دانپێدانێ ب درێغی و ماندەلایا خوە بکن، شکەستنێن خوە بهلێڤرن؛ نەبەرپرسیاری و نەکاملانەبوونا راگەهینن و دەست ژ پریتانسیۆنێ (ئیدیعائکرنێ) بەردن.
مە پێدڤی ب سولحەکێ دگەل خوە هەیە، مە پێدڤی ب تافێلبوونێ ژی هەیە… تافێلبوون ژ کین و خوەدیتن و خەونەرۆژان.
وەرن ئەم ژ رەخنێ دەست پێ بکن و خوە دویری هەست و ئانارسیزمێ بگرن، رەخنە ب واتەیا گەریان ل حەقیقەت و ماهیەتێ…
- د بوارێ جڤاکی دە، گەرەکە ئەم ب بستەهی رەخنا دیاردێن خەلەت بکن، ئەوان دیاردەیان جڤاکێ کوردستانی دیفۆرم (مسخ) کرینە و ئێدی بێ سەروسیما و تایبەتمەندی مایە.
- د بوارێ یاسایی دە، دیارە دادگەهـ و دەستهەلاتا دادوەری و دەستهەلاتا یاسادانانێ ل کوردستانێ پێدڤی ب زلزالەک وژدانی هەیە دا ژ سباتا خوە هشیار ببن و یاسایێ بپارێزن. ئەڤە بوونە بیست و هەشت سال و هێژ ئەم دبێژن یاسا نە سەروەرە، گەلەک سەدەم هەنە، بەلێ سەدەمەک سەرەکی لاوازییا دەستهەلاتانە، کو د ناڤ هەڤدوو دە هاتنە بوهژاندن و دابەش نەبوونە؛ لەورا ژی ب سانەهی ل بەر چاڤێ وان هەمی یاسا دهاتنە بەزاندن.
- د بوارێ سیاسی دە، پێویستە ئەم رەخنا تەڤایا حزبێن سیاسی بکن، هەروەسان رەخنا جڤات و دەزگەهێن سیاسی (حوکوومی و نەحوکوومی) بکن کو وەک پێدڤی ئەرکێ خوە ئەدا ناکن.
- د بوارێ رەوشەنبیری دە، رەخنا یەکە و سەندیکا و رەفتارێن سەقەت و خراب د ناڤ دە بکن، بۆ نموونە وەک کێم خواندنێ و گەلەک نڤیسینێ، پرسیارا نەبوونا رەخنێ و ئانالیزا هزرا نڤیسکاریێ بئازرینن کو باندۆرەکا نێگەتیڤ گەهاندییە نڤیسین و چاند و ئەدەبیاتێ. ئێدی ژانرین نڤیسین و ئەدەبیاتێ تەڤلهەڤ بوونە، ئەڤە ژبلی نەبوونا دەزگەهێن وەرگێران و بەرهەمدانا هزری و رەوشەنبیری… هەروەسان پێویستە ئەم پرسیارا ئاوتپوتێ لایەنان وان بکن، کا هەتا کیژان رادێ دگەل ئینپوتێ وان هەڤسەنگە.
- د بوارێ هزرا ئاینی دە، دڤێت ئەم ب جورئەت رەخنا هزرێن کەڤنەپەرست و دەمارگیر بکن، هەروەسا ئاینی وەکو باوەری ژ سیاسەت و دەزگەهێن حوکمرانیێ جودا بکن، زێدەباری وێ چەندێ، هەول بدن نویخازیێ د هزرا ئاینی دە بکن؛ چونکی پێشکەڤتنا ژیانا جڤاکی بێ پێشکەڤتنا هزرا ئاینی دێ لێکدانێ دگەل وەرار و جیهانگیریێ پەیدا کت و پێشنەکەتنا هزرا ئاینی دەلیڤێ درەخست کو هزرا ئەفسانەیی / توندرەوی پێش بکەڤت و جهێ زانین / زانستی بگرت.
- د بوارێ ئەخلاقی دە، مخابن هەتا نها ئەخلاق ل نک مە مادە یە، نەبوویە هزر، هەروەسان مەعریفە ل سەر ئەخلاقی ئاڤایە. یا باش ئەوە، ئەم دەست ب دیراسەت و لێکۆلینان بکن، میراتێ خوە بخوینن و رەخنە بکن دا تەراکومەکا ئەپستمۆلۆژی پەیدا ببت و هینگێ ژ نوی هەولبدن ئەخلاقی بکن هزر و ل سەر مەعریفێ ئاڤا بکن. ئەخلاق ژ سەرێ مرۆڤی دەردکەڤت ( ئانکو هزرە)، بەلێ مە ب هندەک جهێن دی ڤە گرێداییە… هەگەر سەر تەندورست بت، هەر جهەکێ دی ژی دێ پاک بت، بەلێ هەگەر سەر نەتەندورست بت؛ وی چاخی لەش هەمی دێ پیس بت.
نەخوە، دڤێت ئەم پەنایێ بۆ زمانێ رەخنێ ببن، رەخنە وەکو زانست و فەلسەفە ژبۆ گەریانێ ل روحا پرس و بوویەران دا ماهییەت و کارتێکرنا وان ل سەر مە و ژیانا مە یا کەسایەتی و تەڤاهی ناس بکن.
دیارە خانی بەری مە پەنا بۆ وی زمانی برییە (ئەڤ جنس ببوویا ل بال وی مەعموول – ئەڤ نەقد ببوویا ل نک وی مەقبوول)، لەورا جڤاکێ کوردستانی رەخنە کرییە (رەخنە وەکو داڤە و راڤە) دویری تێگەهێ گەلێری کو بوویە هەڤواتە بۆ شکاندن و جڤین و ئیهانەت یان کێمدیتنێ.
- بۆچی خانی “مەم و زین” نڤیسی؟
نڤیسکار و فیلۆسۆفێ هەبوونگەریێ سارتەری د سەدسالا بیستێ دە پرسیارێن گرینگ ئاراستە کرینە (ئەم چ دنڤیسن، چما دنڤیسن و بۆ کێ دنڤیسن؟) بەلێ خانی د سەدسالا هەڤدێ دە ب پێرسپەکتیڤەکێ کوردەواری بەرسڤا وان پرسیاران دایە ژبەرکو خانی کارێکتەرەک رەوشەنبیر بوویە، دیارە رەوشەنبیر ئەوە یێ پێشبینییا داهاتوویی بکت، نەکو سەردا دیرۆک و رابردوویی بکت.
ئەز باوەر دکم خانی باش دزانی کو ئەدەبیات و نڤیسکاری پێدڤییەکا مرۆڤایەتی یە، ب پرس و پرسگرێکێن ژیان و جڤاکی ڤە گرێدایی نە، لەورا نڤیسین وەکو بەهانە بکارئینا دا دەربرینێ ژ مرۆڤێ کورد و ژیان و جڤاکێ وی بکت.
خانی ئەدەبیاتا خوە ژ ئینسانێ کورد موجەرەد نەکرییە و ب خەیالا خوە ڤە گرێنەدایە (وەک هندەک هەلبەستڤان دکن) بەلکو ب هزر و ناخێ کوردان ڤە گرێداییە.
خانی بەری سارتەری و مە هەموویان پێگیر بوویە ب ئینسانیەتێ، کو ئەدەبیات و نڤیسکاری پابەندی وێ ئینسانیەتێ ب خوە یە و نابت نڤیسکار ب ئاوایەکێ سەتحی سەرەدەریێ دگەل بکت بەلکو پێویستە خوە بەردت ناڤ دە و کویر و دویر بچت. هەروەسان، پێدڤییە نڤیسکار ئازاد بت دا د خواندن و رەخنا خوە دە سەرکەڤتی بت و ل دوماهیکێ بەشداری پارازتنا مەرجێن نڤیسکاری و ئەدەبیاتێ (پێگری، ئازادی و بوهاداری) ببت.
ب راستی ژی خانی ئەم وەکو ئینسان دیتن، نە وەک بەشەر، لەورا ژی نەهات ب تنێ دەربرینێ بکت؛ بەلکو دەست هاڤێتە ئینسیاتیڤێ و دیالۆکەک دگەل هزر و ئەقلێ مە ڤەکر و چەندین پرسیار ئاراستە کرن.
ب ئاخاڤتنەکا دی، ئەوی ئەدەبیات و نڤیسکارییا خوە نە وەک دارژتن و دەربرین بکارئینا، بەلێ کرە کانگەهەک بۆ زایینا بوهایان و ئەڤە جەوهەری پەیوەندییا نڤیسکاریێ دگەل ئینسانیەتێ یە.
هەگەر خانی نڤیسیبا ب تنێ دا خەمێن خوە سڤک بکت (هەر دنالم شەب و رۆژان مەگەر ئەیووبم ئەز – هیستران هەر ڤەدمالم مەگەر یاقووبم ئەز)، هینگێ دا دەربرین و دارژتنێ ب تنێ بکارئینت بێ کو پرسیاران پێک بینت؛ یان هزران ڤەهینت یان ژی پرۆژەیەک سوسیۆسیاسی ئاڤا بکت (شەرحا خەمێ دل بکم فەسانە – زینێ و مەمێ بکم بەهانە.)
- خانی بۆ کێ نڤیسی؟
خانی مەم و زین و بەرهەمێن دی نە بۆ خوە، نە ژی بۆ بیانییان، بەلێ بۆ مە نڤیسی دا ئەم د خوە و پرسێن خوە بگەهن. بەلێ مخابن کو هەتا نها مە خانی وەک پێویست نەخواندییە لەورا ژی نە ئەم د وی گەهشتن نە ژی د خوە و پرسێن خوە گەهشتن. حەزرەتێ وی، نە بەس ئاخاڤتنا خوە کر و رێک نیشا مە دا، بەلکو خوە دا دگەل مە؛ دەستێ مە دگرت و دبێژت ئەڤە رێکا راستەقینە یە بۆ خلاسبوونێ ژ بندەستی و داگیرکرنێ.
سەرەرایی بوهادارییا مەم و زینێ وەکو هەلبەست، بەلێ دیارە ئارمانجا خانی ب خوە هەلبەست نەبوویە، بەلێ وەک بەهانەیەک / ئالاڤەک بۆ مەرمەک مەزن بکارئینایە ئەو ژی دۆزا کورد و کوردستانێ یە. واتە خانی باش د وێ پرسا سیاسی و جڤاکی گەهشتبوو و دخوازت رەخنێ وەکو زمان و هەلبەستێ وەکو بەهانە بکاربینت دا بدت خواندن و فامکرن، ئەڤجار ببت جهێ گرینگی و دیالۆکێن رەوشەنبیر و زانایان.
خانی موخاتەبا هزر و ئەقلێ مە دکت، بەلێ ئەم ب هەست و دلینی تێکستا وی دخوینن، هەتا نها مە مەم و زین وەکو پرۆژەیەک سیاسی/ نەتەوەیی نەخواندییە و فامنەکرییە؛ بەلکو ب تنێ وەک هەلبەست دخوینن بێ کو رازا دلێ خانی بزانن (شەرحا خەمێ دل بکم فەسانە – زینێ و مەمێ بکم بەهانە.)
ل دوماهیکا ڤی بەشی دبێژم، ئارمانجا خانی یا سەرەکی ژ نڤیسینا مەم و زینێ، ئارمانجەکا سوسیۆسیاسی بوویە، کو گرێدایی داهات و چارەنڤیسێ کورد و کوردستانێ یە هەروەک ئەو ب خوە دبێژت (تەکمیل دکر مە دین و دەولەت… تەحسیل دکر مە عیلم و حیکمەت) و ئەز باوەر دکم ئەڤە هێڤی و ئارمانجا هەر گەل و نەتەوەیەکێ یە ب تایبەت هەگەر بندەست و داگیرکری بت.
