وەرگێڕان: كەمال سلێڤانەیى
ڕۆمان، ژانرەكێ نوى یێ ئەدەبى ئەندیشەییە و پشتبەستنێ ل سەر ڤەهاندن و پەخشنێ دكەت. پێكهاتەیێ ڕۆمانێ گەلەك ئەلەمێنتان بخوەڤە دگریت، وەك: ڤەگێڕ، بوویەر، كەسایەتى، جه و دەم. هەروەسا ئەم دشێن بێژین، كو ڕۆمان نە ب تنێ ژانرەكێ ئەدەبییە، ژبەركو ڕۆمان دهێتەهژمارتن فۆڕمەك ژ فۆڕمێن ڕەوشەنبیرییا نوى، (جورج لۆكاش) د ئەڤێ دەربارێدا دبێژت: گەشەكرنا ڕۆمانێ گرێدایى وەڕارا جڤاكێ برژێواز ل ڕۆژئاڤا بوو، ژبەركو ئارمانجا ڕۆمانێ وێنەكرنا كرێزا ڕوحى یا مرۆڤى بوو، ئەو مرۆڤێ هاتییەدابەشكرن د ناڤبەرا كەتوارێ ڕاست و هەیدا، كو یێ پڕە ژ پارادۆكسان و كەتوارەكێ پێشبینیكرى و نموونەیى، كو خەونان پێڤەدبینیت لدویڤ دیتنا (لۆكاش)ى.
ل چەرخێ هەژدێ ڕۆمانێ ل ئینگلترا فۆڕمەكێ جێگیر ژ فۆڕمێن ئەدەبى بۆ خوە دەستنیشانكر، بەلێ ڕهوریشالێن ڕۆمانێ بۆ ئەدەبێ ڕۆمانى و گریكى ڤەدگەرت. هەمى ڕەنگێن ئەدەبى یێن ڤەهاندى ب شیعر دهاتەنڤێسین و باشترین ڕەنگێن ئەدەبى (داستان) بوو، كو دەربڕین ژ قەهرەمانى و دەستكەڤتێن قەهرەمان و خوەداوەندان ل ئەوى سەردەمى دكر، وەك (ئەلیادە و ئودیسە) ژ نڤیسینا (هومر). هەروەسان گریكان چیرۆكێن درێژ نڤیسینە و ب (چیرۆكێن ئەندیشەى) دهاتنەبناڤكرن، كو دەربڕین ژ قەهرمانییێن ئەندیشەیى ئەوێن د هاتنە ئەنجامدان ل وەلاتێن بیانى و ئاستەنگێن عاشقێن گەنج، زێدەبارى چیرۆكێن ئەندیشەییێن شڤانییێ و عەشقا شڤانان. ژ گرنگترین شێوازێن ڤەهاندنێ یێن ئەدەبێ ڕۆمانان كو جودایە ژ ئەدەبێ گریكى، ڕۆمانا “ئەلستیریكون و كەرێ زێرى و یێ كرێت”. دهێتەزانین كو ڕۆمانێ ل چەرخێ نۆزدێ ل ئەورۆپا و ڕۆژئاڤا وەڕاركر و چەندین ناڤ د ئەڤێ قوناغێدا بەرچاڤ دبن، ژ ئەوان (بلزاك، ستاندال، شارلز دیكنز، فلوبیر). لێ بەرى ئەڤان ناڤان چەند هەولدان هەبوون و شیان جهێ خوە د ناڤ خوینەر و جڤاكێ ڕۆژئاڤاییدا بكن و میناك ل سەر ئەڤێ یەكێ نڤیسەرێ ئیسپانى (سرڤانتس) نڤیسەرێ (دون كیشوت) و نڤیسەرێ ئینگلیزى (دانیل دیفو) نڤیسەرێ (ڕوبنسن كرۆز) كو ل چەرخێ هەژدێ هاتییەنڤیسین. هەروەسان (سوموئیل ریتشاردسون) ڕۆمانێن خوە ب شێوازەكێ جودا پێشكێشكرن، دیسان ڕۆمانا (چیرۆكێن توم جونز یێ نەشەرعى) ل سالا (1749) ژ لایێ (هنرى فیلدینج) ب شێوەیەكى ڕێكوپێك هاتییەنڤیسین، كو سەرهاتیێن ب كەنى یێن زارۆكەك ئێتیم نیشانددت. دیسان (لۆرانس ستێرن، توبیاس سمولێت) دهێنەهژمارتن ژ سەركێشێن بزاڤا ڕۆماننڤیسینێ. چەرخێ نۆزدێ، ڕووسیایێ دوو نڤیسەرێن مەزن د بوارێ ڕۆمانێدا پێشكێشكرن، ئەو ژى ( تۆلستوى و دوستۆڤسكى) ژبلى كو ڕۆمانا تۆلستوى (شەڕ و ئاشتى) ئەوا ل سالا (1869) هاتییەنڤێسین، هێرشا ناپلیونێ ئێكێ بۆ سەر ڕووسیا نیشانددت، لێ بۆیەرێن ئەڤێ ڕۆمانێ تەڤلى چیرۆكێن دى دبن، كو دەربڕینێ ژ ژیانا چینێن جودا یێن ڕووسیا دكەت. هەروەسان ڕۆمانا (ئانا كارنینا) كو ل سالا (1875- 1879) ب قەلەمێ هەمان نڤیسەر هاتییەنڤێسین، كو دەربڕینێ ژ چیرۆكا عەشقەك خەمگین دكەت، لێ دوستۆڤسكى، د نڤیسین و ڕۆمانێن خوەدا، مژویلى شڕۆڤەكرنا دەروونى و چارەسەركرنا هزرێن فەلسەفى بوو، ناڤدارترین ڕۆمانێن وى (تاوان و سزا) ل سالا (1866) و (برایێن كارامازۆف) ل سالێن (1880- 1879).
نڤێسەرێن ئینگلیز ل چەرخێ نۆزدێ شیان تەكنیكا ڕۆمانێ پێشڤەببن و ئەنجامێ ئەڤێ پێشڤەچوونێ داهێنانا چەندین بەرهەمێن ئاستبلند و بەركەڤتى بوون، گەلەك ڕۆماننڤیسن فەرەنسى، ڕووسى و ئەمریكى بەرهەمێن ب بها پێشكێشكرن. بزاڤا ڕۆمانسییان ئەوا ل سەر بنگەهى هەست و خەیالێ ئاڤابووی، ل سەر ئەدەبێ چەرخێ نۆزدێ زالبوو، پشتى بزاڤا ڕۆمانسى، بزاڤا كەتوارى ئەوا بانگا وێنەكرنا ژیانێ ب هویرى دكەت سەرهلدا.
ل بەریتانیا نڤیسەرێ سكۆتلەندى و یێ ڕۆمانسى (وولتر سكۆت) شیا داهێنانێ د ڕۆمانا مێژووییدا بكەت و بوو ئەگەرێ بەلاڤبوونا ئەوێ و ژناڤدارترین ڕۆمانێن ئەوى (ویفرلى 1814 و ئیفانهو 1819). دیسان ڕۆمانا ڕەوشت و تیتالان پەیدابوو، كو كاریگەریا پەیوەندیێن جڤاكى و ژیانا تەخەكا دەستنیشانكرى ل سەر دیاربوو. ژ ناڤدارترین جۆرێ ئەڤێ ڕۆمانێ، ڕۆمانا (كبرییاء و لێگرتن 1813) یا نڤیسەر (لجین ئوستن) كو بابەتێ ئەڤێ ڕۆمانێ ڕەوشت و تیتال و ئاستەنگێن عەشقێ و هەڤژینییێ بوون.
ژ ناڤدارترین ڕۆمانێن كو دووروویاتیا تەخا ئەرستۆكرات و برژێوازى نیشانددا، ڕۆمانا (بازارێ غرۆرێ) یا ڕۆماننڤێس (ولیم تاكارى) ل سالا (1847-1848) و چالز دیكنز د ڕۆمانا (ئولیڤەر توێست) و گەلەكێن دى ئێش و ئازارێن تەخێن هەژار و بندەست نیشانددان.
د چەرخێ بیستێدا، ڕۆماننڤیسێن فەرەنسى كاریگەریا خوە ل سەر وەرارا ڕۆمانێ هەبوو، ژ بەركو نڤیسەرێن وەك (ستندال) ڕۆلێ خوە د وەڕارا ڕۆمانا دەروونیدا هەبوو، دیسان (گۆستافى) (ڕۆمانا مدام بۆفارى – 1856) ب كەتوارى و هویربینى نڤێسى و شێوازێ ئەوى یێ نڤیسینێ كاریگەرییا خوە ل سەر گەلەك نڤیسەران ل ئەوى دەمى هەبوو. دیسان (ئیمێل زۆلا)ى ڕۆلێ خوە ل سەر بجهكرنا بنەمایێن خواندنگەها خوەزایى هەبوو، هەتا ل چەرخێ بیستێ ب ئاراستەیەكێ گرنگ د ئەدەبیاتێدا هاتى هژمارتن و د ڕۆمانا (گرمینال -1885) دا كەسایەتیێن كو بێ ئیرادەیا خوە د هندەك كاوداناندا دژین پێشكێشكرن.
ل ئەمریكا چەندین نڤیسكارێن خودان شیان ل چەرخێ نۆزدێ پەیدابوون، ژ ئەوان نڤیسەران ڕۆماننڤیس (ناتانیل هۆتورن) كو شێوازێ سیمبۆلیزمى د نڤێسینێن خوەدا ژ بۆ شرۆڤەكرنا لایەنێن ڤەشارتى د ژیانا كەسایەتى و ڕەفتاراندا بكاردهینا، هەر وەكو د ژیانا كەسایەتیێن ڕۆمانا (پیتێن قۆرمزى 1850 ) پێشكێشكرین. نڤیسەرێ مەزن (هنرى جیمس) سەركێشیا ئەڤێ قوناغێ دكر، كو شەهرەزا بوو د تەكنیك نڤیسینا ڕۆمانێدا ب تایبەت د چارچووڤەیێ پەیوەندیێن جڤاكى و دیتنا ئەوى دەربارەى هەستیارییا دەروونى یا كەسایەتیێن ژیر یێن ئەوى وێنەكرین،ئەڤ چەندە د ڕۆمانێن (وێنەیێ خاتینەكێ 1880-1881) و (بالیۆزان 1903) دا دیاردبت. خواندنگەها خوەزایى یا فەرەنسى، كاریگەریا خوە ل سەر نڤێسكارێن ئەمریكى هەبوو، باشترین میناك ژ بۆ ئەڤێ چەندێ، ڕۆماننڤیس (تیودوور درایزەر و ستیڤن گرین) یێن كو بارێ نالەبارێ خەلكێ تاخێن هەژار پێشچاڤكرى، ب تایبەت ڕۆمانا (ماجى، كچا ل سەر ڕێكێ ـ 1893)، لێ ڕۆمانێن (ولیەم فوكنر) جەخت ل سەر هەلوەشانا پیڤەرێن ڕەوشتێن كلاسیك دكر.
1- ڕۆمانا نوى د چەرخێ بیستێدا: ڕۆماننڤیسان د چەرخێ بیستێدا، هەولدان كو ئەزموونگەرییەكا نوى ژ لایێ تەكنیك و جۆرێن ڤەگێرانێڤە بئافرین. زێدەبارى كو گەلەك نڤیسەران هەولدا كو گوهۆرینێن جڤاكى ئەوێن د ناڤبەرا هەر دوو شەڕێن جیهانییێن ئێكێ و دوویێدا بكەن بابەتێن خوە یێن سەرەكى و پێشكێشى خوەندەڤانان بكن. ئاراستەیێن نوى یێن ڕۆمانێ پەیدابوون، وێنەیێن (جوزیف كونراد) یێ پۆلەندى كو دەربڕین ژ دلڕەقییا مرۆڤان دكر و ئەڤ چەندە د ڕۆمانا (نوسترومو ـ 1904) دا بەرجەستەدبت. هەروەسان نڤیسەرێ فەرەنسى (مارسێل برۆست) تەكنیكا نڤیسینێ وەكو (خەونێن هشیاریێن شاعێرى) بكارهینا و ئەڤ چەندە د شاكارا وى یا بناڤێ (بیرئانینا متایێن بەرێ 1913 – 1927) دا دیاردبیت، كو د دیالۆكاندا پەنا بۆ ئەڤان جۆرە خەونان برییە. دیسان (جێمس جویس) ل ئینگلتەرا، تەكنیكا (ئاراستەیێ هشیاریێ) ژ بۆ دەربڕینێ ژ بۆچوون، هەست و بیرهاتنان كو كەسایەتییێن ئەوى پێشكێش دكن بكارهینایە و (جویس) د بەرهەمێ خوەدا (یولیسیز ـ 1922) داكوكییێ ل سەر هەلوەشانا بهایێن كەسایەتى و لاوازییا بزاڤا مرۆڤایەتى د ژیانا هەڤچەرخدا دكەت. ل ئەمریكا (سكۆت فیتزجیرالد)ى د ڕۆمانا (چاتسبى یێ مەزن ـ 1925) ڤالەهییا ڕەوشتى لدەڤ دەولەمەندێن ئەمریكى پێشانددا، لێ (ئەرنست هەمنگوایى) د ڕۆمانێن خوەدا (ڕۆژ ژى دهەلت – 1926، خاترخوازتن ژ چەكى – 1929) دەربڕین ژ هەستێ ئەمریكیان ب بەرزەبوونێ پشتى شەرێ جیهانى یێ ئێكێ كر. نڤیسەرێ بناڤودەنگ (فرانز كافكا) یێ ب نەژاد چیكى ب زمانێ ئەلمانى ڕۆمانێن ئەندیشەیى نڤیسینە و ڕۆمانێن (كابیس، وێنە ژ دادگەهێ – 1925) كو دەربڕینێ ژ بێ ئومێدیا مرۆڤێ نورمال د چارچووڤەیێ بیروكراتییا حكومیدا دكەت.
2- بزاڤا هەبوونگەرى: وەكو بزاڤەكا فەلسەفى كاریگەریەكا مەزن ل سەر ئەدەبێ فەرەنسى ب تایبەت ل سالێن سیهان و چلان هەبوو، ب دیتنا ئەڤێ خواندنگەهێ ژیان مژدارە و چ ڕامانەك نینە، لەوڕا پێدڤییە مرۆڤ بخوە ڕێكا ژیانا خوە ب هەلبژێرت. ئەڤێ بزاڤێ چەندین ڕۆمان پێشكێشكرن ژ ئەوان ڕۆمانان (خلماشبوون – 1938) یا (ژان پۆل سارتەر) و ڕۆمانا (نامو- بیانى – 1942) یا (ئەلبێر كامۆ)ى.
3- ڕۆمان پشتى شەرێ جیهانى یێ دووێ: د سالێن پێنجیاندا، ل فەرەنسا فۆڕمەكێ نوى یێ ڕۆمانێ پەیدابوو، ئەو فۆڕمە ب (ڕۆمانا نوى) هاتەبناڤكرن، كو ل دژى ئاراستەیێن كلاسیكیێن ڕۆمانێ بوون، وەك ڤەگێڕانا ڕێكخستى و كەسایەتیێن كو سیمایێن وان دیار. ئەڤى ئاراستەیێ نوى، جەخت ل سەر سالۆختێن هویربین یێن بوویەر و متایان دكر و ڕۆمانا (غیرە – 1957) یا ڕۆماننڤیس (ئالان ڕۆب) نوینەراتیا ئەڤى ئاراستەى دكەت. (سەموێل بێكێت) ئێكە ژ ئەوان نڤیسەرێن كو كاریگەریا خوە ل سەر ئەڤى ئاراستەیى ب تایبەت د ڕۆمانا (مرنا مالون)دا هەبوو.
دیسان ڕۆماننڤیسێن ئینگلیز وەك (گراهام گرین و ولیم گولدینج) پشتى شەرێ جیهانى یێ دوویێ، بابەتێن دینى و ڕەوشتى دئازراندن، گراهام گرین د ڕۆمانا (ناڤا پرۆبلێمێ – 1948) و گولدینج د ڕۆمانا (شاهێ مێشان – 1954) دا. هەروەسان ڕۆماننڤیسێن ئەمریكى پرسێن ڕەشپیستان د جڤاكێ ئەمریكى دا نیشانددان و ڕۆمانا (جیمس بۆلدوین) یا ب ناڤێ ( هەرە ل سەر چیاى بێژە – 1953) و ڕۆمانا (مرۆڤە ڤەشارتى – 1952) یا ڕۆماننڤیس (ڕالف الیسون) پرس و پرۆبلێمێن ڕەشپیستان بەرچاڤ دكرن.
د سالێن شێستاندا شێوازێ (ترانەكرنێ – فكاهە) یا ڕەش د نڤیسینا ڕۆمانێدا زالبوو، ڕۆماننڤیسان هەولدا كو پڕۆبلێم و ئاستەنگان ب شێوازێ پێكەنینا ب گرى نیشانبدن. ڕۆمانا (دەستك) یا ڕۆماننڤیس (جوزیف هلر) ب شێوەیێ ترانەكرنێ دەربڕینێ ژ عەبەسییەتا شەڕى و دەزگەهێن سەربازى دكەت، زێدەبارى نیشاندانا بەرزەبوونا ب ترس ئەوا شەرى لدویڤ خوە دهێلت.
لێ ئەڤرۆ ڕۆمان یا بووى فۆڕمەكێ جیهانى یێ ئەدەبى، كو سنوورێ بهایێن كلاسیك یێن ڕۆمانا چەرخێن كلاسیك، ڕۆمانسى و كەتواریا نوى دەربازكرن و ئالاڤێن وێ تەڤلهەڤبوون. د تەڤلیهەڤبوونا جیهانا ئەندیشەیى، سۆفى، كەتوارى و مێژوویدا ئەڤ چەندە بۆ هوكارێ هندێ كو پێكهاتەیێ ڕۆمانێ كویرتر ببت و ڤەگێڕان و كەسایەتى بزەحمەتر و ئالۆزتر ببن، ئەڤێ چەندێ ڕۆمان بەر ب جیهانا دەقێ ڤەكریڤە بر، كو هەر دەقەكێ ئەدەبى پتر ژ خواندنەكێ هەیە و ل سنوورێ ڕاڤەكرنەكێ ب تنێ وەكى بەرێ ڕاناوەستیت.
ژێدەر:
الموسوعە العربیە العالمیە : https://ar.wikipedia.com
