گۆڕانى ناوەڕۆک وەک بنەمایەک بۆ هاتنەکایەى قۆناغێکى نوێى ئەدەبى

شیعرەکانى (گروپى ڕوانگە) بە نموونە

لێکۆڵینەوەیەکى رەخنەیی-مێژوویی

نووسینی: محەمەد نەبی

پێشەکى

روانگە وەک گروپێکى ئەدەبى و بزوتنەوەیەکى ئەدەبى لە ساڵى 1970 بە بەشداریی کۆمەڵێک شاعیرو چیرۆکنیووس سەرى هەڵدا، کە کاریگەریی بەرچاوى بەسەر ئەدەبى کوردى بەجێهێشت، بەجۆرێک هەر کات بمانەوێ قسە لە نوێگەریی شیعرى کوردى بکەین ناکرێ باسى روانگە نەکەین. هەڵبەت هەموو ئەدەبێکى رەسەن و راستەقینە بۆ سەردەمى خۆى نوێیە، بەڵام پاش ماوەیەک (کە دەکرێ چەند ساڵێک بێ، یان سەدەیەک و زیاد لە سەدەیەک) ئەو ئەدەبە دەق دەگرێ و خۆى دووبارە دەکاتەوە، دەکرێ بڵێین کۆن دەبێ. بارودۆخ و هەلومەرجى مێژوویی و کۆمەڵایەتى و رۆشنبیری، پێویستى بە گۆڕان و نوێبوونەوە هەیە، بە گۆڕانى ئەمانە، لەگەڵیاندا دۆخى  ئەدەبییش وا دەخوازێ نوێ ببێتەوەو لەگەڵ رەوتى گۆڕانە فیکرى و زانستى و سیاسی و کۆمەڵایەتى و مێژوییەکان، ئەویش بگۆڕێ و بەرەو نوێبوونەوە هەنگاو بنێ.

لەم توێژینەوەیەدا ئێمە گروپى روانگەمان هەڵبژاردووە وەک قۆناغێک لە ئەدەبى کوردى دا، لەمەش دا سنورى باسەکەمان تەرخان کردووە بۆ لایەنى ناوەڕۆک و رۆڵى لە هێنانەکایەى قۆناغێکى نوێى ئەدەبى، لەمەش دا تەنها شیعرەکانى سێ ژمارەى گۆڤارى روانگەمان وەرگرتووە، چونکە روانگە زیاتر لەم گۆڤارەدا دەرکەوت و بووە هۆى هاتنەئارای بزوتنەوەیەکى نوێى ئەدەبى لە سەردەمى خۆی دا، واتە توێژینەوەکەمان رەهەندێکى مێژوویی وەردەگرێ بەوەى کار لەسەر قۆناغێکى مێژوویی و وەرچەرخانێک لە ئەدەبى کوردى دەکات، ئەویش روانگەیە، یان بزوتنەوەى روانگەیە کە لە سەرەتاى حەفتاکان وەک بزوتنەوەیەکى یاخى سەرى هەڵدا.

ناوەڕۆکى لێکۆڵینەوە: لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئێمە بەگشتى کارمان لەسەر ناوەڕۆک کردووە، لێکۆڵینەوەکەمان لە دوو بەش  پێکهاتووە: بەشى یەکەم بەگشتى رەهەندێکى مێژووى وەرگرتووەو دابەشى سێ تەوەرەمان کردووە، لە  تەوەرەى یەکەم باسمان لە سەرەتاکانى نوێکردنەوەى شیعرى کوردى کردووە، کە زیاتر لە سەر قۆناغى پێش روانگە وەستاوین، لە تەوەرەى دووەم دا باسمان لە ناوەڕۆکى شیعرى کوردیی پێش روانگە کردووەو چەند شیعرێکمان وەک نموونە خستووەتە روو، تەوەرەى سێیەمیشمان تەرخانکردووە بۆ هەڵومەرجى مێژوویی سەردەمى روانگەو رۆڵى لە سەرهەڵدانى گروپى روانگە.

لە بەشى دووەم باسى ناوەڕۆکى شیعرى روانگەمان کردووە وەک بنەمایەک بۆ هاتنەکایەى قۆناغێکى نوێ، بۆ ئەمەش تەنها شیعرەکانى هەرسێ ژمارەى گۆڤارى روانگەمان وەرگرتوون،  دەتوانین بڵێین جەوهەرى باسەکەمان لەم بەشەدا خۆى دەردەخات.

رێبازى لێکۆڵینەوە: لەم لێکۆڵینەوەیەدا سودمان لە رێبازەکانى مێژوویی و شیکارى و رەخنەیی وەرگرتووە، رێبازى مێژوویی لە باسکردنى سەرەتاکانى نوێکردنەوەى مێژووى ئەدەبى کوردى، هەروەها رێبازى شیکاریش لە خستنەڕووى ئەو هەڵومەرجە مێژوییەى کە گروپى روانگەى تێدا سەرهەڵ دەدات و رۆڵ و کاریگەریی لە هاتنە کایەى ئەم قۆناغە، رێبازى رەخنەییش لە هەڵسەنگاندن و ئاستى جیاوازیی قۆناغى پێش روانگەو روانگە لە لایەک، لە لایەکى تر لە شیکردنەوەى ناوەڕۆکى شیعرەکانى روانگەو جیاوازبوونى بابەتەکانى ناوەڕۆکى شیعرەکانى گروپى روانگە، کە بنەمایەکى سەرەکییە لەوەى بتوانین روانگە بە قۆناغێکى جیاوازو تایبەتمەند لە قەڵەم بدەین.

گرنگیی لێکۆڵینەوەکە: گروپى روانگە گرنگییەکى تایبەتى هەیە لە نوێگەریی شیعرى کوردى، راستە کەم تا زۆر قسە لەسەر روانگە کراوە، بەڵام ئێمە سەرکێشیی ئەوەمان کردووە ناوەڕۆک بکەینە بنەمایەکى سەرەکى بۆ ناوزەندکردنى روانگە وەک قۆناغێکى  نوێ و جیاواز لە قۆناغەکانى پێش خۆى.

ئامانجى لێکۆڵینەوە: ئەم لێکۆڵینەوەیە هەوڵ دەدات گرنگیی ناوەڕۆک دەربخات لە هاتنە کایەى قۆناغێکى نوێى ئەدەبى، لە ئەدەبى کوردى دا تا ساڵانێکى زۆر و بگرە ئێستاشى لەگەڵ بێ چ لاى شاعیران یان لێکۆڵەران روخسار زاڵ کراوە بەسەر ناوەڕۆک داو رۆڵى ناوەڕۆک نادیدە گیراوە بە بەراورد لەگەڵ کێش و سەرواو هونەرەکانى رەوانبێژى و عەرووزو گەمە زمانییەکانى ترو پۆلێنکردنى شاعیران لەژێر فڵان رێبازو گەڕان بەدواى ساخکردنەوەو بەدۆکیۆمێنت کردندا، بۆیە ئامانجى ئەم لێکۆڵینەوەیە هێنانە پێشەوەى جەوهەرى شیعرە وەک بیرکردنەوەیەکى داهێنەرانەو گەڕانە بەدواى ناوەڕۆک و بابەتى شیعر وەک ماناو بابەتى هۆشیارى و رەخنەگرانەو مەعریفیانە، هەروەک چۆن گروپى روانگەش ئەگەر نەشیانتوانیبێ بە تەواوى ئەم ئەرکە مێژوییە بۆ شیعر بگەڕێننەوەو بەڵام هەناسەیەکى رەخنەگرانەیان هەبووە سەبارەت بەمەو کەم تا زۆر لە شیعردا تەنیا بەدواى خەت و خاڵ و هونەرە رەوانبێژییەکان دا نەگەڕاون، بەڵکو یاخیبون و مەعریفەو هزرو رەخنەیان لە شیعردا بەرجەستەکردووە.

سنورى لێکۆڵینەوە: ئەم لێکۆڵینەوەیە تەرخانکراوە بۆ ناوەڕۆکى شیعرەکانى گروپى روانگە لە هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگەداو ئەمەمان کردووتە بنەمایەک بۆ هاتنەکایەى ئەم قۆناغە نوێیە، لەپاڵ ئەمەدا باس لە سەرەتاکانى نوێکردنەوەى شیعرى کوردى کراوەو ناوەڕۆکى شیعرى کوردى لەپێش روانگە باس کراوە، لەگەڵ ئەو هەڵومەرجە مێژوییەى روانگەى تێدا لەدایکبوو.

بەشى یەکەم

تەوەرەى یەکەم

سەرەتاکانى نوێکردنەوەى شیعرى کوردى

ئەدەبى کوردى مێژوێکى دێرینى هەیە، کۆنترین جۆرى ئەو ئەدەبەش شیعر بووە، وەک ئاشکرایە مێژوونووسان و لێکۆڵەرانى بوارى ئەدەب سەرەتاى ئەدەبى کوردى دەگەڕێننەوە بۆ شیعرەکانى (بابا تاهیرى هەمەدانى) کە بە شێوەزارى (لورى) نووسیویەتى و لە سەدەى دەیەمى زاینى ژیاوە، دواتر ئەدەبیاتى شێوەى گۆران و شیعرەکانى (مەلاى پەرێشان و خاناى قوبادى)و دواتریش ئەدەبیاتى کرمانجى ژووروو و شیعرەکانى (مەلاى جزیرى و فەقێى تەیران و ئەحمەدى خانى) پاشان ئەدەبیاتى کرمانجى خواروو و شیعرەکانى (نالى و مەحوى و سالم و کوردى) و لە هەورامیش دا (مەولەوى) ناوێکى درەوشاوى شیعرى کوردییە، ئەمانە بە شاعیرانى کلاسیزمى کوردى دادەنرێن (سەرەڕاى ئەوەى ناتوانرێ سنورێکى یەکلاکەرەوە لەنێوان ڕێبازە ئەدەبییەکان بکێشرێ و کارى نەکردەیە شاعیر هەڵگرى خاسییەتەکانى تاکە ڕێبازێک بێ…). هەڵبەت جگە لەمانە زۆر شاعیری تریشمان هەن بەڵام ئەمانە دیارەکانن.

رەوتى شیعرى کوردى چەندین سەدە بەیەک شێوە رێى دەکرد ئەویش شێوەى کلاسیک بوو، بەڵام ((لەسەرو بەندى سەدەى بیستەمەوە خودى پێکهاتە شیعرییەکان دەبنە پانتایی پشکنین و جێگاى تێڕوانینى نوێگەرانە، سنورە جەوهەرییەکانى شیعرو پانتاییە جۆراوجۆرەکانى فۆرم و ناوەڕۆک بەر ئەم پشکنینە دەکەون))1(د.عەلى  تاهیر بەرزنجى: 2008 ، ل17 ). واتە سیما سادەو سەرەتاکانى نوێکردنەوەى شیعرى کوردى دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانى سەدەى بیستەم، فەرهاد پیرباڵ بە دیاریکراوى ئەم سەرەتایە  دەگەڕێنێتەوە بۆ ساڵى 1898و لەم بوارەوە(عەبدولڕەحیم رەحمى هەکارى)  بە چاڵاکترین و پڕ بەرهەمترین شاعیر دیارى دەکات((لە ماوەى 1898 تا 1920 عەبدولڕەحیم رەحمى هەکارى 21 شیعرى بڵاوکردۆتەوە بەمەش دەبێتە چاڵاکترین و پڕ بەرهەمترین شاعیر لە ڕووى زۆریی بڵاوکردنەوەى بەرهەمەوە))2 (د.فەرهاد، پیرباڵ: 2004 ، ل39 ).  د.مارف خەزنەدار نوێگەریی شیعرى کوردى بۆ دوو شێوە دابەش دەکات و دەڵێ: ((ئەدەبى کوردى نوێ لە ماوەى گۆڕانیدا بە دوو پلەى دیار تێپەڕبوو: یەکەمیان قۆناغى گۆڕانى ناوەڕۆک بوو، شێوەو قاڵبى کلاسیکى وەکو خۆى مایەوە، وەکو ئەوەى کەرەستەى کۆن بەکاردەهێنرا، بەڵام ئەوەى تازەبوو لەو شیعرەدا ئەوەبوو ناوەڕۆکى نوێ کەوتە ناوەوە، واتە قاڵبە کۆنەکە بۆناوەڕۆکى نوێ بەکاردەهێنرا. جوانترین و بەرزترین نموونەى ئەم جۆرە شیعرە نوێیە بەرهەمى نوێنەرانى نەوەى کۆنى شاعیرانى کوردى هاوچەرخ بوو، هى وەکو: ئەحمەد حەمدى ساحێبقران و ئەحمەد موختار جاف و عەلى کەمالى باپیر و هى دیکە. پلەى دووەمى گۆڕانى شیعرى کوردى لە بیناى بنچیینەیی شیعردا بوو: لە روخسارو ناوەڕۆک، لەهەموو کەرەستەکانى شیعر، لە زمانى کوردی پەتى و رەوانبێژى و کێشى سیلابى خۆماڵى و قافیەى رەنگاورەنگ. شیعرى نەوەى شاعیرانى تازەى کورد وەکو: نورى شێخ سالح و عەبدوڵا گۆران و رەشید نەجیب و بێکەس و دڵدار و هى دیکە نموونەى ئەدگارى شیعرى کوردی نوێى ئەم قۆناغە بوون))3 (د.مارف خەزنەدار: 2010 ، ل21).

لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت سەرەتاکانى نوێکردنەوەى ئەدەبى کوردى بۆ سەرەتاکانى سەدەى بیستەم دەگەڕێتەوەو شاعیرانى وەک( عەبدولرەحیم رەحمى هەکارى و گۆران و شێخ نورى و رەشید نەجیب و هەندێکى تر) بە پێشەنگەکانى ئەم نوێکردنەوەیە دادەنرێن. ئەم گۆڕانە روخسارو ناوەڕۆکى شیعرى گرتەوە، با بزانین ناوەڕۆک و بابەتەکانى ئەم قۆناغە چی بوون کە دەکاتە قۆناغى پێش روانگە.

تەوەرەى دووەم

ناوەڕۆکى شیعر لە قۆناغى پێش روانگە

وەک پێشتر باسمان کرد، قۆناغى پێش روانگە قۆناغێکى نوێیە لەچاو قۆناغى پێش خۆى دا، ئەم قۆناغە بە قۆناغى نوێکردنەوەى شیعرى کوردى دادەنرێت، کە خۆى لە پێوەرو یاساکانى کلاسیک راپسکاندو وازى لە عەرووز هێنا، تاڕادەیەک ئازادیی بەخشى بە شاعیر تا هەستى خۆى دەرببڕێت، ئەم قۆناغە بەزۆرى بەر رێبازى رۆمانتیک دەکەوێت و لاى لێکۆڵەرانى ئەدەبى کوردى لوتکەى رۆمانسیزم لە ئەدەبى کوردى ئەم قۆناغەیە.

بابەتەکانى ئەم قۆناغە زیاتر بابەتى (نیشتیمانى، نەتەوایەتى، سیاسى، دڵدارى، وەسفى سروشت…)ە، شیعر زیاتر وەسفى شتەکان دەکات و وەک ئامرازێک لە خزمەت ئەمانەدا بەکارهاتووە، واقیع و سروشت بەزۆرى وەک خۆى چۆنە هەروا گوازراوەتەوە ناو شیعر، ئەمە هەندێ جار بە زیانى شیعر شکاوەتەوە: ((لە خەسڵەتە سەرەکییەکانى شیعرى کوردى مەسەلەى نەتەوایەتى و سیاسەت و نیشتیمانییە، کە شیعرى کوردی گیرۆدەى قەیرانێکى کوشندەو ترسناک کردووە، شیعرى لە رێڕەو و رێبازى خۆى دوورکردۆتەوە))4( د.کەمال مەعروف:2000 ،ل 22) . دیارە مەبەست لەوەیە کە شیعر نەبێتە داردەستێکى ئایدۆلۆژى و ئامرازى ئایدۆلۆژیاکان. سەبارەت بە ناوەڕۆکى شیعرى کوردیی قۆناغى پێش روانگە (د.مارف خەزنەدار) دەڵێ ((بابەت و ناوەڕۆکى نیشتیمانپەروەرى لەم قۆناغەى باسى لێوە دەکرێ رەنگدانەوەى راستەوخۆى رووداوە سیاسییە گرنگەکانە لەناو کۆمەڵى کوردى دا))5(د. مارف خەزنەدار: 2010 ، ل22). رەنگە ئەمە پەیوەندیی بە بارودۆخى مێژوویی ئەم قۆناغەوەبووبێ بەوەى شاعیرانى کورد لەم قۆناغەدا زیاتر لەوەى خەمى شیعریان بێ و لە بیرى شیعرییەت دا بن، لەبیرى کۆمەڵ و نەتەوەکەیان بووبن، تەنانەت باسکردنى سروشتیان بۆ ئەوە بووبێ تا وا لە رۆڵەکانى کورد بکەن زیاتر کوردستانیان خۆش بوێ. بۆیە شیعر زیاتر لە خزمەت وێنەگرتنى واقیع و سروشت بووە وەکو خۆى بۆ نموونە وەک ئەم شیعرەى گۆران:

کۆمەڵە شاخێک سەخت و گەردنکەش

ئاسمانى شینیان گرتۆتە باوەش

سەرپۆشى لوتکەى بەفرى زۆر سپى

بە دارستان رەش ناو دۆڵى کپى 6 (گۆران:1386 ، ل117).

لێرەدا شاعیر تەنیا وێنەى سروشت وەک خۆى دەگوازێتەوە ناو شیعر، ئەمە کۆپییەکى دەقاو دەقى واقیعە بێ تەفسیرێکى مەعریفیانە بۆ ئەو واقیعە ((شیعرى گۆران لە دواى هەڵکۆڵین و دۆزینەوە ناگەڕێت، بەڵکو لەداوى چێژو لەززەت عەوداڵە…لەوبەرى گومانەوە لەدایکدەبێت، لاى گۆران  زمان بە ئاشکرا وەسفى سروشت دەکات، بەڵام نایشکێنێت))7 (بەختیار: 2011، ل90).

بەگشتى دەتوانین بڵێین ناوەڕۆکى شیعر ئەم قۆناغە بابەتەکانى (نیشتیمانى و نەتەواویەتى و سیاسەت و دڵدارى و سروشت)ى لەخۆگرتووە، وە لە هەریەکە لەم بوارانە شیعر وەک ئامرازێک بەکارهاتووەو کەمتر توانستى شیعرى بەرجەستەکراوە، شیعر بەمەبەستى مەعریفى و خەمى خود و بیرکردنەوەى داهێنەرانە زۆر بەکەمى نووسراوە، هەروەها شاعیران تاک و تەرا ئاگادارى رەوت و رێبازە فەلسەفى و مەعریفییەکان بوونە تا بتوانن لە شیعرییەکانیان رەنگى پێ بدنەوە، یان بێ ئاگایی ئەوان رەهەندە فەلسەفى و مەعریفییەکان خۆیان بخزێننە ناو شیعر، ئەمە لە کاتێکدا لە قۆاغى دواتردا کە دەکاتە قۆناغى روانگە، شاعیران زیاتر ئاشنا دەبن  بە رێبازە فیکرى و فەلسەفییەکان و بە بەربڵاوى بەر ئەدەب و جموجۆڵى ئەدەبى و رۆشنبیرییەتى گەلانى تر دەکەون، کە دواتر باسی دەکەین.

تەوەرەى سێیەم

هەڵومەرجى مێژوویی سەردەمى روانگەو رۆڵى لە سەرهەڵدانى

گروپى روانگەدا

سەرهەڵدانى گروپى روانگە پەیوەستە بە بارودۆخێکى ساسیی مێژوویی سەردەمەکە(( روانگە لە ئەنجامى کۆمەڵێ فاکتەرى بابەتى و خۆیی هاتەکایەوە،  ئەو بارودۆخە ساسییەى کە بەسەر گەلانى عێراق دا هات، دواى شۆڕشى 14ى تەموز رێگاى خۆش کرد بۆ زیاتر کردنەوەى دەرگا بە ڕِووى رۆشنبیرى و فکر))8 (عەبدوڵا:2013، ل163). سەقامگیریی بارودۆخى سیاسی لە هەموو جیهان  بەزۆرى لە بەرژەوەندیی ئەدەب دابووە، چونکە لەم دۆخانەدا بڵاوەرەوەکان زیاتر دەبن و بوارى دەربڕین زیاتر بە رووى ئازادى دا دەکرێتەوە، کە سەردەمى بزوتنەوەى روانگە تاڕادەیەک بە بارودۆخێکى ئاوا گوزەرى کرد ((لە ساڵى 1970 وەرچەرخانێکى گەورە لە ئاست بزوتنەوەى رزگاریخوازى گەلى کورد دا رووى دا، ئەویش دەرچوونى بەیاننامەى یانزەى ئازاربوو، کە تێیدا دان نرا بە مافە رەواکانى گەلى کورد دا و هەوایەکى تازەى سیاسى باڵى کێشا بەسەر زۆربەى بوارەکانداو چەندین رۆژنامەو گۆڤارو بڵاوکراوەو نامیلکە بە زمانى کوردى چاپ و بڵاوکرانەوە، چەند دام و دەزگایەکى رۆشنبیرى و ئەدەبى کەوتنە کار، یەکێتى نووسەرانى کورد دامەزرا، چالاکیی ساسى و جەماوەرى بەئاشکرا کارى خۆیان رایی دەکر، ئەمانە رەنگدانەوەیەکى کاریگەرییان بەسەر بزوتنەوەکەوە هەبوو)) 9(د.عەلى تاهیر بەرزنجى:2008، ل55).

جگە لەمە ئەم بارودۆخە سیاسییە وایکرد ئەدیبانى کورد بەئاسانى دەستیان بە گۆڤارو رۆژنامە عەرەبییەکان بگات و لە ڕێى ئەو بڵاوکراوانە ئاشناببن بە جموجۆڵ و فیکرو ئەدەبى میللەتانى تر، چونکە لەوکات ((لە ئاستى وڵاتانى عەرەب و ناوچەکەدا چەندین گۆڤارى ئەدەبى دەردەچوون ئەرکى نوێکردنەوەى شیعریان گرتبووە ئەستۆو کاریگەری خۆیان لەناو رۆشنبیراندا هەبووە، لەوانە ((مجلە الشعر) کە لەساڵى 1957 تا 1969 بە بەردەوامى لە بەیروت دەردەچوو، کۆمەڵێک شاعیرو رەخنەگرى عەرەب  بەشدارییان تێدا دەکرد….ژمارەکانى دەگەیشتە بەغداو رۆشنبیرانى  کوردیش لێى بێ بەرى نەدەبوون))10 (د.عەلى تاهیر بەرزنجى:2008، ل 56.)

شێرکۆ بێکەس کە یەکێکە لە دامەزرێنەرە سەرەکییەکانى روانگە، لەم بوارەوە دەڵێت: ((دوابەدواى رێکەوتنى ئازارى 1970 لەنێوان سەرکردایەتى شۆڕشى ئەیلول و حکومەتى عێڕاقدا، ئاسۆیەکى تازە لەبەردەم بزاڤى ئەدەبى و هونەریی کوردا، لەم بەشەى کوردستاندا چاوى هەڵهێناو چوار ساڵى تەواوى خەیاند، یەکێک لەو بزوتنەوە ئەدەبییە نوێخوازییەش کە بە گڕو تینێکى گەنجانەو داهێنەرانەى رەخنەگرانەوە هاتە کایەى ئەو سەردەمەوە، بزووتنەوە تازەگەرییەکەى(روانگە) بوو…ئەگەر سەرنجێکى ورد لە بارودۆخى ئەوساى کوردستان و ناوچەکەو دنیاى ئەوماتە بدەین، ئەبینین بەسەرهات و رووداو و گۆڕانکارییەکان لە هەموو لایەکەوە لە کوڵان و تەقینەوەدا بوون، کۆتایی شەستەکانى سەدەى رابردوو، مێژووى هەموو جیهانیان هەژاندبوو))11 (شێرکۆ بێکەس:2011، ل5 ).  بەم جۆرە بۆمان دەردەکەوێت کە سەرهەڵدانى بزوتنەوەى روانگە قووڵ بەستراوەتەوە بە سەردەمى مێژوویی خۆیەوە، بارودۆخى سیاسى رێگەى خۆشکرد بۆ سەقامگیریی سیاسى، دواتریش دەرچوونى بڵاوکراوەى نوێ و زیاتر، ئەدیبانى کوردیش ئاسانترو بەربڵاوتر دەستیان دەگەیشت بەم بڵاوکراوانە، تا لە ئەنجام دا ئەوانیش کەوتنەخۆ بۆ هێنانەئاراى ئەدەبێکى نوێ، چونکە کەڵکەڵەى نوێخوازى کەتبووە بیرو هزریان و دواجار گروپى روانگەیان دامەزراند.

بەشى دووەم

ناوەڕۆکى شیعرەکانى روانگە

پێشتر باسمان لە ناوەڕۆکى شیعرى پێش روانگە کرد، کە سەردەمەکە سەردەمى رۆمانتیک بوو، زیاتر بابەتەکان(نیشتیمانى، نەتەوایەتى، وەسف، سروشت) بوو، شیعر زیاتر بۆ چێژ، خزمەتى نەتەوەو ئامرازێکى ئایدۆلۆژى بەکاردەهات، بەزۆرى وێنەگرتنى واقیع بوو وەکو خۆى، بەمانایەکى تر: هەرکات گرنگی بە ناوەڕۆک درابێ لەپێناو ئەوەبووە تا شیعر ببێتە ئامرازێکى سیاسى، نەتەوەیی، نیشتیمانى، دڵدارى… وە زۆرجاریش ناوەڕۆک فەرامۆش کراوە لەپێناو روخسارداو ناوەڕۆک و روخسار لەیەکتر جیاکراونەتەوەو روخسار زاڵکراوە بەسەر ناوەڕۆک دا، واتە زیاتر کێش و سەرواو رازاندنەوەو وشەکارى بووە ،شیعر  زۆر بەکەمى ئەرکى مەعریفى و فەلسەفى و خەمەکانى خود و کێشەکانى تاکەکەسى دەگرتە ئەستۆ، بەپێچەوانەوە لاى روانگەییەکان ئەرک و وەزیفەى شیعر گۆڕانى بەسەردادێ، شیعر چی تر تەنها ئامرازى ئایدۆلۆژى و پاشکۆ نییە، بەڵکو بە رۆڵى مێژوویی خۆى هەڵدەسێ، هاوشێوەى فەلسەفە دەبێتە بیرکردنەوەى داهێنەرانە، شیعر تەنیا سەرگەرمى و پیاهەڵدانى قەدو باڵاى یارو هێزێکى میتافیزیکى نییە، بەڵکو رۆچوونە بە کرۆکى ژیان و ئینسان، هەڵگرى خەمە مەعریفییەکانى خودە، دەرخەرى حەقیقەتە وجودییەکانە،  هەروەک لە بانگەوازەکەى روانگەش دا هاتووە: ((قوتابخانەى ئێمە، قوتابخانەى نەتەوەو ژیانە، قوتابخانەى مرۆڤایەتی پێشێلکراوى ناو ئەم جیهانەیە… قوتبخانەى رانەوەستانە لە بزوتن و پێشکەوتن…قوتابخانەى هەڵچوون و یاخیبوونە لە رووى هەر کۆت و زنجیرێک دا کە بیەوێت بەر لە تەقینى کانیی ئاواتى لەبننەهاتووى ئەدەبیمان بگرێت. نە گریان و نە دۆش-دامان و نە فرمێسکڕشتنى رۆمانتیکییەکان…وە نە گرتنى ئەو وێنە فۆتۆگرافییە بێ بزوتنەوانەى ریالیزمەکانیش))12 (دەستەى روانگە:2001، ل20).  واتە روانگەییەکان دیدێکى رەخنەگرانەشیان هەبووە سەبارەت بە ئەدەبى پێش خۆیان و هەوڵیان داوە دابڕانێک درووست بکەن لەگەڵ ئەدەبیاتى پێش خۆیان. هەروەها لە شوێنێکى ترى بانگەوازەکەدا هاتووە (( سەردەمى بەرهەمى درووستکراوى بێ بۆن و ستایش و هەجوى بێ پێز بەسەرچووەو لەو قەڵەمڕەوى دەرەبەگایەتییە رزگارى بووە کە بکرێت بە تاجێکى گەوهەرو مروارى و بە بڕیارى چەند کەسێک بکرێتە سەرى یەکێکەوە. نوسەرو شاعیرى ئەمڕۆمان، پێویستە ئەو قاوغى ویقارو فیزو لەخۆبایبببوونە کلاسیکیانە بشکێنێ کە دوورەپەرێزو لە سوچێًکەوە دابنیشێت، وە تەنها بۆ حەزو ئارەزووى خۆى بهۆنێتەوەو بنووسێت! نووسەرو شاعیرى ئەمڕۆ، شانبەشانى پیشەى نووسین و شیعر وتنى کارگێڕیشە…شۆڕشگێڕیشە…جەنگاوەریشە)) (دەستەى روانگە:2011، ل19). لە بانگەوازەکەى روانگە پێداگریی زۆر لەسەر یاخیبوون، شۆڕشگێڕى، ئازادى، مرۆڤ و مرۆڤایەتى، بەگژداچوونەوە…) کراوە. ئەم بابەتانە زۆر بەکەمى لە شیعرى کوردیی پیًَش روانگە بەدیی دەکرێن، با بزانین ئەم بابەتانە چۆن لە شیعرەکانى گروپى روانگە باس کراون.

سەرەکیترین بابەتى شیعرەکانى روانگە یاخیبوونە، یاخیبوونیش بابەتێکى گرنگى فەلسەفەى رۆژئاوایە، شاعیرانى روانگە لە رێى گۆڤارەکان و ئەو کتێبانەى لەوکات وەردەگێڕدرانە سەر زمانى عەرەبى ئاشناى ئەم بابەتانە بوونە، هەربۆیە چ وەک کاریگەریی ناڕستەوخۆ یان راستەوخۆ، نوسەرو شاعیرانى روانگە ئەمەیان گواستۆتەوە ناو ئەدەبى کوردیش. دیارترین ئەدیب و فەیلەسوف لەم بوارەوە (ئەلبێر کامۆ)یە، کامۆ دوو جۆر یاخیبوون لەیەکتر جیادەکاتەوە:

–یاخیبوونى میتافیزیکى

–یاخیبوونى مێژوویی

یاخیبوونى میتافیزیکى یاخیبوونە دژ بە ئاین و هەر هێزێکى نادیارو سەروسروشتى کە دەبنە کۆسپ لەبەردەم ئازادیی و تواناکانى مرۆڤ و کۆت و دیلى دەکەن.

یاخیبوونى مێژووییش یاخیبوونە دژ بە دەسەڵات و هەر هێزێکى سیاسی کە رێ لە ئازادییەکانى تاک دەگرێت.13 (ئازاد بەرزنجى:2008، ل103 ).

ئەلبێر کامۆ لە دوو کتێبى گرنگی دا باس لە یاخیبوون دەکات، ئەوانیش (مرۆڤى یاخى) و ( ئەفسانەى سیزیف)ن، لە کتێبى مرۆڤى یاخى بەم جۆرە باس لە یاخیبوون و مرۆڤى یاخى دەکات ((مرۆڤى یاخی کێیە؟ ئەو مرۆڤەیە کە دەڵێت نەخێر، بەڵام ئەم رەتکردنەوەیەى ماناى ئەوە نییە کە حاشا لە  هەموو شتێک دەکات، بەڵکو ئەو مرۆڤێکە کاتێ دەست بە بیرکردنەوە لە خۆى دەکات، دەشڵێت بەڵێ…..ئەو یاخى دەبێت، لەبەرئەوەى بەتەواوەتى ئەوە رەت دەکاتەوە ملکەچى ئەو هەلومەرجانەبێت کە هەست  دەکات تەحەمول ناکرێن)) 14 (کامۆ:2012، ل 37 ).

ناوەڕۆکى شیعرەکانى روانگە بە بەربڵاوى باس لە یاخیبوون دەکەن، لەمەش دا ئاگاداربوون لە فەلسەفەى بوونخوازى و هزرەکانى ئەلبێر کامۆ، هەربۆیە بەچەندین جۆرى جیاجیا وێنەى یاخیبوون نیشان دەدەن. بۆ نموونە (شێرکۆ بێکەس) لە شیعرى (وەرزى پێنجەم) دژ بە هێزە تاریک و شەڕەنگێزەکان دەنگى شیعریی بەرز دەکاتەوەو دەڵێ:

کاتێ…کە… ساڵ،

هەرچوار وەرزەکەى ئەوەرێ

دەنگیان…ئەمرێ

رەنگیان…ئەمرێ

بەر..بە تەنیا..هێشوى مەرگى،

سەرجەم ئەگرێ

کاتێ..ئەهرەمەن بۆ ئەنجام

بۆ کۆتایی..پێئەکەنێ!

لەوکاتەدا..دیسانەوە

جارێکى تر،

وەرزێکى پێنجەم..

بۆ زەردەشتێکى کەى دووهەم

بۆ مرۆڤى وەک فریشتە..

دێتەوە..ناو

جارێکى تر،

مەزدەى ژیان، مەزدەى هەتاو..

ئەژێتەوە

ئەژێتەوە..ئەژێتەوە)) 15(هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگە: 2011، ل47 ).

لەم شیعرەدا شێرکۆ بێکەس دواى وەرین و مەرگى هەرچوار وەرز، وەرزی پێنجەم دادەهێنێ، ناونیشانى شیعرەکە( وەرزى پێنجەم) بۆخۆى هەڵگرى تێکشکاندنى مانا دەقگرتووەکانى زمانە، وەرزەکان چوارن، بەڵام شێرکۆ بەم سنورەوە ناوەستێ، وەک جۆرێک لە یاخیبوون وەرزێکى تر( وەرزى پێنجەم) دادەهێنێ، ئەمە رۆمانە بەناوبانگەکەى (کۆنستانتین گیۆرگیۆ) مان بیردەخاتەوە کە ناونیشانەکى (کاتژمێر بیست و پێنج)* ە کە ئەم ناونیشانە دەچێتە دەروەى سنورە باوەکەى کات، کە دابەشى بیست و چوار کاتژمێر کراوە، بەهەمان شێوە شێرکۆش لەم شیعرەدا دەچێتە دەرەوەى سنورى دابەشکردنە باوەکەى وەرزەکان.

*کاتژمێر بیست و پێنج، نووسینى: کۆنستانتین گیۆگیۆ. وەرگێڕانى: سلێمان دڵسۆز، چاپى یەکەم، چاپخانەى منارە، چاپى یەکەم، هەولێر، 2007.

لە ناوەڕِۆکى شیعرەکەش بەگژداچوونەوەیەکى یاخیبوانە بەدى دەکرێ دژ بە ئەهریمەن وەک هێزێکى تاریک، کە لە شیعرەکەدا هەرچوار وەرزەکە ئەوەرێنێ، پوختەى شیعرەکە ئەمە ماناکەیەتى:

کاتێ کە ساڵ هەرچوار وەرزەکەى ئەوەرێ

ئەهریمەن پێدەکەنێ

بەڵام جارێکى تر وەرزێکى پێنجەم دێتەوە،

هێزى ژیان، هێزى هەتاو ئەژێتەوە، ئەژێتەوە، ئەژێتەوە…

ئەم دووبارەکردنەوە بەرپەرچدانەوەى هێزە تاریکەکەیەو پێداگرییە لەسەر لەدایکبوونەوەو ژیان و مانەوە.

هەروەها لە شیعرێکى (محمد بدرى) بەناونیشانى(هەستى یاخیبوون) کە لە ژمارە 2ى گۆڤارى روانگە بڵاوکراوەتەوە، شاعیر دژ بە کۆنخوازى یاخى دەبێ و بەگژ هەر شتێک دا دەچێتەوە کە کۆنە:

لاپەڕەکەم

لە مێژووى تارى شەوگارا..

دەرئەهێنم

ئەیدڕێنم..

ئاوێنەکەم با سافیش بێ، چونکە کۆنە

ئەیشکێنم..)) 16(هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگە: 2011، ل113) .

ئەم جۆرە یاخیبوونە لە شیعرى پێش روانگەدا بەدى ناکرێ، شاعیرانى گروپى روانگە بەئاشکرا دژ بە رابردوو دەوەستن و گومان لە پیرۆزییەکان دەکەن، رابردوو و ئێستاو پیرۆزییەکانى ئاین و نەتەوە دەخەنە ژێر پرسیار، بەدرێژایی مێژووى ئەدەبى کوردى ئەم چەشنە یاخیبوونە بەم چڕییە بەدى ناکرێ، هەربۆیە ناوەڕۆکى شیعرەکانى روانگە یەکێکە لە خاڵە هەرە بنەڕەتییەکانى جیاوازیی روانگە لەگەڵ قۆناغەکانى پێش خۆیان، هەربۆیە بە بۆچوونى ئێمە ناوەڕۆکى شیعر لەم بزوتنەوەیەدا توانیویەتى ببێتە هۆى هاتنە کایەى قۆناغێکى نوێ لە ئەدەبى کوردى.

ئەگەر لە شیعرى پێش روانگەدا شیعر وەک ئامرازێکى رووت و بە راشکاوى لە خزمەت ئاڵاو نەتەوەو نیشتیمان و ئاین دابووە، ئەوا لە سەردەمى روانگە ئەمانە دەخرێنە ژێر گومان و پرسیارى تاکەکەس، هەروەک لە شیعرێکى (جەلالى میرزا کەریم) کە لە ژمارە 3ى گۆڤارى روانگەدا بڵاوى کردۆتەوە، هاتووە:

شۆڕش لەلاى نەوەى ئەم سەردەمە خوایە..

سەرەتایە

لەدایکبوونى بڕوایە

هەڵگیرسانى چرایە

بەخوێن سەندنى هیوایە

بەرزکردنەوەى ئاڵایە

بەڵام ..کوا..خوا؟

کوا..سەرەتا؟

کوانێ..بروا

کوانێ..چرا؟

کوانێ..هیوا؟

کوانێ..ئاڵا؟

هەر لەم شیعرەی دا شاعیر مانایەکى تازەو پێناسەى تازە بۆ شیعر دادەنێت و پێچەوانەى روانینى باوى پێش روانگە بۆ شیعر دەڵێ:

هاتووم.. بڵێم

شیعر..هەڵسانى شەقامە

هاتووم.. بڵێم

شیعر..مەرگى پێغەمبەرە

شیعر..گۆرانیی سەنگەرە

شیعر..هەنگاوى بەجەرگى

بەرەو سێدارەى رابەرە

شیعر..رێگاو ئەنجامێکى

بەخوێن تەڕە))17(هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگە: 2011، ل166 ).

روانگە ناوەڕۆکى شیعرى کوردیی گۆڕى، هەناسەیەکى تازەو و رۆحێکى نوێى بەبەر جەستەى شیعرى کوردى دا کرد، بەجۆرێک تا سەردەمى روانگە شیعر بەم رۆحییەتە یاخییە نەنووسراوە، ماناکانى نەتەوەو نیشتیمان، ئاڵا، ئاین، شیعر، کەلەپوور، ژن….هتد، دەگۆڕِێن، هەربۆیەش دەبینین روانگە چەندە پێشوازیی لێکراو لایەنگرى هەبوون هێندەش نەیارو بەربەرەکانێکەرى هەبوون.

وەنەبێ شاعیرانى روانگە هەستى نەتەوەیی و نیشتیمانیان نەبووبێ، بەپێچەوانەوە زۆربەى شاعیران لە خەمى گەلەکەیان دابوونەو لەپاڵ خەمى تاک و کێشەکانى سەردەم و پرسیارو کێشە فەلسەفییەکان، لە خەمە نەتەوەییەکانیش دواون، شیعریان بۆ رەمزو سەروەرییەکانى نەتەوەکەشیان نووسیوە، بەڵام جیاوازیی ئەم قۆناغە لەگەڵ قۆناغى پێش خۆی دا، لەوەدابووە، روانگەییەکان شیعریان بۆ لاواندنەوەو ستایشکردنى نەتەوەو نیشتیمان نەنووسیوە، بەڵکو ویستوویانە هەستى یاخیبوون و بەرەنگاریی شۆڕشگێڕانە بەیان بکەن، بەواتایەکى تر: شاعیرانى روانگە بەجۆرێک باسى بابەتە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکانیان کردووە، کە ئەم بابەتانە درێژەپێدەرى هەمان رەوتى یاخیبوون و نوێخوازییەکەیان بێ. هەروەک لەم شیعرەى (ێلاح الدین شوان) بە ناونیشانى ( لە روانگەى یاخیبوون و شۆڕش و مەرگەوە) هاتووە:

ئەى پێشمەرگەى، رێگاى وشکى نادیاریی؟

ئەى خنکێنراو…

لە گۆمى خوێنى پڕ گریەى

شەوى زاواو بوکێنیدا

پاش تەمەنێکى دڵدارى

چاوەکانت..

دوو بۆمبایە.

بەدواى گڕى ئاتەشگەدەى

زەردەشتەکەى کوردستانا

بەبێ وچان، هەر ئەگەڕێ

دەستەکانت..

هێزى گشت جیهانى تیایە

بەدواى عیساى

بیستەم سەدەى تێکۆشانا

جەرگى شەیتان هەڵئەدڕێ))18 (هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگە: 2011، ل96 ).

هەروەها شاعیرانى روانگە لە شیعرەکانیاندا بابەتى کۆمەڵایەتیشیان باسکردووەو رەخنەیان لە بارى دواکەتوویی و نەریتە باوەکانى کۆمەلڕ گرتووە، کە جیاواز لە قۆناغەکانى پێشوو وەک کەسانى یاخی و دژ بە دیاردە دزێوەکانى کۆمەڵ نووسیویانەو کارە قێزەونەکانیان ریسواکردووە، وەک لەم شیعرەى شێرکۆ بێکەس دا:

ژێرەوە

لەژێر کەشى شارەکەما

لەژێر مێزەرى گەورەیا،

لەناو قوببەى منارەیا..

رۆژى هەزار بەچکە رێوى

چاو زیت، ئەزێن..

رۆژى هەزار،

رۆژى ملوێن

سوێندو بەڵێن

بە تەنافى بەنگەخوێنى ئابڕویەوە

هەڵئەواسرێن)) (هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگە: 2011، ل48 ).

لێرەدا شاعیر رەخنە لە دیاردە دزێوەکانى کۆمەڵ و ئەو کەسانە دەگرێ کە لەژێر ناوى ئاین کارى ناجۆرو نامرۆڤانە ئەنجام دەدەن، ئەمەشى بەشێوەیەکى شیعریانە ئەنجام داوەو بەهاى شیعرییەتى پاراستووە، ئەویش بە خواستنى (قوببەى منارە- بەچکە رێوى….)ئەنجام داوە، کە رەمزى ئەو کەسانەیە لەژێر ناوى ئاین (کە ناونیشانى شیعرەکەش  “لەژێرەوە”یە) کارى فێڵبازانە ئەنجام دەدەن کە ناوى (بەچکە رێوى)ى بۆ بەکارهێناون وەک رەمزى درۆو فێڵبازى.

ئەنجام:

روانگە وەک بزوتنەوەیەکى ئەدەبى توانیی راچەنینێک لە شیعرى کوردى بەرپابکات و شاعیرانى روانگە توانیان بە روانینێکى رەخنەگرانە کۆى ئەدەبیاتى پێش خۆیان و کلتورو کەلەپورى پێش خۆیان بخەنە ژێر پرسیار. ناوەڕۆکى شیعرەکانى روانگە یەکێکە لە خاڵە هەرە بنەڕەتییەکانى جیاوازیی روانگە لەگەڵ قۆناغەکانى پێش خۆیان، هەربۆیە بە بۆچوونى ئێمە ناوەڕۆکى شیعر لەم بزوتنەوەیەدا توانیویەتى ببێتە هۆى هاتنە کایەى قۆناغێکى نوێ. لاى روانگەییەکان ئەرک و وەزیفەى شیعر گۆڕانى بەسەردادێ، شیعر چی تر تەنها ئامرازى ئایدۆلۆژى و پاشکۆ نییە، بەڵکو بە رۆڵى مێژوویی خۆى هەڵدەسێ، هاوشێوەى فەلسەفە دەبێتە بیرکردنەوەى داهێنەرانە، شیعر تەنیا سەرگەرمى و پیاهەڵدانى قەدو باڵاى یارو هێزێکى میتافیزیکى نییە، بەڵکو رۆچوونە بە کرۆکى ژیان و ئینسان، هەڵگرى خەمە مەعریفییەکانى خودە، دەرخەرى حەقیقەتە وجودییەکانە .ئەگەر لە شیعرى پێش روانگەدا شیعر وەک ئامرازێکى رووت و بە راشکاوى لە خزمەت ئاڵاو نەتەوەو نیشتیمان و ئاین دابووە، ئەوا لە سەردەمى روانگە ئەمانە دەخرێنە ژێر گومان و پرسیارى تاکەکەس، باسکردنى هەریەکە لەمانە درێژەپێدەرى رەوتى یاخیبوون و نوێوازیی روانگەییانە بووە.

سەرچاوەکان:

1_کاریگەری روانگە لە نوێگەری شیعرى کوردى دا، ن: دکتۆر عەلى تاهیر بەرزنجى، خانەى چاپ و بڵاوکردنەوەى چوارچرا، چاپى یەکەم، سلێًمانى، 2008.

2_گۆڤارى شین، بڵاوکراوەى دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەى ئاراس، هەولێر، 2004.

3_مێژووى ئەدەبى کوردى، بەرگى پێنجەم، ن: د.مارف خەزنەدار، دەزگاى چاپ و بڵاورکدنەوەى ئاراس، چاپى دووەم، هەولێر، 2010.

4_ئەدەبى کوردى و رەخنەى ئەدەبى نوێ، ن: د.کەمال مەعروف،لە بڵاوکراوەکانى بنکەى ئەدەبى و روناکبیریی گەلاوێژ، سلێمانى، 2000.

5_دیوانى گۆران، بڵاوکراوەى پانیز، چاپى یەکەم، چاپخانەى داڵاهۆ، 1386.

6_لە دیارەوە بۆ نادیار، ن: بەختیار عەلى، ئەندێشە بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، چاپى یەکەم، چاپخانەى کارۆ، سلێمانى، 2011.

7_سوریالیزم لە شیعرى کوردیدا(دواى راپەڕین-1991) ، ن: ئەحمەد مەحمود عەبدوڵا، بەڕێوەبەرێتى چاپ و بڵاوکردنەوەى سلێمانى، چاپخانەى بینایی، سلێمانى، 2013.

8_هەرسێ ژمارەکەى گۆڤارى روانگە، دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، چاپى یەکەم، سلێمانى، 2011.

9_چەند وێستگەیەکى فیکرى و ئەدەبى،وەرگێڕان و نووسینى: ئازاد بەرزنجى، دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، چاپى سێیەم، سلێمانى، 2008.

10_مرۆڤى یاخى، نووسینى: ئەلبێر کامۆ، وەرگێڕانى: ئازاد بەرزنجى، ناوەندى ئەندێشە بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، سلێمانى، 2012.