دوای دەوڵەت؛ قەیرانی حوکمڕانی و شوناس لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

1236
0
بڵاوکردنەوە:

رابەر تەڵعەت

دوای کەوتنی دەوڵەتی عوسمانی، عەرەب بوون بە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی لاواز و بەسەر دوو مۆدێلی حوکمڕانیدا دابەش بوون؛ دەوڵەتی مۆنارکی- بنەماڵەیی و نەریتیی لە نمونەی سعودیە، ئوردن و کوێت و دەوڵەتی عیلمانی-سەربازیی تاکڕەو لە نمونەی، عێراق و سوریا و میسر. هەردوو مۆدێلەکەش بەدەست دواکەوتوویی سیاسی، ئابووری و کلتورییەوە دەناڵێنن. هەژاریی و نابەرابەریی و نەبوونی کرانەوە و ئازادیش، دیارترین سیمای کۆمەڵایەتی و سیاسی ئەو دەوڵەتانەبووە.

هەڵوەشانەوە و لاوازبوونی دەسەڵاتە سەربازیی و دیکتاتۆرەکانی عەرەب لە ٢٠١١ بەدواوە بەهۆی خۆپیشاندانەکانی “بەهاری عەرەبی” ەوە، بووە مایەی دروستبوونی بۆشایی سیاسی، ئیداری و ئەمنی لەو وڵاتانەدا، بووە دەرفەتێکی زێڕین بۆ دوو دەوڵەتی گەورەی موسڵمانی غەیرە عەرەب وەک ئێران و تورکیا، بۆ دەستگرتن بەسەر جیهانی عەرەبی و پاشماوەی سیستەمە سەربازییەکانی عەرەب. تورک لە خەونی زیندووکردنەوەی دەوڵەتی عوسمانیدا و ئێران لە تەماعی فراوانکردنی هەژموونی خۆی لەناو شیعەی عەرەبیدا.

سعودیە؛ وەک خاوەن و سەرکردەی رەوتی سوننە و نەیاری سەرسەختی مەزهەبیی ئێران و شیعە، کەوتە پشتگیریکردنی سوننەکان لە هەر شوێنێک بن، بەتایبەتیش سوننە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا. پشتگیریی سعودیە بۆ گروپە سونییەکان، رێگە خۆشکەربوو بۆ سەرهەڵدان و بەهێزبوونی رەوتە جیهادییەکان، وەک جەبهەتولنوسرە و ئەوانیتر ، تا پەیدابوونی داعش. ئەو گروپە جیهادییانە لەرێگای کردەوە تیرۆریستییەکانیان و هەرەشەکانیان بۆ سەر ناوچەکە، بایەخ و رووبەروبوونەوەی سەربازیی و ئەمنی هاوپەیمانەکانیان بەلای خۆیان راکێشا، ئاراستەی شەڕ لە لێدان و لاوازکردنی ئەسەدەوە گۆڕا بۆ لێدان و شەڕی ئەو گروپانە. ئەمەش دەرفەتی گەوەرەی بەخشییە ئێران بۆ گەشەکردن و فراوانکردنی زیاتری هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەکەدا. لەرووی ستراتیژییەوە بە زیانی سوننە و سعودیە تەواو بوو.

پڕۆسەی سیاسی و ئیداری وڵاتانی “بەهاری عەرەبی” سەرەتا بە هاتنەسەر کار و بەهێزبوونی رەوتی ئیسلامی دەستیپێکرد، پاشان رووی کردە بەهێزبوونی ئیسلامی جیهادیی و سەرەنجام  شەڕی ناوخۆیی و بەهێزبوونی ئاکتۆرە نادەوڵەتییەکانی لە نمونەی داعش. ئەمە وایکرد ناوچەکە ببێت بە مەیدانی جەنگ و ئاژاوەیەکی گەورە. جەنگی ناوخۆیی سەر هەڵبدات. زلهێزەکان وەک (ئەمریکا، روسیا و فەرەنسا) لەلایەک و هێزە هەرێمییەکان وەک (ئێران، تورکیا و سعودیە) لەلایەکی ترەوە دەست وەربدەنە کاروباری ناوخۆیی ئەو وڵاتانەوە و قەڵەمڕە و هەژموونی خۆیان فراوان بکەن. ئەمڕۆ شەڕ لە لیبیا، یەمەن، سوریا، لوبنان، عێراق هەیە، لە هەمووشیاندا ئامادەیی هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکان هەیە.

وڵاتانی ئەوروپاش لە ٢٠١١ بەدواوە، کەوتنە بەر شاڵاوێکی فراوان و بێشوماری کۆچبەرانی موسڵمان، بەتایبەت کۆچبەری سوری و عێراقی، ئەوانەی بەهۆی جەنگەوە ماڵ و حاڵیان لەدەستدا بوو. ئەم شاڵاوی کۆچە کە ئەوروپا خۆی بۆ ئامادە نەکردبوو، یەکەم؛ لەرووی سیاسییەوە کێشەی بۆ یەکێتییەکە دروست کرد، کە نەیادەتوانی بگەنە رێککەوتن و نەیاندەزانی بە چ سیاسەتێک مامەڵەلەگەڵ ئەم لیشاوە بکەن. دووەم؛ تورکیا وەک دەروازەوانی یەکێتی ئەوروپا، کۆچبەرانی بەکاردەهێنا بۆ دروستکردنی فشار لەسەر یەکێتی ئەوروپا و بەدەست‌ هێنانی دەسکەوتی ماددی وسیاسی و بازرگانی. سێهەم؛ وڵاتانی ئەوروپا و کۆمەڵگا ئەوروپییەکان دوچاری پێکدادان و شۆکی کلتوری بوونەوە و  خەڵکەکەی ترسی لەدەستدانی کلتور و ژیانی رۆژئاواییانەی خۆیان لێ نیشت. ئەمە وەک مەترسی سەیر کرا، ئیسلام و پەنابەرانی موسڵمان و رۆژهەڵاتی و عەرەبیش وەک سەرچاوەی یەکەمی ئەو مەترسییە کە یارمەتیدەر بوو بۆ بەهێزبوونی هێزە راستڕەوە دژە ئیسلام و کۆچبەرەکان لە هەموو ئەوروپادا و ترس لە بێگانە و کۆچبەر، ئیسلامۆفۆبیا و ترس لە کۆچبەر بە ئێستاشەوە بەهێزترین گوتار و دیسکۆرسی سیاسی رۆژئاوایە.

ئەنجام؛ وڵاتانی عەرەبی جگە لە تونس، سەرکەوتوو نەبوون لە گواستنەوەی دیموکراسیدا، نە لە پێش بەهاری عەرەبیدا و نە لەدوای ئەویش. سیکۆلاریزم رۆژ بەرۆژ لە پاشەکشەیە، دەوڵەتە سەربازییەکان، کۆمارییەکان رووە و لاوازی و هەڵوەشانەوە دەچن و لە شەڕی ناوخۆیدان، ئاکتەری نادەوڵەتی و دژە رۆژئاوایی و سیکۆلاریزم، بەزۆریش لایەنگری ئێران وەک حزبوڵا لە لوبنان و حزبە شیعییەکانی عێراق، کاریگەریی و رۆڵی بەهیزیان هەیە لە سیاسەت و حوکمڕانیدا.

دەوڵەتە مۆنارکییەکان لە نمونەی سعودیە؛ لە سیاسەتی پشتگیری سوننە و بەهێزکردنی رەوتی سوننە بەرامبەر بە ئێران شکستیان هێنا و کورتبین بوون، ئۆپۆزسیۆنی سوننی لە دژی رژێمە عەرەبییەکاندا، بەتایبەت لە سوریا، بوو بە جیهادیی توندڕەو، لەلایەکەوە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لێی دەدەن، لەلایەکی تریشەوە تورکیا بەکاریان دەهینێت. بەهەردوو باریشدا گۆرەپانەکە بۆ ئێران چۆڵتر دەکەن تا هەژموونی خۆی تێدا فراوان بکات.

شەڕی جیهادییەکان و توندڕەویی ئیسلامی لە قۆناغی کۆتاییدایە. ئێران تا ئیستا سەرکەوتوو بووە لە فراوانکردنی هەژموونی خۆی لە ناوچەکەدا. تورکیای ئەردۆگان رۆژبەرۆژ لە سیکۆلاریزمی ئەتاتورک و خۆرئاوا دوور دەکەوێتەوە، پشتگیری گروپە جیهادییە توندرەوەکان دەکات و  ئامادەیی سەربازیی و سیاسی زیاتری لە ناوچەکەدا هەیە و رووە و ئۆراسیا و قەفقاس و تەنانەت بەڵکانیش هەنگاو دەنێ. ململانێی عەرەب-ئیسرائیل پێ دەنێتە قۆناغێکی تازەوە و رۆژ بە رۆژ عەرەب بەرەو قبوڵکردنی ئیسرائیل هەنگاو دەنێن و پەیوەندی لەگەڵ دەبەستن.

گواستنەوەی دیموکراسی  و هانتنەکایەوەی دیموکراسی لیبراڵ لە وڵاتانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عەرەبی و ئیسلامیدا هێشتا ئەگەرێکی دوورە و نایەتەدی.  گوتاری ئیسلامی سیاسی و ئەزموونی حوکمڕانی ئیسلامییەکان روو لە شتکستە و وڵاتەکانیان دووچاری برسێتی و بێکاری و شەڕی ناوخۆیی کردۆتەوە. بەرژەوەندی هێزەکان، بارودۆخی جیۆپۆلەتیک و دابەشبوونی ناوچەکە بەسەر قەڵەمڕەویی و هەژموونی هێزە ئیقلیمیی و نێودەوڵەتییەکاندا، وادەکات ئەم ناوچەیە تا ماوەیەکی نادیار ئارامی و حوکـمڕانی باش بەخۆیەوە نەبینێ و شاڵاوی کۆچی موسڵمانانی هەڵاتووی شەڕ و ستەمی رۆژهەڵاتیش بەرەو رۆژئاوا بەردەوام دەبێت.

بڵاوکردنەوە: