بێکەس نوورى عەبدال ـ خوێندکارێ دکتۆرایێ
گەلەک جورێن فیلمان هەنە هەتا نوکە ژى د زێدەبوونێ دانە، فیلمێ ژ ڕومانێ دروست دبیت، دیکیومێنتارى، زانستى، سەربورى، کومێدى، فیلم کارتوون، تروکاج، فیلم لسەر شانوویێ یان ئۆپرا یان ئوپەرێَتێ…هتد. ئەڤ جورێن فیلمان د بکارئینانا موزیکێدا ژ هەڤ جودان نینن بتنێ دیکیومێنتارى نەبیت، هەروەسا چەنداتى یا بکارئانینا موزیکێ نە دێ بیتە ئەگەرێ وێ چەندێ کو دێ یا زال بیت لسەر بوارەکێ دى یێ فیلمى یان بکارئینانا موزیکێ دێ یا پشکى و دەستنیشانکرى بیت، چونکى دێ گەلەک کارەکێ ب زەحمەت بیت، کو بتنێ د بەشەکێ فیلمیدا موزیک بهێتە دانان و گەلەک بەشێن دى یێن فیلمى هەنە دێ پێدڤى ب موزیکێ بیت و بێیى موزیک دێ یا بێ ڕامان بیت.
– دەنگ و موزیک و ئیفێکت د فیلیمێن ڕۆمانـیدا:
د فیلیمێن ڕۆمانى – داستانیدا بکارئینانا دەنگى دڤێت ڕاستەوخۆ بیت نە دۆبلاژ کرى و ئەڤە ڕێیەکا دروستە ژبـۆ بکارئینانا دەنگى و گەلەک کارتێکرنێ لسەر هەستێن بینەران دکەت، کو پتر ب ژیوارێ فیلمى ڤە بهێنە گرێدان. (QASIM.1996).
ئەو فیلمێن ژ ڕۆمانێ دهێتە چێکرن بکارئینانا موزیکێ ئەرکێن جوداجودا و بەرفرەهتر بخۆڤە دگریت، لدویڤ دیتنا دەرهێنەرى و دانەرێ موزیکێ د ئەڤى جورێ فیلماندا ل گۆرەى تێگەهشتن و هـزرا من ئەز دبَێژم: دەما کو گرتەیێن فیلمێ ڕۆمانى دهێنە گرتن پێدڤییە موزیک لدەستپێکێ ژبۆ فیلمى هاتبیتە دانان و یا ئامادەبیت و د دەمێ وێنەگرتنێدا ئەو موزیکە هەبیت، ژبەرکو دەما ئەکتەر ڕۆلێ خۆ دگێرت، ئەگەر گوهـ ل وێ موزیکێ ببیت دێ پتر چیتە دناڤ کارێ خۆ دا و جوانتر ڕۆلێ خۆ گێرێت و بەرۆڤاژى کو گرتەیا فیلمى بێى موزیک بهێتەگرتن. لدوماهیکێ ئەگەر هات و پشتى مونتاژکرنێ ئەو موزیک یا درێژبوو ژبۆ وى دیمەنى، موزیکڤان لدویڤ پێدڤیاتییێ دشێت هەمان موزیک ب هەمان فوڕم کورت بکەت.
– موزیک د فیلیمێن دیکومێنتاریدا:
چ یاسا نینن نە ب سەلمینن نە ژى ب سەپینن، ئەرێ دروستە موزیک د فیلمێن دیکومێنتاریدا بهێتە بکارئینان یان نە؟ بکارئینانا موزیکێ ل گۆرەیى گۆتنا پترییا شەهرەزا و دەرهێنەر و دانەرێن موزیکێ د سینەمایێدا دبێژن: د ڤان جورە فیلماندا نابیت موزیک بهێتە بکارئانین). (LİSA، 1997;L:87)
ئەڤ جورێ فیلمێن دیکیومێنتارى گەلەکێ جودایە ژ هەر جورە فیلمەکێ دیتر، تشتێ ڕاستى بەرجەستەدکەت، دیمەنێن جیهانەکا ڕاستییە و ئەرکێ فیلمێ دیکیومێنتارى و ڕەوشەنبیرى گەهاندنا هندەک پێزانینێن ڕاستییە ژ پارچەکا دەستنیشانکرى یا ڕاستیێ. هندەک جاران ژ ئەگەرێ نەبوونا دیمەنێ ژ ڕاستى زارڤەکرن دهێتەکرن، لێ هەر ڤەگوهاستنا چیرۆکەکا ڕاستیێیە و چیرۆکەکە ژ ژیوارى (واقع) دهێتە ڤەگوهاستن، ژبەر ئەڤێ چەندێ فیلمێ دیکومێنتارى و ڕەوشەنبیرى چ موزیکێن تایبەت بخۆڤە ناگریت، بەلکو ئەرێ چ موزیکەک یان دەنگەک و ئیفێکتەک یان سترانەک د ڕاستیا دیمەنەکێدا هەبیت دێ هێتە بکارئینان. لێ مەرج نینە دەستکارى تێدا بهێتەکرن کو موزیک ژبۆ بهێتە دانان یان لێ زێدەبکەن. بەهرا پتر فیلمێن دیکیومێنتارى بێ موزیکن، ب واتا موزیکێ ئەرکێن جوداجودا هەنە و ڕامان پێ ئەو نینە کو د هەمى جورێن فیلماندا موزیک بهێتە بکارئینان و ئێک ئەرکى بخۆڤە بگریت و دەستنیشان بکەن.
– دەنگ و موزیک و ئیفێکت د فیلم کارتووناندا:
فیلم کـارتوون جورەکێ فیلم سازیانە ب گشتى مـفا ژ وێنەکێشـان یان کەلوپەلێن سێ مەودایى دبینیت، ب ڕەنگەکى وێنەى دگرن یان وێنەى دکێشن کو ب زیندى و ب لڤاندى بهێنە بەرچاڤ، د فیلم کارتوونەکێدا وێنەگرێ سینەمایێ ب ڕەنگەکێ بەردەوام لسەر بنەمایێ 24 وێنە د چرکەیەکێدا شێوەیێ وێنەى دگوهۆریت.
چەند لڤین سادەبیت پێدڤى ب ئیفێکتێن دەنگى و موزیکێ هەیە ژ پێخەمەت گەهاندنا هزرێ و کارتێکرنێ لسەر بینەران. پێشکەڤتنا تەکنولۆژیایێ و پەیدابوونا پسپوران د بیاڤێ بەرهەمئینانا ئیفێکتێن دەنگیدا هێدى هێدى خۆ سەلماندن و هەماهەنگى دگەل موزیکێ و ئاخڤتنێ کر و جارنا ڕۆلێ خۆ بتنێ دگێرن و گەلەک بالکێشن د زێدەکرنا خۆشى و کارتێکرنێدا. جاران موزیک دبیتە پێگوهورکێ ئیفێکتێن دەنگى و جاران ئیفێکتێن دەنگى دبنە پێگوهورکێ موزیکێ و جاران ژى خۆ تێکەلى ئێک دکەن و دبنە پێگوهورکێ دیالوکێ. چێکرنـا دەنگ و موزیک و ئیفێکتان ژبـۆ فیلم کـارتـوونانێ “تـوم و جێرى” وەک نموونە وەربگرین:
د فیلیم کارتووناندا زێدەکرنـا دەنگ و موزیک و ئیفێکتێن دەنگى ڕۆلەکێ گرنگ دبینیت، هەلبەت د فیلم کارتوونێ (توم و جێرى) ئەگەر بێى دەنگ و موزیک تەماشە بکەن دێ بینن چ کارتێکرنەکێ لسەر هەستێن مە ناکەت و چ خۆشیەکێ د تەماشەکرنێدا نابینن. ژبەر ئەڤێ چەندێ ژبۆ مە دیاردبیت دەنگ و موزیک و ئیفێکتان چەند ڕۆلەکێ مەزن و بەرجاڤ هەیە، لەورا دێ بینین کو فیلم کارتوونەکە شیایە خەلاتێن مەزن وەکى ئۆسکار وەربگریت و پترییا بینەرێن خۆ ل جیهانێ هەبن و ب بیتە ئێک ژ بناڤ و دەنگترین فیلم کاتوونان د جیهانێدا. داهێنانا موزیکا توم و جێرى ژبۆ موزیکڤان (SCOTT BRADLY) دزڤریت کو د دەستپێکا چێـکرن و هاتنا فیلم کارتوونێ توم و جێرى ژبۆ سەر سکرینان، موزیکێن جور ب جور بۆ دانان و بەرهەڤ و ئامادەکرن وەکى تەرزێ موزیکا جاز و بکارئینانا موزیکا کلاسیک و پوپ…هتد. دانان و هەلبژاردنا موزیکەکێ ژبـۆ فیلم کارتوونى کارەکێ گەلەک بزەحمەتە، چونکە هندەک وێنەیێن لڤاندینە ب تایبەت د فیلم کـارتوونەکێ مینا (تـوم و جێرى) دا کو ئاخڤتن ژى نینە لێ (SCOTT BRADLY) شییا موزیکێ وەسان بکاربینیت کو موزیک ب ڕۆلێ دیالۆکێ ژى د خۆشى و نەخۆشى و سەرکەڤتن و شەڕاندا…هتد ڕاببیت و ب ڕەنگەکێ گەلەکێ گونجاى و جوان موزیک دەربڕینێ ژ هەر ڕویدانەکا دناڤ کارتووندا بکەت. هـەر دیسان بکارئینانا ئیفێکتێن دەنگى کو ژ سروشتى وەرگرتینە د ئەوى سەردەمیدا کو داهێنانەکا مەزنبوو و ناڤبرى خوەدیێ ئەڤێ داهێنانێیە، وەکى دەنگێ پەرداغێ شکاندنا شویشەیان و دەنگێ کاچک و سێنیکان …هتد. هەروەسا هەر دەنگەکێ سروشتى ئەڤە ژى بۆ ئەگەرێ وێ چەندێ کو فیلم کارتوونێ تـوم و جێرى پتر سەرەنجا هەر کەسەکێ تەماشەدکەت ژبۆ خۆ ڕابکێشیت و سەرکەڤتنێ بینیت.
هەر دیسان (بکارئینانا موزیکێ د فیلمێن سەربوریدا چونکى چەند وێنە و پێزانینێن دەستنیشانکرى د ئەڤان جورە فیلماندا دیاردبن، موزیکەکا پێش وەخت هاتییە ئامادەکرن کو ئەو وێنە دگەل هێلا موزیکێ دچـن). (LİSA، 1997;L:86)
فیلمێ ژ ڕۆمانێ بەرهەم دهێت بکارئینانا موزیکێ د دیمەنەکێدا ب شێوەیەکێ دەستنیشانکرییە، د فیلمێن شرۆڤەکرنا دەڕوونى بکارئینانا موزیکێ لسەر باکگراوەندێ ئێش و نەخوشیان زالە، د فیلمێن ئوپراییدا ستران ڕۆلێ خۆ باش دبینیت، د فیلم کارتووناندا وەکهەڤى دناڤبەرا وێنەى و موزیکێدا هەیە، د فیلمێن کومێدیدا لدەستپێکێ موزیک ب ڕۆلێ خۆ یێ سروشتى ڕادبیت، د فیلمێ سەربوریدا موزیکا ئەلیکترونى لسەر یا زالە و د فیلمێن قوتابخانا ڕیالیزمییا نوى یا ئیتالیدا فیلم بێى موزیک هاتنە چێکرن و بەرهەمئینان و د هندەک بەشاندا کارتێکرن ئیفێکتان دگەل وێنەى بکارئیناینە.
ئانکو بکارئینانا موزیکێ ژ فیلمەکێ بۆ فیلمەکێ دیتر جودایە، ژبەرکو د هندەک جورێن فیلماندا موزیک جهێ دیالوکێ دگریت وەکى فیلمێن تروکاج. د هندەک فیلماندا هندەک موزیکێن بەرهەڤ و ئاماددە و موزیکێن دەستنیشانکرینە و د هندەکێن دیتر دا موزیک ناهێتە بکارئینان، ئەڤ یەکە ئەوێ مانایێ ددەت کو موزیکێ کار و ئەرکێن جوداجودا ژ جورەکێ فیلمى ژبۆ جورەکێ دیتر هەنە.
– بکارئینانا موزیکا مللى کەلتورى د فیلمێن مللیدا:
د فیلمێن مللیدا خودان مەرەمێن تایبەتمەندن دەربارەى ژینگەه و کەلتورێ تێدا ژیاین و لدەمێ کارکرنا ئەڤى جورێ فیلمى، ئەڤ جورە فیلمە خۆ ب موزیکا مللى کەلتورى ڤە گرێددەن و دبیتن گرێدانا موزیکێ ب فیلمى ڤە ڕامانەکا باش و ڕوهن نەبیت، ئەڤ جورێ بکارئانینا موزیکا میللى د فیلمێن سوڤیەتى و بەڕازیلى و چینى …هتد. دهێنە دیتن، بەلێ دناڤا پترییا نەتەوەیێن دیتر دا موزیکا مللى دناڤا گەلەک دیمەنێن فیلمیدا ڕەسەناتیا خۆ ژ دەستددەت دەما دهێتە )بکارئینان. (LİSA 1997،
ئەرێ بوچى دەما موزیکا مللى دهێتە بکارئینان د فیلمێن مللیدا دبیت ببیتە ئەگەرێ وێ چەندێ کو گرێدانا موزیکێ ب دیمەنانڤە و ڕامانەکا باش و ڕۆهن نەبیت و د گەلەک دیمەناندا موزیک ڕەسەناتیا خۆ ژ دەست بدەت؟
ژبەرکو کارتێکرنا موزیکێ ب قەدەر هەمى ئەلەمێنتێن دیتر یێن فیلم لسەر ئاڤا دبیت پترە، بکارئینانا موزیکا مللى مەرەم ئەو نینە دێ شێت گرێدانەکا باش و ڕامانەکا دروست ب هەمى دیمەنان ڤە گەهینیت. هەتا مرۆڤ بشێت موزیکا مللى ب سەرکەڤتیانە بکاربینیت و دروست ب دیمەن و ناڤەرۆکا فیلمێ مللیڤە بهێتە گرێدان پێدڤییە لدەستپێکێ چیرۆک و هەر تشتەکێ دیتر یێ فیلم لسەر ئاڤا دبیت ژ مونتیف و بابەتێ موزیکا مللى وەربگرین، لێ دانەرەکێ موزیکێ یێ سەرکەڤتى دشێت موزیکەکا تێر و تەسەل نێزیک و گرێداى ناڤەرۆکا فیلمێ مللى ڤە بدانیت. لەورا لدەستپێکا هاتنا موزیکێ ژبۆ دناڤ فیلماندا هەر زوى ب زوى هندەک کەسانێن شەهرەزا د کارێن موزیک و سینەمایێدا دەرکەڤتن و پێکولکرنا کارێن موزیکى یێن تایبەت بکەنە دیتنێن سینەمایى و بەردەوام ل هندەک چارەیان دگەریان ئەوێن ب خال و لڤین و وێنە و نموونەیێن ب سروشتى ڤە گرێدایى.
بۆ نمـوونە: ئەگەر نوکە ئەم فیلمەکێ کوردى دەربارەى ژیانا ئەڤرۆ یا گوندى بەرهەم بینین، ئەو موزیکا کەڤنا مللى دبیت دەربرینێ ژ وان دیمەنێن ئەڤرۆ یێن سەردەم نەکەت، چونکە ژینگەها ئەڤرۆ گەلەک جیاوازیەکا مەزن هەیە دگەل یا کەڤن و دشێن بێژن د ئەوى دەمیدا مە سەرەدەریەکا نە باش دگەل هەستێن بینەرى کر، چونکى دوو تشتێن ژێک دویربوون. لێ ئەگەر مە موزیکەکا تایبەت و نویخواز ژبۆ چێکر و هەمى تایبەتمەندى بخوەڤە گرتن، د ئەوى دەمیدا سالوخەتێن موزیکەکا سەرکەڤتیانەیە د فیلمیدا.
– بەرهەمئینانا فیلمێن سینەمایى لسەر ژیانا موزیکڤانێن ناڤدار و چاوانییا بکارئینانا موزیکێ د ئەڤان جورە فیلماندا:
د سالێن سیهاندا گەلەک فیلم هاتنە بەرهەمئینان، وێنەکرنا سەمفونى و ئورکێستڕا و سەمایان لسەر شێوازێ موزیکێ و بەرجستەکرنا وێ د موزیکەکا دەستنیشانکریدا، بۆ نموونە: فیلمێن فیشتنگر، سەمایێن هنگارى، ستودیوویا نەهێ، برامز، موزرات، ڤالتر، ڕوتمان، موزیکا لشومان، موزیکا هەستێن ڕۆمانسى یێن ئەینزشتاین و تشایکوفسکى…هتد). (LİSA، 1997;L:8)
گەلەک پارچە موزیک وەکى سەمفونیان هاتنە وێنەکرن و بوونە فیلم و بەرجستەکرنا وان موزیکان ژبۆ دیمەنان، ل جهێ موزیکێ ژبۆ وێنە و دیمەنان بهێتە دانان، ڤێجارێ ب بەروڤاژى وێنە و دیمەن ژ موزیکێ هاتنە دانان.
هەر دیسان سینەمایێ فیلم ژبۆ بەرنیاسێن ئوپڕایێ و موزیکڤانێن ناڤدار و گڕوپێن ئورکێستڕا و جاز و باندێن هەمەرەنگ دروستکرن، وەک:بێتهوڤن، شوبرت، شومان، شوبان، گلینکا، موسورگیسکى، ڤێردى…هتد.
د پترییا وان فیلمێن دەستپێکێ هاتینە بەرهەمئیناندا بتنێ موزیکێن وان بکارئیناینە و د ئەڤان جورە فیلماندا ب دوو شێوازان موزیکێن وان بکارهاتینە:
– ئێک: موزیکێ بتنێ دەربرین ژ باکگراوەندێ ژیانا وان یا ڕۆژانە کرییە و ژ ئەوى چوارچووڤەیى دەرنەکەڤتینە و پێدڤیبوو د ئەڤان جورە فیلماندا ئاماژە ب چاوانییا کریارێن وان یێن داهێنانێ ژى دابان، نە کو بتنێ شێوازێ ژیانا وان.
– دوو: د دیتنا دەرهێنەریدا موزیک ڕاستییا وێنەى و ناڤەرۆکا ژیانا وان د زانینەکا پێشوەختدا ژبۆ بینەران ڕوهن دکەتLİSA، 1997;L:6)
ب گشتى ئەو فیلمێن ل وى سەردەمى دەربارەى وان موزیکڤانێن ناڤدار هاتینە دروستکرن لایەنێ ژیانا وان بەرچاڤکرییە، کا چاوا ژیاینە و دیسان موزیکێن وان بخۆ د فیلمیدا بکارئیناینە، کو وەسا هزرکرینە کو ئەو پارچە موزیکێن وان ب تێر و تەسەلى هەر تشتێ گرێدایى ژیانا وان دێ ژبۆ بینەران ئاشکەرا کەت، لێ ب گشتى ب ئەوى ڕەنگى نەبوویە و گەلەک کێماسى د ئەڤى لایەنیدا هەبوون.
ب دیتنا من، چونکى دبیت ئەو موزیکێن موزیکڤانى دگەل گشت دیمەنان نەگونجینن و دویربیت ژ ناڤەرۆکا فیلمى و دبیت موزیکڤانى ئەو موزیک ب ڕویدانەکا دیرۆکى یان بابەتەکێ دى دروستکربیت، لەورا دبیت نەگونجن دگەل ئەو فیلمێ لسەر موزیکڤانى هاتییە چێکرن، لێ بەلێ ئەگەر ئەو موزیک بخۆ بەشەک بیت د چیرۆک و ناڤەرۆَکا فیلمیدا ل ئەوى دەمى ئاساییە. دیسان مرۆڤ دشێت هندەک موزیکەیێن تایبەت بەرهەم بهینت، کو دگەل دیمەنێن فیلمى یان هندەک موزیکەیێن بەرهەڤ و ئاماددە وەک باکگراوەند ژى بکاربینیت گونجایى و ڕێکخستنى بن.
– ئیفێکت و موزیک وەک ئاخڤتنکەر د فیلماندا:
موزیک پترییا جاران ل جهێ ئاخفتنێ ڕۆلێ خۆ دبینیت (چاوانییا ئاخڤتنا فەلسەفى و ڕەوشتى و کومێدى د فیلماندا، شرۆڤەکرن دەربارەى مژارا موزیک د فیلمێ ب ئاخفتن (الناگق) دا هەنە و ئەڤ مژارە ئێخستییە بەر گەنگەشەکرنێ. هەروەسا هاتییە سەلماندن کو ئالاڤێن موزیکێ د فیلمیدا دگەل مونتاژێ دبنە بنیاتێ ئاخڤتنێ ژ سالوخەتێن فیلمێن سەرکەڤتى. LİSA، 1997;L:43
دەما موزیکەک و ئیفێکتێن دەنگێ سەرکەڤتى و تام گونجاى دگەل دیمەنەکێ فیلمى دهێتە دانان، بێگومان گەر دیالوک ژى نەبیت موزیک جهێ ئاخڤتنێ ب جوانى دگریت و ڕۆلێ خۆ دبینیت، وەکى فیلمێن سینەما بێدەنگ چارلى چاپلن وەک نموونە.
سنـور نە ڕوهن و ئاشکەرانە دناڤبەرا دوماهیکا ئاخڤتنا هەستدار و ئاخڤتنا فەلسەفى و جڤاکى و ڕەوشتى…هتد. هەر وەکى موزیکەکا خۆشیێ ئاوازەکـا سەمایى لسەر دیمەنەکێ ب ئـێش بهێتە دانان وەکى د فیلمێ (قەدەرا هندەک مروڤان) دا، کو کومەکا مرۆڤانە بەرەڤ سێدارەدانا ب کوم دچن بێیى بزانن کو ئەو دچنە کویڤە و موزیکا سەمایێ دگەل وى دیمەنێ ب تڕس دەنگڤەددەت. ئەڤ هەڤدژییا دناڤبەرا ناڤەرۆکا دیمەنى و ناڤەرۆکا موزیکێ دا، کەشەک ژ ئەقلمەندییا هونەرى دروستکرییە و ب ڕێیا وێ بینەر دکارت بریارا دروست هەلبژێرت. LİSA، 1997;L:44
گەلەک جاران دەرهێنەر یان دانەرێ موزیکا فیلمى ژبۆ دیمەنەکێ فیلمى موزیکەکا هەڤدژ ددانیت، بۆ نموونە د دیمەنەکێ کەیفێدا موزیکەکا خەموکى یان ترسێ بدانیت یان بەروڤاژى، ئەڤ چەندا هەنێ دبیت دانەرێ موزیکێ یان دەرهێنەرى مەرەمەکا تایبەت پێ هەبیت لەورا ب ئەوى ڕەنگى کارکرییە، هەروەسا دبیت ژبۆ کارتێکرنەکا پێشوەخت لسەر هەستێن بینەران ژبۆ دیمەنێ د دویڤدا ژى ئەڤ یەکە کربیت.
نڤێسەر و ڤەکۆلەرێ ڕەخنەیا سینەمایى و نڤیسەرێ سیناریویان (بیلا بالاش) بۆچوونا وى یا دروستبوو دەما گۆتى: (د هەر فیلمەکێدا تشتەک ژ دەرڤەى سینورێن وێنەى یێ هەى، ئەم نەشێین ب وێنەى بەرجستە بکەن، بەلکو ب گرێدان و د هەڤگرتنێدا دیاردبیت. بەلێ … ئەرێ ئەم نەشێین دیاربکەن بەلکى دێ ژبۆ بینەرى هێلن کو ئەو تێدا هزر بکەنLİSA، 1997;L45 لێ شەهرەزا و ڕەخنەگرێن سینەمایى یێن نـوکە دبێژن: بیلا بالاشى ل ئەوى دەمى نەدزانى ئەو تشتێ ژ دەرڤەى سینورێن وێنەى دشیان دایە بهێنە بەرجستەکرن، ئەو نموونێن مە بەرى نوکە ئاماژەپێدایى بەلگەنە لسەر ئەوێ چەندێ کو موزیکێ کریارا هزرکرنێ د فیلماندا ئاسان کرییە. LİSA، 1997;L:47
موزیکێ پەیوەندیەکا توند و موکم ب وێنەیڤە هەیە و خزمەتا ئاخڤتن و دیالوک و هەلویست وەرگرتنێ ژ وێنە و دیمەنێ نیشاندایى دکەت.
