زمانێن مرۆڤایەتییێ د ناڤبەرا گەفێن ژ ناڤچوون و دەلیڤەییێن مانێدا

پ.د. عەبدولوەهاب خالد موسا ـ سەرۆكێ زانكۆیا نەورۆز ـ دهۆك

زمان بدرێژاهییا دیرۆكێ، وەكى ئامیرەكێ ژ بۆ ڕەنگڤەدان و گێڕانا دینامیكییا گوهۆرینێن بەردەوامێن ژیانا مرۆڤى و ئێك ژ بنەمایێن هەرە سەرەكییێن پێكهینان و بڕێڤەبرنا جڤاكێن مرۆڤایەتییێ بوویە. ئەڤ دیاردەیە، ئانكو (زمان) د ئەڤى چاخێ نویدا و ل هەمبەر ئەوان گوهۆڕینێن بلەزێن ب سەر جیهانا سەردەمدا دهێن، وەكى دیاردەیەكا دی یا پەیوەندیدار ب مرۆڤى و ژینگەها ویڤە یا كەڤتییە ل بەر گەفێن ڕاستەوخۆیێن مان و نەمانێ.

هزرا ئێكێ:

ئەو هزرە یا كو د چاخێ زانیارییاندا و بڕێیا تۆرا ئینتێرنێت و تەكنۆلۆژیایا نوى، دێ ڕۆژ بۆ ڕۆژێ زمانێ ئینگلیزى ل سەر تۆرا ئینتێرنێتێ بیتەزمانەكێ زالدەست، ل هەمبەرى ئەڤێ دیاردێ دێ گەلەك زمانێن بچویك و ڤەدەر بەرەڤ كز و لاوازیێ چن و ل دووماهییێ دێ بنە قوربانێن ئەڤێ چەندێ.

هزرا دوویێ:

لایەنگرێن ئەڤێ هزرێ بۆ ئەوێ چەندێ دچن، كو تۆرا ئینتێرنێتێ، ڕێكەكە ژ بۆ ڤەژاندن و گەشەپێدانا گەلەك زمانێن گەل و نەتەوەیێن بچویك و ڤەدەر، ب ئەڤێ ڕێكێ دێ خەلكەك ل سەرتاسەرى جیهانێ كەلتوور و بەرهەمێن ڕەوشەنبیرى ب ئەڤان جۆرە زمانێن بچویك بینن و دێ بۆ خەلكەكێ جۆرە پێزانین و ئاشنابوونەك ل سەر ئەوان زمانان پەیدابیت. ل دووماهییێ نەدویرە د ئایندەیدا ئەڤ جۆرە زمانە ڕۆلێ خوە باشتر ببینیت و هندەك ژ ئەوان ببنە ئامیرەیێن چالاكێن گەهاندنێ د جیهانا سەردەمدا.

دیتنا یۆنسكۆ UNESCO  د بیاڤێ فرەزمانى و ژناڤچوونا زماناندا:

ل دۆر ئەڤى بابەتى، ڕێكخراوا نەتەوەیێن ئێكگرتى یا تایبەت ب پەروەردە و زانست و ڕەوشەنبیری و فێركرنێدا دیاردكەت، كو هەر (6000) زمانێن نوكە ل جیهانێ هەین ژ هەژى پاراستنێنە، چونكى هەلگرێن بهایێن جڤاكى و ڕەوشەنبیریێن جوداجودایێن گەل و نەتەوەیێن جودانە.

پشتى سالا (2000)ێ، ڕێكخراوا ناڤبرى گەلەك ب ڕژدى چوویە د ناڤ ئەڤى بابەتیدا و ب دیتنا ئەڤێ ڕێكخراوێ ژناڤچوونا هەر زمانەكێ زیانەكا مەزنە بۆ كەلتوورێ مرۆڤایەتییێ و ئەڤ زیانە ژى ژ ئەوان جۆرە زیانایە ئەوێن كو ناهێنەڤەگەڕاندن، ژبەركو:

1ـ زمان ڕێكەكا هەرەباش یا پەروەردەیا جڤاكى و گەهاندنێیە، ب ڕێكا زمانى دەربرین ژ هەمى چالاكى و دەستودارێ جڤاكى و ڕەوشەنبیرى دهێتەكرن و هەر ب ڕێكا زمانى ژى ئەڤ پێزانینە دهێنەڤەگوهاستن.

2ـ ب هەر ڕەنگەكێ د شیاندا نینە كو ڕۆلێ زمانى د وارێ گەشەپێدان و ڤەگۆهاستنێدا بهێتەپەراوێزكرن.

3ـ ژ ئەگەرێ بەربەلاڤییا چالاكیێن زمانى د ڕاپەراندنا كارێن كۆمەلگەهێدا، لەوڕا هەر زمانەك ب دیدەڤانەكێ ڕاستەقینە بۆ سەرجەم ئەفراندنێن ئەوێ كۆمەلگەهێ هێتەهژمارتن.

4ـ هەر زمانەك ناسنامەیەكێ ددەتە ئاخڤتنكەرێن خوە.

5ـ زمان ئەزموونێن دێرینێن ڕەوشەنبیرى و ناسنامەیا كۆمەلێن مرۆڤان بخوەڤە دگریت و د هەمان دەمدا پێشهات و خەونێن ئاییندەیێن وان هەمبێز دكەت.

درێژەپێدان ب ئەڤێ سیاسەتا ڕێكخراوا (یونسكۆ) ل هەمبەر گرنگیدان ب پاراستن و خورتكرن و گەشەپێدانا زمانان و لایەنێن كەلتوورى و ڕەوشەنبیریێن مللەتان، ڕێكخراوا ناڤهاتى د ئەڤان سالێن دووماهییێدا گرنگییەك تایبەت ب ئەڤى لایەنى و بابەتێن پەیوەندیدار دایە، بۆ نموونە :

!ـ ڕاگەهاندنا جیهانى دەربارەی هەماهەنگییا ڕەوشەنبیرى و پلانا كاركرن و بجههینانا ئەوێ ل سالا (2001)ێ.

2ـ ڕێككەڤتن دەربارەى پاراستنا كەلتوورێ ڕەوشەنبیریێ (نەیێ ماددى) ل سالا (2003)ێ.

3ـ ڕاسپاردە ل دۆر خورتكرنا فرەزمانییێ و بكارهینان و بژاندن و مفا ژێ وەرگرتنێ د بیاڤێن سیبرنیدا ل سالا (2003)ێ.

4ـ ڕێككەڤتنا پاراستن و خۆرتكرنا هەمەڕەنگییا شێوەیێن دەربرینا ڕەوشەنبیرى (تەماشەی ماددەیێ 6,2 (ب) ل سالا (2005) بكە.

ئەڤ بزاڤا ڕێكخراوا یونسكۆ و ڕێكخراوێن دیتر د ئەڤى بیاڤیدا، ژ ئەوێ چەندێ دهێن كو زمان نە ب تنێ ئامیرەیەكێ هەلكڤتییێ گەهاندنێیە، بەلكو هەر زمانەك ڕەنگەكێ ژ ڕەنگان دەربرینێ ژ لایەنەكێ جودایێ ڕەوشەنبیرى و ژیانێ دكەت.