ئێزدی وەکو ئایین، ئێزیدییاتی وەکو گومان

سمکۆ محەمەد

ئایا ئێزدى و ئێزدیاتى ئایینە، یان ئایینزایە و پاشکۆى ئایینێکى دیکەیە؟، ئەم پرسیارە موناقەشەیەکى زۆر گەورەی خوڵقاندووە چ لەنێو خۆى کورد و چ لەئاستى کۆمەڵناسى دەرەوەى کوردستان و رۆژهەڵاتناسەکانى دیکە کە هاتوونەتە کوردستان و لەسەر ئەم ئایینەیان نووسیوە و چ لەنێو خودى دەستەبژێرى ئێزدییەکان ئەوانەى کە تێدەگەن بۆچى تائێستا ئەم رۆشنبیرییە بە پەنهانى ماوەتەوە و خۆى وەکو ئاینێک نمایش نەکردووە، هەرچەند رۆژهەڵاتناسەکان و گەڕیدەکان کە هاتوونەتە کوردستان، زانیارى باشیان دەستکەوتووە لە بارەى سرووت و تێکست و قەول و رۆژە تایبەتەکان و جەژنەکانیان و بەشێک لە مێژوو و کولتوورى ئێزدیەکان، بەڵام ئەو نهێنیانەیان چنگ نەکەوتووە کە ئێزدى ئایینى تایبەتە لەناوچەکە و خاوەن تێکستێکى دوور لە تێکستەکانى دیکەى ئایینى ناوچەکەیە، یان لاسایکەرەوەى ئایینەکانى دیکەیە، بۆیە هەم لەبارى ئایینى و هەم لە بارى کولتوور کە بەجل و بەرگیانەوە دەردەکەوێت، ئایین و پۆشاک و کولتوورێکى سەربەخۆ نین، ئەوەش لە بارەى ئەوەى کە دەڵێن درێژە پێدەرى ئاینى زەردەشتیى یە، ئەوەش تەنها دەستەبژێرەکانیان قەناعەتیان پێى هەیە، ئەگەرنا وەکو خۆیان دەڵێن، هێشتا خۆیان بۆیان یەکلایى نەبۆتەوە بۆچى نەیانتوانیوە خۆیان کۆبکەنەوە کە دواتر لەم باسەوە دەدوێین.

ئێزدیایتى و ئاینزاى ئێزدى بابەتێکە کە گەورەترین گرێکوێرەى لێکۆڵینەوە فکرییەکان بووە بۆ خوێندنەوەى ئایین و لاهوتییەت لەناوچەکە، بەتایبەتى بۆ ئەو کۆمەڵناس و ئەکادیمى و رۆژنامەنوسانەى ناوچەکە و ئەوانى دیکەش کە لەدەرەوە هاتوون بۆ کوردستان، بۆیە زیاتر لە 3 سەدەیە لەدواى هاتنى رۆژهەڵاتناسەکانەوە لێکۆڵینەوە و باس و خواس لەسەر ئەو ئایینە دەکرێ و تائێستاش لەنێوان گومانى ئایین، یان کۆمەڵگەیەکى جیاواز ساغ نەبۆتەوە، بەهۆى ئەوەى خۆیان لەکتێبێکى سنووردار و پوختدا کۆنەکردۆتەوە و چونکە ئەو ستەمەى بەدرێژایى مێژووى بوونى خۆیان لە سەریان بووە، بەشێک بووە لە رێگرییەکانیان و هەروەها کێشەى زۆرى بۆ مێژوو و سەرچاوە و رەگوریشەى ئەم ئایینە و نەتەوەى کورد درووست کردووە، بەوپێیەى کە وەها ناسراون ئەمان نەک هەر پێکهاتەیەکن لە نەتەوەى کورد، بگرە بەپێى ئاینەکەیانە بێت کە لە ناوچەیەکى سنووردارى کوردستانى قەتیس بووە، کەواتە کوردى رەسەنن، بەڵام خۆیان بەشێکى زۆریان رەسەنایەتى کوردى قبوڵ ناکەن و هیچ هۆیەکیش بەدەستەوە نادەن و گومانیان هەیە لەبوونى کۆمەڵگەیەکى ئایینى بەبێ شوناسى نەتەوەیى کە ناسراون بە کورد.

لەلایەکى دیکەوە ئەوانەى کە پشت بە بۆچوونى بوونى ئایینى کریستیانى و مەجوسى  کە بە ئاینى ئێرانى ناسراوە، لە شاخەکانى هەکارى دەبەستن، شێخ کەمالەدین ئەلدیرى لە کتێبى (حیاە الحیوان الکبرى) و شێخى زەهەبى لە کتێبى (تاریخ الخلفاء) دەڵێن ئەلمقتدر باللە ساڵى 293 ى کۆچى کە تەمەنى 13 ساڵ بووە هاتە سەر حوکم 2 جار لە خەلیفەکانى لادراوە و 24 ساڵ حوکمى کردووە لە ساڵى 316 ى کۆچى کوژراوە لەتەمەنى 36 ساڵیدا بووە، بەڵام بەپێى سەرچاوەکانى تر، گوایە بەر لە دەرکەوتنى شێخ عودەى کوڕى موسافیر کە ناسراوە بە شێخ ئادى لەلاى ئێزدیەکان، بابەتەکە لەوەدا کۆکراوەتەوە کە دانیشتوانى ناوچە شاخاویەکان لەزەمەنى (مقتدر بالله) ساڵى (282-320) کۆچى و  99 ساڵ حوکمى دەسەڵاتدارێتى موقتەدر باللە بووە، ئەوکات مەنسوورى حەللاج* کە موتەسەوفێکى عەدالەتخواز بووە لەسەردەمى خۆیدا کە ناعەدەلاتى هەبوو، وەکو ڤیگەر ئایکۆنێکى ناسراوى ململانێى نێوان دەسەڵاتى ستەمکار و بزووتنەوەى رۆشنبیرى ئەو سەردەمە ناسراوە و هەر لەسەر ئەو راستیانە و ناعەدالەتیانە بەناهەق لە سێدارە درا، بۆیە دواى زیاتر لە سەدەیەک ئەم ئایینە دەرکەوتووە، لەدواى ئەویش شێخ ئادى لەشاخەکانى هەکار لە نێوان کوردستانى باشوور و باکور دەرکەوتووە، ئیدى دواى ئەو هەوڵەى کە بۆ خوداناسى بەپێى تێگەیشتنى خۆى هەوڵیداوە، ئیدى مورید و شوێنکەوتووانى بەرەبەرە زیادیان کردووە، بەڵام کەسێک بەناوى دەمەلوجى دەڵێ (بەشێک هەبوونە خۆیان وەکو پاشماوەى ئیسلامى سوننە ناساندووە کە لەکورد و عەرەب پێکهاتوون، ئەویش بۆ خوشەویستی بووە بەرامبەر یەزیدى کوڕى موعاویە کە بکوژى حوسێنى کوڕى ئیمامى عەلى شیعە بووە کە بابەتێکى هەمیشەیى زیندووە بۆ شیعەکان، کەواتە پرسیارەکە ئەوەیە بۆچى مانەوى بووە بە وێنەیەکى دیکەى ئەوان، بەشێکى دیکەش دەڵێن ئەم ئێزدیانە پاشماوەى سابیئە و نەسرانى و ئاشورى بوونە، بەڵام لەبارى نەتەوەییەوە دەگەڕێنەوە بۆ قەبیلەى تەراهى، باوکى عودەى ناوى موسافیر کوڕى ئەحمد کوردى بووە”. (1)

هەروەها سەرچاوەى دیکە هەن کە لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەم ئایینە و بنەما سەرەکیەکە کردۆتەوە ” (شەرەف خانى بەدلیسى) یە کە لە کتێبى شەرەفنامە دا دەڵێ “ئێزدى واتە یەزدانى ئەو پەیڤە لە یەزدانەوە وەرگیراوە کە وشەیەکى فارسییە، واتە بوونەوەرى سەرووى سەرمان، کەچى قەشە سلێمان مائع دەڵێ ” ئێزدى لەکۆنەوە پێیان گوتراوە (الزوانییە) کە لەزرادەشتییەوە هاتووە” قەشە سڵێمان مائع (الموێلى). کتاب تاریخ الموێل. ل259. هەروەها زەینەفون کە مێژوونوسێکى یۆنانیە لە ساڵى 401 پێش زایین لەکتێبى الێمود کە یعقوب افرام منێور وەریگێڕدراوەتەوە سەرزمانى عەرەبى. لاپەڕە 20 و 21 دا دەڵێ ” خەڵکانێک هەبوون نزیک دەشتى نەینەوا دەژیان لە شەڕو شۆڕو جەنگدا زۆر ئازان و پێیان دەڵێن ئێزدى”. هەروەها ئەولیاى چەلەبى لە کەتێبى سیاحەتنامەدا نوسیویەتى ئەوانەى کە پێڕەوى ئەم ئایینە دەکەن بە خۆیان دەڵێن (ئێزدى، یەزدانى، ئێزدانى، داسنائى)، هەروەها پێشیان دەگوترێت (الێالجیە) یان خاوەنى قژموو، کە ئەو وشەیە لە لایەن عوسمانلیەکانەوە بەسەریاندا سەپیوە”. (2)

ئەگەرچى ئەو بۆچوونەى کە گوایە ئێزدى ماناى یەزدانیەت یان یەزدان پەرستى یە، ئەمە بۆچوونى خۆیانە و هیچ دەلیلێک نییە ئەوە بسەلمێنێت کە ئەمە لە بنەچەدا وەختێک عودەى کوڕى موسافیر لەکاتى خۆیدا ئەمە مەبەستى بووبێت، واتە ئایینێکى تایبەت و خوداپەرستییەکى سەربەخۆ بخوڵقێنێت، لەهەموو حاڵەتێکدا ئەم ئایینە سەربارى ئەوەى چەندین تیۆرى جیاوازى خوێندنەوەى ئینترۆپۆلۆژى و سیۆسیۆلۆژى بۆ کراوە، هیچکام لەو خوێندنەوانە نەیانسەلماندووە کە ئێزدیەکان پاشکۆى ئاینێکى دیکەن، چونکە بەهۆى کۆمەڵێک دیاردە و کولتوورى جیاواز و مەراسیم و بۆنەى جیاواز لەئایینەکانى دیکە و بوونى ستایلى خوداپەرستى و مانەوەیان بەو شێوەیەى خۆیان کە لەهیچ ئایینێکى دیکە ناچن وەکونەریت و لەلایەکى ترەوە لە ئایینى کاکەیى و ئاینزاکانى هیندستان نزیکن، بۆیە مەگەر لێکچوونى مەراسیم یان عاداتیان هەبێ، ئەگەرنا نیمچە سەربەخۆییان پێوەدیارە کە لە رەفتار و شێوەى خوداپەرستییەکەیان دیارە کە ئاینزایەکى سەربەخۆن لە کوردستان، بەڵام کێشەکە لەوێدایە کە ئەوان جگە لە دوژمن و نەیارەکانیان لە مێژوودا، خۆیان یەکێک بوونە لەبەردەستەکانى سەربەخۆییان و  لەبەردەم خۆناساندنیان بۆ ئەوانى تر، ئەویش ئەوەیە کە نەیانتوانیوە خۆیان کۆ بکەنەوە وەکو ئاینەکانى ترى ناوچەکە، ئەمەش هۆکارێکى سەرەکى یە بۆ ئەوەى هەر لێکۆلەر و رۆژهەڵاتناسێک بەپێى خوێندنەوەى خۆیان لەبارەى ئێزدییەکانەوە قسە بکەن و بنووسن و کەسیش نەبێت بە زانست سانسۆریان بکات و هەڵەکان راست بکاتەوە. (3)

وەکو باسمان کرد ئاینى ئێزدى بەهۆکارى چەوسانەوەیان لەلایەن دەسەڵاتى ئایینەکانى ترى وەک زەردەشتى و مەسیحى و ئیسلام و ئاشورى و خودى کوردەکانى سەر بە ئیماراتى بابان  لە سلێمانى و سۆران لە نزیک هەولێر و پاشاى کۆرە لە راندوزەوە کە لەسەر دەستى ئەو ئاین و نەتەوانەوە چەندین جار قەتڵوعام و جینۆساید کراون، ئەم حاڵەتە واى کردووە کە ئەرشیف و دیکۆمێنتەکانیان تاڕادەیەک بزر کرابن، بۆیە دیکۆمێنتەکەیان تاکو هاتن و سەرهەڵدانى سەنتەرى رۆشنبیرى لالش و کۆکردنەوەى دیکۆمێنت و پارچەکانیان لەلایەن چەند پیر و رۆشنبیرێکیان کە دەوڵەمەندیان کردووە، هێندە هەژارە، رەنگە بتوانێ رێگە بە بۆچوونە جیاوازەکان بدات کە یان رۆژهەڵاتناسەکان، یان مێژوونوسان و کۆمەڵناسى بیانى و ناوەخۆ، بەهەڵە لەبارەیانەوە قسە بکەن و لەسەریان بنووسن، هەروەک چۆن هەندێ مێژوونوسى عەرەب و بیانى خراپ و بەهەڵە و تەنانەت کوردیش لەسەریان نوسیوون، بۆیە بۆخۆیان دەڵێن ئێمە لەسەرەتایى خۆ نوسینەوە و خۆ ناسینەوە و دەوڵەمەنکردنەوەى کولتوورى کۆمەڵگەى ئێزدى و کۆکردنەوەى قەول و نوسینەوەى تێکستەکانى خۆمانین، لەوەش خراپتر ئەوەبووە کە چەند ساڵێکە کەوتوونەتە قسەکردن و پێدانى داتا لەسەر ئایینەکەیان و پیر و شێخەکانیان بۆ میدیاکان و توێژەرەوان دەدوێن، بۆیە بێدەنگیان بەشێک بووە لەو گورزەى خۆیان لەخۆیان وەشاندووە و خۆیان دیکۆمێنت نەکردووە، ئەمەش بووەتە کێشەى شوناسى راستەقینەى خۆیان لەبەرامبەر ئەوانى ترى ئایینەکانى کوردستان کە هەمیشە ئەم بێدەنگییە بۆتە هۆکارى تەشیر پیکردن و ناوزڕاندنیان بە خراپە و هیچ وڵامیشیان نەداوەتەوە، مەگەر لەدواى ئەوەى کە کوردستان لەدواى سەدەى رابردووەوە بەرەو کرانەوەى ئایینەکان هەنگاوى ناو پارلەمان و حکومەتى هەرێم پشتگیرییان لە کەمینە ئایینەکان کرد و بوون بە بەشێک لە پێکهاتە فەرمییەکانى فرە ئایینى کوردستان.

ئەبوبەکر شوانى نووسەرێکە لەبوارى ئایین ناسى چەند کتێبێکى هەیە، لە کتێبى ئیخوان ئەلسەفا لە لاپەڕە 26 لە کۆمەڵەى چوارەم، ئاماژە بە ئایینى ئێزدى دەکات، لەشوێنێکدا باس لە رێبازى خودایى دەکات لە چۆنیەتى نزیکبوونەوە لە یەزدانى مەزن و بیروڕاى مەزهەبییەکان، واتە رێباز، شەریعەت و فەلسەفەکان، لەوێ سەرچاوەیەکى باشى بەکارهێناوە بۆ پاڵپشتى لە بۆچوونەکانى و لە کتێبى (البدایە والنهایە) (ئیبن کەسیرى) وەرگرتووە کە باس لەو زاتە دەکات  واتە رابەڕى روحى ئێزدییەکان و دەڵێ ” عودەى کوڕى موسافیر ناوى تەواوى (عودەى کوڕى موسافیر کوڕى ئیسماعیل کوڕى موسا کوڕى مەڕوان کوڕى حەسەن کوڕى مەڕوان ئەلهەکارى و خەڵکى بیقاعى سەر بە دیمەشقى وڵاتى سوریایە لە بنەچەدا، شێخى تائیفەى (الحدودیە) یە لە (بەیت نا) لەدایک بووە و پاشان چووەتە بەغدا و هاوڕێ و هاو خەڵوەتى شێخ عەبدولقادر ى گەیلانى و شێخ حەماد دەباس و شێخ عەقیل ئەلمنبەجى و ئەبو ئەلوەفا و سەهرەوەردى و شێخانى تر دەناسێ و پاشان دەچێتە چیاى هەکار و لەوێ گۆشەگیر و خەڵوەتگیرى دەکات و پاشان واى لێدێت خەڵکەکەى بڕواى پێدەکەن تا ئەو ئاستەى دەیپەرستن. و پاشان هەر لەو گۆشەگیرییەدا لەتەمەنى 70 ساڵیدا کۆچ دەکات، ئەم گومانە کە نووسەر و دەیان نووسەرى تریش هەیانە لە رەسەنایەتى ئایینەکە واتە ئێزیدى، لەوێوە سەرچاوەى گرتووە کە عودەى کوڕى موسافیر هەتا ماوە هیچ روونکردنەوەیەکى نەداوە، لەپاش خۆشى قەوالەکانیش بەهەمان شێوە روونکردنەوەیان لەڕەسەنایەتى ئێزدى نەداوە، رەەنگیشە بەهۆى ئەنفال و فەرمان بەسەریاندا ئەو دیکۆمێنتانە فەوتابێت و بەپێچەوانەوەشە راستە.

ئەوە سەلمێنراوە کە ئێزدى باوەڕێکى کۆنى کوردە، هەندێک واى بۆ دەچن کە لەوشەى یەزدەوە هاتووە کە گوایە شێخ ئادى کوڕى موسافیر، واتە لەدەورانى دەوروبەرى ساڵى (1075-1160) بەر لەمێژووى نوێ، پێشتر موتەسەوفێکى ئیسلام بووە، دواتر هەڵگەڕاوەتەوە لەئیسلام، هەندێکى تر پێیان وایە کە پێشتر زەردەشتى بوونە، دواتر بوونە بەلایەنگیرى یەزید کوڕى موعاویە کە سەرکردەیەکى مێژوویى موسڵمانەکان بووە لەو سەردەمەدا، بەو پێیەى کە گوایە شێخ ئادى زۆر هاوڕێى شێخ عەبدولقادرى گەیلانى بووە و کەوتۆتە ژێر کاریگەرى ئەو پیاوە و دواتر رێبازى خۆى دۆزیوەتەوە، ئەمە لەکاتێکدا کە لەساڵى 299 کۆچى مەجوسییەکان لەژێر حوکمى موقتەدر بیلاه بوونە وەکو پێشتر ئاماژەمان پێدا، بۆیە هەردوو پیاوى ئاینى ناودار لەمێژووى ئیسلامدا، مەنسورى حەلاج و شێخ عەبدولقادرى گەیلانى بوونە و کەسێکیش دەرکەوتووە بەناوى شێخ ئادى کە لەچیاى هەکارى پەیدابووە و موریدى بۆ پەیدابووە، سەرەنجام گومانەکە ئەوەیە کە لەژێر کاریگەرى ئەو کەسایەتیانە بووە و دواتر بووە بە خاوەن ئایدیاى خۆى و ئێزیدیاتى کردووە بە ناوبانگى ئاینزاکەى، ئەمە یەکێکە لەو گومانەى کە ئاین درووستى کردووە و گومانەکەشى نەوڕەویوەتەوە.

بۆچونێکى دیکە هەیە هەروەک ئەوانى دیکە کە پێیان وایە ئێزدیاتى بەشێکە یان ئاینزایەکە لە ئاینەکانى دیکەى هاتووە کە ئاینى رەسەنن، بۆ نموونەش ئیزدى لەئایینى سابیئەى مەندائیەوە سەرچاوەیان گرتووە و هەندێکیش بەدرێژە پێدەرى ئاینى ئیسلام کە لەسەردەمى یەزیدى کورى موعاویە بووە کە پێشتر باسمان کردوو سەرچاوەکانیش ئاماژەیان پێدەدەن، کەچى (پیر خدر) کە هەم رۆشنبیرێکى ئێزیدیە و هەم پیرێکى روحانى ئایینى ئێزدیە و شارەزایە لە مێژووچەى ئاینەکە، بەپێچەوانەى ئەو بۆچوونانەى دژى رەسەنایەتى ئێزیدین و باسەکە بەڕێیەکى دیکەدا دەبات ” ئێزدى و ئێزدیاتى هیچ یەکێک لەو بۆچوونانە نییە و لەبیروباوەڕێکى کۆنى کوردانە بەولاوە هیچى تر نییە، باشترین سەلمێنەریش ئەوەیە کە هیچ یەکێک لەو سەرچاوە هەڵەو ناتەواوانە ناتوانن قەول و بنەچە و کولتوورى ئایینى ئێزدیاتى بەئایینەکانى دیکەوە گرێبدات، ئەگەر وابوایە دەبوو تائێستا ئاین و کولتوورەکە نەمابا لەنێو ئەو هەموو رێگرییانەى بەردەمى و ئەو هەموو جنێوسایدەى بەسەر ئێزیدیاتیدا هاتووە”.

لەبارەى یەزدى کوڕى موعاویەوە کە بۆچونێکى وەها هەیە گوایە پێشتر سەر بەئایینى ئیسلام بوونە، ئێزیدیەکان و بەتایبەتیش شێخ ئادى، پیرخدر زۆر کوردانە ئەوە رەتدەکاتەوە” لەزەمانى عومەرى کوڕى خەتاب موعاویە هات و یەزد هات، کورد هەمیشە خێرخوازبووە، ئەوانیش بەشمشێر هاتن، ساڵى 226 ئەم ناوچەیە میرى میرگەیا ئازدیان ئێزدى بوونە، چونکە ئێمە بەرى موسڵمانیەتى هەبووین و ناومان ئەزدائى بووە، ئیدى ئەو بۆچوونە جارێکى تر لەدژى ئێمە و بۆ سڕینەوەى ئێمە بووە، بۆیە راست نییە و هیچ پەیوەندییەک لەنێوان ئێزیدیاتى و ئیسلام و مێژووەکەى نییە و شیکارییەکى بێ بنەچەیە هەر لێکۆلەرێک گەیشتبێتە ئەم قەنەعاتە، بەپێچەوانەوە هەموو ئەو قسانە لەدژى ئاینى ئێزیدیە و دژایەتیەکەش دیارە بۆچى. مەسەلەکە دیارە کە ئەمانە کەمینەیەک بوونە و ناوچەکەش زۆرینەى ئیسلام بووە، بۆیە دژى ئەم ئاینزایە بوونە، هەڵبەت هەڵوێستى ئیسلام ئەوکات و ئێستاش تەنها بەرامبەر ئاینزاى ئێزدى نەبووە، بەڵکو بۆ کریستیان و کاکەیى و سابیئەو ئەوانى تریش هەمان هەڵوێستی هەبووە و هەمان رەفتارى کردووە کە کوشتار و چەوساندنەوەى ئەوان بووە.

بەڵام ریوایەتێکى تر هەیە کە ” ئێزدیەکان شێخ ئادى بەشێوەیەک موقەدەس دەکەن تا ڕادەى گەیاندنى بەفریشتە و بەتایبەتیش شەیتان بە مەلەک تاووس، بۆیە تاووس وەکو لۆگۆى ئەوان ناسراوە و پیرۆزە لەلایان، قوستەنتین لە پێشەکى کتیبەکەیدا بەناوى ئێزیدى لەکۆن و نوێدا باس لەوە دەکات تاکو ئێستا ساغ نەبۆتەوە ئێزیدى و خودى شێخ ئادى کە گوایە دانەر و پێشەواى ئەم ئاینزایەیە، ئایا کەسێکى راستەقینەیە و کێ بووە و چۆن ژیاوە و چۆن ئەم ئاینیەى دروست کردووە و چۆن قەولەکانى بەجێهێشتووە، تەنها ریوایەتى ئەفسوناوى هەیە”. (4)   بەڵام لەوێدا ئەو هەموو گومانە شکست دەهێنێ و دەیسەلمێنن کە ئێزیدى ئاینزایەکى سەربەخۆیە و کاریگەرى هیچ ئاینێکى دیکەى وەکو ئیسلامیان بەسەرەوە نییە مەگەر رۆشنبیرى سۆمەرییەکان، هەروەک ئەوەى کە لەلاى سۆمەرییەکانیش تاووس سیمبولى پیرۆزى یە کە بەبڕواى من هەموو ئەو سیمبولە سیۆلۆژیانە لە هیندستانەوە وەرگیراون کە ئەوان دەوڵەمەنترین کۆمەڵگەن لەو بارەیەوە، بەڵام کاریگەرى ئیسلام بۆ سەر ئەوان پێناچێت لە بنەچەوە بێت، مەگەر دواى فتوحات بێت بۆ سەریان، یان ئەو نەسەبەى شێخ ئادى کە لەپاشماوەى خەلیفە مەڕوانى ئەمەوییەکانە، چونکە هەر ئیسلام بەنیازى فتوحات و کوردى موسڵمان و مەسیحى و دەسەڵاتەکانى دیکە، دەیان جار قەتڵوعامیان کردوون و تا رادەى جینۆساید کردن بووە وەکو ئەوەى ساڵى 2015 ى شەنگال لەلایەن داعشەوە کرایە سەریان، بۆیە مانەوەشیان دەیسەلمێنێ کە ئاینزایەکى نیمچە سەربەخۆیە.

دامەزرێنەرى ئەم ئایینە بەپێى رۆژهەڵاتناسەکان کەسێکى دیاریکراو نییە، چونکە ئێزدى جگە لە شێخ ئادى و پیاوە روحانییەکان، ریشەیەکى مێژوویى قوڵى هەیە و نەنوسراوەتەوە و بزر بووە، بەڵام وەکو خۆیان و شارەزایانى سەر بەئایینەکە دەڵێن ” شێخ ئادى کوڕى موسافر دایمەزراندووە، نەسەبى ئەم زاتە بۆ خەلیفە مەڕوانى کوڕى خەلیفەى چوارەمى ئەمەوییەکان دەگەڕێتەوە، واتە (شێخ ئادى یان عودەى کوڕى موسافرى کوڕى موساى کوڕى مەڕوانى کوڕى حەسەنى کوڕى مەروان)، لەگوندی (بیت و لفار) لە شارى بەعلەبەکى سەر بە وڵاتى لوبنان و لەساڵى 507 ى کۆچى لەدایک بووە و لەساڵى 557 کۆچى دوایى کردووە، واتە دەکاتە ساڵى 1161 زاینى و لە لالشى سەر بەناوچەى شێخان نێژراوە و مەزارەکەى تاکو ئێستاش لەوێیە و باوەڕدارەکانى بەردەوام و ساڵانە و وەرزانە و جەژنانەکانى ئێزدى سەردانى گڵکۆکەى دەکەن.

ئەم داتایە سەبارەت بەوەى کە لەبنەچەدا شێخ ئادى لە بعلەبەکەوە هاتووە و پاشان لە کموردستان مردووە، گومانێک دروست دەکات کە ئایا ئەگەر شێخ ئادى کوڕى موسافیر لە (بعلبک) کە شارێکى سەر بە لوبنانە لە دایک بووە، چۆن هاتووە و کێ چاو ساغى بووە و چۆن جەماوەرى بۆتەوە و بۆچى لەم ناوچەیە گیرساوەتەوە و نەچووە بۆ ناوچەیەکى دیکە، ئایا خەڵکى ئەم ناوچەیە نییە، ئەى چۆن مورید بۆ پێڕەوەکەى پەیدا بووە، بۆیە پێناچێ ئەو داتایە راستى تێدابێت جگە لە ئیجتیهادى ئێزدیەکان خۆیان کە هیچ داتایەکى دیکەیان لەژێر دەست نییە جگە لەو حیکایەتە.

هەر بۆ ساغکردنەوە و بۆ وەڵامى ئەو پرسیارەى کە ئێزدى لەچیەوە هاتووە خۆیان بە ناوى یەزدانى ناوزەد دەکەن و هۆزانێکیشیان هەیە دەڵێ

“سوڵتان ئێزدى بخۆ پادشایە.

هەزار و یەک ناڤ لخۆ نایە

ناڤێ مەزن هەر خوایە”

لەشوێنێکى تر دەڵێ ” سڵتان دزانە لبەحرا چەند کشکۆل ئاڤە

ئەڤ جنیایە لباوى سەعەت و گاڤە

ئەوى حەوا کرە بووک و ئادەم کرە زاڤا”

کەوابوو بەپێى ئەو تێکستە بێت ئێزدى نە لەژێر کاریگەرى ناوى مەعاویەى کوڕى یەزدەوە هاتووە  کە لەساڵى (680- 68) حوکمڕانى و پاشایەتى ئیسلامى لە شام و ناوچەکە کردووە و بە گوێرەى مێژووش بێت کە شەڕى شیعە و سووننە لە کاتى حوکمڕانى ئەودا بەرپا بووە و ئیمامى حوسێنى کوڕى ئیمامى عەلى یان شیعەیان شەهید کردووە و پیاوێکى وشک و بکورژى ئەوانى دیکەى دەرەوەى ئیسلام بووە، هەروەها ئێزدى نە لە هیچ بنکەیەکى زانستى ترەوە سەرچاوەى گرتووە کە زۆرکەس لە مێژوونوس و نووسەر ئەو تۆمەتە مێژووییە دەخەنە پاڵ ئایین و رێبازى ئێزدیاتى، تەنها ئەوە نەبێت کە ئێزدى ئایینێکى سەربەخۆیە و لەدواى ئاینى زەردەشتیەوە بەردەوامى بەخۆى داوە و کولتوور و شوناسى خۆى هەیە و بەتەواوەتى ئایینێکى کوردی زووبانە لەجوگرافیاکەى و زمان و نەریتەکەشى دیارە، هەروەها لە تێکستەکانى رادیارە کە خوداناسى چۆن پێناسە دەکات و باوەڕەکە چۆن زیندوو رادەگرێت”. (5) بەڵام ئەمە هەقیقەت نییە کە پاشماوەى ئاینى ئیسلام یان دەستکرد و دروستکراوى یەزدى کوڕى موعاویە بووە، بەپێچەوانەوە ئەگەر مەوداى ئەوان بگەڕێتەوە بۆ ئەو بنەچەیە، نەدەبوو بکەونە بەردەم قەتڵوعام و فەرمان کە بەدەیان جار توشى هاتون، یان بەشێوەیەک لەشێوەکان یاساغ کراون و تەشیرییان پێکراوە.

ئەوەى کە تائێستا هەم لە لێکۆڵینەوەکان و هەم لەسەر زارى خۆیان لەدوو ئاراستە بەولاوە شتێکى تر نییە، ئاراستەیەک دەیگەڕێنەوە بۆ ئایینەکانى وەکو ئیسلام و کریتسیان و سابیئە، ئاراستەیەکى دیکە بەرگرى دەکەن، بەڵام ئەوەى هەیە ئاراستەى دووەم سەلماندوویەتى کە ئێزدى ئاینێکى راستەقینەیە و مانەوەیان و مێژوویان سەلماندوویەتى کە رەسەنن، یان لانیکەم دەیسەلمێنن کە بیروڕایەکى تایبەت بە خۆیان هەیە بەپێى کولتوور و فۆڕمە ئاینزاکەی خۆیان کە لەهیچ ئاینێکى دیکە ناچێت، یان لانیکەم ئینتیمایان بۆ ئەو قەول و کەلامانە هەیە کە لە هیچ ئاین و مەزهەبێکى دیکەدا نادۆزرێتەوە و لێکچوونى نییە.

چاوگى وشەى ئێزدى

واتەى سەرەکى ئێزدى لەوشەى (ئێزى) یەوە هاتووە، بەماناى (خودا) یان (خوداوەند) دێت، هەروەها بۆچوونى تر هەیە کە ئەو وشەیە ماناى دیکەى هەیە، ” (ئێ، زى، دى) بەماناى (ماڵێکى پان و بەرین، یان ماڵێکى پاک دێت)، لە سەرچاوەى دیکە هاتووە کە وشەکە بۆ زمانى سۆمەرى دەگەڕێتەوە و بەماناى (رێگەى راست) دێت کە بەماناى رێگەی راستى خوداپەرستى و چاکەکارى لەپێناو خۆشگوزەرانى مرۆڤ کە مەخلوقى خودایە وەکو خۆیان باسى دەکەن و بڕوایان پێیەتى، لەکاتێکدا سەرچاوەى دیکە هەیە پێیوایە ئێزدى لە زمانى پەهلەویى ساسانیدا سەریهەڵداوە، ئەم پەرستگایە بۆ یەکەم جار لەلایەن خوداوەندێک بەناوى (نابۆ) کە لەشارى (بۆرسیبا) بووە و دەکەوێتە لاى خوارووى روبارى فورات و بەرامبەر بە شارى بابل دروست بووە” (6) بەپێى هەموو لێکۆڵینەوە سیۆلۆژییەکان و دانپیانانى ئێزدیەکان خۆشیان، دەرکەوتووە ئایینى ئێزدى ئاینێکى ئاسمانى نییە و تێڕامانە لە دونیا و دواڕۆژ، بەپێى قسەى پیرخدر کە پیاوێکى رۆشنبیر و روحانى ئێزدیەکانە، ئەوان قەول و بەیت و تێکستى شیعریان هەیە، کە لەسەر کێشى پەنجە نوسراوەتەوە، ئەوەش لە بارەى (مەسحەفا رەش و جیلوە) *  نوسراوەتەوە و گوایە چەند پەڕێکە و بە تیپێکى نەناسراو لەلایەن پڕۆفیسۆر (ئەنستانت مار کرملى) کە رۆژهەڵاتناسێکى فەرانسى بووە لە سەدەى رابردوو هاتۆتە عێڕاق و لەبارەى ژیانى کۆمەڵایەتى عێراق و پێکهاتەکانى نوسیویەتى و یەکێک لە کارەکانى ئەوەبووە هاتۆتە لالش و شێخان و ئەم بابەتەى بەگرینگ زانیوە وەکو لە پێشەکى کتێبەکەدا باسکراوە، بۆیە خوێندنەوەى لەبارەى ئەو دوو کتێبەوە کردووە و بڵاوى کردۆتەوە کە بەکتێبى پیرۆزى ئێزدى ناسراوە و تائێستا نەبینراوە، بەڵام وەکو پێشتر باسمان کرد ئەوان بەهەر بیانوویەکەوە بێت داتاى تەواویان نەبووە، یان نەیانوێراوە بیبەخشن، بۆیە لەرێگەى خەڵکى ترەوە وەریگرتووە، سەرەنجام دەرکەوتووە کە زۆر داتاى هەڵەیان پێداوە و ئەویش دوچارى هەڵە بووە کە لەکتێبەکەیدا لەبارەى ئێزدیاتى بڵاوى کردۆتەوە، بەتایبەتى ئەو داتایەى کە گوایە لەرێگەى کەسێکى ئێزدییەوە سندوقێکى کۆنى دۆزیوەتەوە و بە حوکمى بەرتیل ئاشکراى کردووە گوایە ئەوە جیلوە و مەسحەفا رەشى تێدابووە، کەچى بەپێچەوانەوەى ئەو رۆژهەڵاتناسە پیرخدر رەتیدەکاتەوە و بە چیرۆکێکى ئەفسانەیى لەقەڵەمى دەدات و دەڵێ ” ئەوەى کە دراوەتە پاڵ مەسحەف رەش و شێخ ئادى، لە دژایەتى کردنى ئێزدى و گەندەڵى رۆشنبیرى بەولاوە هیچى تر نییە، چونکە ماقوڵ نییە شیخ ئادى، یان شێخ حەسەن کە دوو رەهبەرى ناسراو و دامەزرێنەرى ئەم ئایینەن، زیاتر لە شەش مانگ بچنە خەڵوەتەوە و بیر لە شێوازێکى دیکەى خودارپەرستى بکەنەوە، کەچى سەرەنجام ئەو چەند لاپەڕەیەکى بێسەرو بەر بنووسن کە بەناو رۆژهەڵاتناس و هەندێک لە رۆشنبیرە کوردەکان نووسیویانە و بیانووشى بۆ دەهێننەوە، ئەمە داتایەکى هەڵەیە و غەدرێکە لە ئێزدیاتى و خودى شێخ ئادى دەکرێت کە هیچ عەقڵێک ئەمە قبوڵ ناکات، بەڵام ئەگەر بڵێین ئێمە خۆمان بەشێکین لە تەقسیرى کە خۆمان نەناساندووە  بەئەوانى تر کە پرسیاران هەیە دەربارەى ئەم ئایین وکولتوور و مێژووە نادیارەى ئێمە، بەڵێ وایە و راستە”. (7)

ئێزدى لە زۆربەى چاوگە مێژووییەکان، لەوانەش شەرەفخانى بەدلیسى باسى کردووە کە موسڵمانى ئەو سەردەمەى وەکو بەشێک لە خەتا ناساندووە و لە کتێبەکەى خۆیدا دەڵێ” حەوت خێڵى کورد هەن کە زۆربەیان ئێزدین، ئەمانە بڕوایان بەو هێڵە هەیە کە شێخ ئادى دایهێناوە، ئەمانە واجبى ئاینى خۆیان جێبەجێ دەکەن و نوێژو رۆژوو دەگرن، دواى زیندوو بوونەوەش دەچن بۆ بەهەشت، بەبێ ئەوەى سزا لەلایەن خوداوە وەربگرن، ئەمان کە کوردن دابەشبوون بەسەر دوژمنایەتى و قین و رق لێبوونەوە کە موسڵمان دابەشى کردوون”. (8)

ئەم شیکردنەوەیەى شەرەفخانى بەدلیسى کە باسى دابەشبوونى ئێزدیاتى کردووە بەسەر خێر و شەڕ و قین و لێبوردنەوە، هیچ مانایەکى راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆى دیار نییە کە بۆچى دابەشبوون و بۆچى موسڵمانەکان دابەشى کردوون، لەکاتێکدا وەکو دیارە ئەوان لەدواى هاتنى ئیسلام بۆ ناوچەکە و فتووحات، ئێزدیەکان بەرگرییەکى گەورەیان کردووە بەپاڵپشتى شاخ و پرنسیپە ئایینیەکانیان کە نە چوونە سەر هیچ ئایینێک و نە هیچ کەسیش قبوڵ دەکەن هیچ کەسێک بچێتە سەر ئاینەکەیان. بەڵام مەسەلەى لێبوردەییەکەیان ئەمەیان پێناچێت و بگرە بەپێچەوانەوە قینیان زیاترە لە لێبوردەیى، بەتایبەتى لە توندڕەوى ئیسلام، بەوپێیەى کە ئەوان کەوتوونەتە نێو بازنەیەک لە ئاینە جیاوازەکان و گەمارۆدراون، بۆیە هەمیشە ترسیان هەیە توشى قەیران ببن و بەرەو پوکانەوە بچن، رەنگە ئەمە بەشێک بێت لەو قینەى کە هەیانە.

ئاینى میترایى کە ئاینێکى کۆنەو لەکوردستانیش شوێنەوارى هەیە و بەحەزەر ناسراوە، ئەوەى کە لەوێنەى ئەژدەهاک و رۆژ لەدەستنووسى نامیلکەى شاه نامەدا هاتووە، هەروەها ئەو وێنانە لەفەرهەنگى ئێزدیەکانیشدا هەیە، دەکرێت گومان بکرێت، چونکە زۆر تایتڵ و پرنسیپى ئاینزایى ئێزدیاتى لەئاینە کۆنەکانى پێش خۆى دەچێت، بۆیە بەم پێودانگە بێت پێدەچێ لەئایینى میتراییەوە وەرگیرابێت کە ئەمەش گومانە، خوداوەندى میترا یەکێکە لەو پەرستراوە پیرۆزانەى کە لە (هیندۆ ئەوروپیەکان) سەرچاوەى گرتووە و هاتۆتە نێو کولتورى کوردییەوە بەوپێیەى کە کورد لە هیندۆ ئەوروپییەوە نزیکە.

یەکێکى تر لە رۆژهەڵاتناسەکان بەناوى دکتۆر (قوستەنتین زریق) لەکتێبى ئێزدییەت لەکۆن و نوێدا کە کتێبى تایبەتە بە ئایینە کۆنەکان و لە شوێنێکدا دەڵێ ” لەنێوان خودى ئێزدیەکاندا هەن باوەڕیان وایە بەڕەچەڵەک ئەمەوییەکان و هەشن باوەڕیان وایە (دەچنەوە سەر یەزێدیکى دیکە کە ناوى یەزدى کوڕى ئەنیسە) سەرکردەى خەواریجیەکانى سەردەمى نێوەندەکانى ئیسلام” ئەمە لەگەڵ بوونى ئەو بۆچوونانەى کە پێى وایە ئێزدیەت وەک ناو لەناو شارى یەزد، یان یەزدان ەوە وەرگیراوە کە بەفارسى بەواتاى خودا دێت، یان رەنگە لەئێزدەوە هاتبێت کە لەئایینى فارسەکاندا بەو فریشتانە دەگوترێت کە پەیامى خوداوەندى میهرەبان بەبەندەکان دەگەێنن، بەمەش زاراوەى ئێزدیەت دەبێتە بەندە یان شوێنکەوتوانى خودا یان شوێنکەوتووانى فریشتەکان”

دکتۆر قوستەنتین لەبارەى ساغکردنەوەى ئەم زاراوەیە رەسەنایەتى ئەم ئاینە دەڵێ “دژوارى ساغکردنەوەى ئەسڵ و فەسڵى ئێزدیەکان ناشارێتەوە، چونکە هەروەک خۆى ئاماژەى پێدەدات یەکێک لە هۆکارەکانى نا تەبایى خودى ئێزدیەکان سەبارەت بە سەرجەم شتگەلە تایبەتەکانى ئاینەکەیان کە بە چەشنێک تێکەڵاو خورافات و ئەفسانەى کاڵ و کرچ بوون، کە دواجار ساغکردنەوە و یەکاڵاکردنەوەى دەبێتە مەحاڵ، بۆ نموونە لەکاتێکدا هەندێکیان پێیانوایە ئەوانیش وەکو هەموو بنیادەمان لە باوکە ئادەمەوە هاتوون، بەڵام لەوەدا خۆیان جیادەکەنەوە و نەک دایکە حەواو باوکە ئادەم، لەکاتێکدا سەرجەم میللەتانى دیکە بە بڕواى ئەوان دەرەنجامى بەیەک گەیشتنى ئادەم و حەوا هاتوونەتە دونیاوە، ئەمە جگە لەبۆچونى کۆمەڵێک لەو ئێزدیانەى کە پێیانوایە دامەزرێنەرى ئاینەکەیان بە بنەچە دەچێتەوە سەر (موعاویەى کوڕى سوفیان) بەتایبەتیش ئەو دەمەى موعاویە ژنێکى هەشتا ساڵەى خواست و ئەو ژنە بەشێوەیەکى سەیر گەنج بۆتەوە و بووە بەدایکى یەکەمین دامەزرێنەرى ئایینى ئێزدى” (9)

لەبارەى ئەوەى کە ئایا ئێزدیاتى نەتەوەى جیاوازن لە کورد یان جگە لە ئایینەکە نەتەوەیەکى سەربەخۆن، چونکە بەشێک لە ئێزدیەکان وەکو پەرچەکردار خۆیان بە کورد وەکو نەتەوە نازانن و تەنها دەڵێن ئێمە ئێزدین، بەڵام لەلایەکى دیکەوە کە کەسە ناسراوەکانیان ئەمەیان یەکلایى کردوەتەوە کە بە کولتوور و شێوەزار و جلوبەرگ و جوگرافیاکەیان دیارە کە کوردن و بگرە خۆیان لە کوردەکانى دیکە بە رەسەنتر دەزانن، بەڵام کێشەى ئایینەکە و عەرەبى پۆشینەکەیان وەکو ستایلى جلوبەرگى پیاوان و ژنانیان، ئەوە پەیوەندى بەوە هەیە کە لەرووى جوگرافی و دیموگرافییەوە واهەڵکەتوونە جوگرافیاکەیان کە لەنێوان مەسیحى و عەرەبى موسڵمان و عەرەبى سووننەن، بەمەش ئایین و کولتورەکەیان بووە بە قوربانى “هەرچى پەیوەندى بە کوردى داسنییەوە هەیە و دەنگوباسى مەسیحیاتیان هەر یەکەم رۆژى دابەزینى رۆحى پیرۆز بیستویانە و لەنووسینى پیرۆزى سریان و کەلدانیەکان ناویان هاتووە، وەکو ئەو میللەتانەى کە هێنرانە پێشەوە، بۆ ئەوەى نهێنییە گەورەکەى کەنیسەى تازە لەدایک بوو جێبەجێ بکەن، چونکە ماناى وشەى پارتى کە دووەم بەشى کردەوەى ئەسحابەکانە بە سریانییە و بە (کێرا دیان کورد) ناسراوە، میژوو پشتى ئەم گشتیەى سریان و کلدانیەکان دەگرێ و پێمان دەڵێ کە ئیمبڕاتۆڕیەتى پارتەکان لەلایەن هەڵهاتووەکانى سیتیەوەوە بڵاو بۆتەوە بەناو ئاشوریاوە کە ئەویش گەورە بووە بەناو ئەو هەرێم و میرنیشینانەى خستیانیە ژێر دەستى خۆى هەتا دەگاتە کرمان، هەروەها ناوچەى زۆر گەورەى میزۆپۆتامى خستە ژێر دەستى خۆى بەم شێوەیە کوردە ئێزیدیەکان کە لەڕووى ئاینەکەیانەوە تەماشایان دەکەم، بە شێوەیەک لە شێوەکان لە پارتەکانەوە هاتوون و بەتایبەتى ئاسورییەکان کە پێیان دەگوترێ داسنى، لەلایەن حەزرەتى تادێوە روناکى ئیمانیان بۆ هاتووە، تاقە مەرقەدى ئێستاشیان هەر ئەوە، بووە بە مەرقەدى هەموو کۆمەڵەکەیان و مەزارگاى ئاسایى میللەتە ئێزیدیە، وەک دەڵێن ژمارەیەکى زۆر چراى تا بەردەوام هەڵکراوە بۆ پیرۆزکردنى یادى شێخ ئادى، ئەمیش حەزرەتى ئەسحابە نۆدێیە بە زاناى خۆیان، وەک چۆن بەعەرەبى دەگوترێ تداى، هەموو ئێزدییەکان دینى راستەقینەیان لەم سەرچاوەیەوە وەگرتووە چ میزۆپۆتامیا، چ لەهەندێ ناوچەى تر ناوى شێخ عادى بەرز دەبینن و وشەى ئاساییتر و جوانتر نییە بەلایانەوە وەک وشەى شێخ عادى، واتە زاناى عادى، جگەلەوە داسنیەکان مەسحییەکانیان خۆش دەوێ و رقیان لە موسڵمانەکان دەبێتەوە، لەبەرئەوەى تەبیعەتى شەڕکەریان هەیە و ئازایەتى پارتیان هەیە”. (10) و (11)

مەسحەفا رەش و جیلوە

زاراوەى سحف کە لەزۆربەى ئاینەکاندا وەکو زاراوە عەرەبییەکان بەماناى پەڕەى نوسراو دێت، قورئانى ئیسلامیش وشەى سوحفى تێدا هاتووە، بەڵام وشەى مەسحەف بەماناى نوسراو دێت و رەش بەماناى ئەو رەشەبایە دێت کە لەئاینى ئێزدیا بەکارهاتووە و پیرۆزە، ئەوەش کە بۆچى وشەى عەرەبییان بەکارهێناوە و وشەى کوردییان نییە لەبرى مەسحەف، ئەوەش پرسیارێکى دیکەیە کە بۆخۆشیان وەڵامیان پێنیە کە بۆچى ئەدەبیات و رێنووسى عەرەبى بەسەرییاندا زاڵە، ئایا تەنها ئەوەیە کە کەتوونەتە نێو ناوچەیەکى عەرەبى، یان پاشماوەى ئەو فتووحاتەیە کە لە مێژوودا دووچارییان بووە، هەرچى وشەى جیلوەشە بەماناى پەیدابوون و سەرهەڵدان دێت، یان بەماناى پەیدابوونى تاوس مەلائیکە دێت، مەسحەفا رەش ناوێکى دیکەى هەیە کە تائێستا کەمتر بەکارهاتووە. ئەویش (قەرە فرقان)* ە، قەرە واتە رەش و فرقان یش واتە بەرزەخ یان پنتى نێوان خێر و شەڕ، واتە ئەوشتەى کە شەڕ باتڵ دەکاتەوە. (12)

ئەگەرچى ئەو دوو تێکستە بەناوى جیلوە و مسحەفا رەش لەبەردەستن و تا ئێستا خوێندنەوەیەکى زانستیانەیان بۆ نەکراوە ئایا هەقیقەتن و هەن یان تەنها ناوى کتێبێکى وەهمییە، لەکاتێکدا خۆیان کەسانى وەکو خەیرى بۆزانى کە کەسایەتییەکى دیارى ئێزدیاتییە دەڵێ ( هەردوو مەسحەفا رەش و جیلوە، تەنها ناوێکن و تائێستا نەبینراون و کتێبى پیرۆزیش نیین)، بەهەمان شێوەیە پیر خدریش کە یەکێکە لەرۆشنبیر و پیرێکى ئایینى ئێزدیە و جەخت لە کێشەى زمانەوانى ئەو دوو تێکستە دەکاتەوە و دەڵێ” ئێمە بیستمان دوو کتێبى ئاینى ئیزدیاتى هەیە بەناوى (جیلوە و مەسحەفا رەش)، ئەو دوو کتێبە بەئەلف و بایەکى تایبەت و بەکوردییەکى سۆرانى و عەرەبییەکى تێکشکاو نوسراوەتەوە، ئەوەش نوسخەی ئەسڵى واتە پارچە رەسەنەکە نییە، ئەوانەى دەڵێن لە لەندەن هەیە، یان ئەوەى دەڵێ لاى من هەیە نوسخەى ئەسڵى، بەڵام هیچیان راست نین و لێدوانى نا ئاسایین، ئەگەر ئەو نوسخەیەش بێت ئەوە تێکشکێنراوە لەئەنجامى ئەو هەموو کارەسات و سەرکوت کردنەى ئێزدیەکان کە لەلایەن مەسیحى و زەردەشتى و موسڵمانەوە زوڵمیان لێکراوە  کێشەى رەسەنایەتى تێکستەکانى دروستکردووە”

” پارچە نوسراوێک هەیە لە مەسحەفا رەش دەڵێ ( لەسەردەمى لافاوەکەوە هەتاکو ئێستا حەوت هەزار ساڵى خایاند، لەماوەى هەر هەزار ساڵێکدا یەک لەخواوەندەکان هاتۆتە خوارەوە بۆ سەر زەوى، ئەوەى کە کتێبەکانى ئاسمانى بۆ ئێمە نووسیوە و یاسایەکان و دەستوورى یاسایى بۆ ئێمە داناوە، لەپاشان چۆتەوە بۆ سەرەوە” (13)  بەڵام من نەمزانى مەسەلەى لافاوەکە مەبەستى ئەفسانەکەى نوح ە یان لافاوێکى دیکەى مێژووییە، چونکە مێژوو باسى دەیان لافاوى کردووە گە سرووشت توڕە بووە و هەرچى داروبەرد و ئاژەڵ و ئینسانە رایماڵیوە، بۆ نموونە تۆفانى سۆمەرى و  سەردەمى یۆنانى و تۆفانەکانى سەدەکانى ناوەڕاست و هتد، باشترین سەلمێنەرى ئەوەیە کە مەبەستى لافاوەکە دیار نییە، چونکە مێژووەکەى دیار نییە.

بەڵام لەبارەى ئەوەى کە مەسحەفا رەش دەقێکى ئاسمانى یە، یان نوسراوەتەوە و لە کتێبێکى ترەوە وەرگیراوە پیر خدر دەڵێ” ئێزدیاتى یەکێکە لەبیروباوەڕە کۆنەکانى کوردەوارى، بەچەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێ” بەم قسەیە بێت هیچ کام لە قۆناغەکانى پێشووتریان نەبووە و ئایینى ئەزەلى نییە.

قۆناغى یەکەم: قۆناغى بەر لەمەسیحیەت بووە، واتە حورمەتگرتن بووە لەدیاردەکانى سرووشت، چونکە ئێزدیاتى بۆ هەر دیاردەیەک خودانێکیان ناسیوە، بۆ رۆژ خودایەک و بۆ مانگ خودایەک و بۆ مردن و با و ئاو خودایەک و هتد و بۆ هەریەک لەم خودایەش مانایەک و شکردنەوەیەکى لۆژیکیان هەیە وەکو هەر ئاینێکى دیکەى سەر زەمین کە لە هیندستان و مالیزیا و چین و بەشێک لە ئامریکا لاتین هەیە.

قۆناغى دووەم : قۆناغى ناسینى خودا بووە کە زۆربەى ئایینەکانى دیکە بەم قۆناغانەدا رۆیشتوون. هەراینە تائێستاش بە قۆناغى سەرەتایى تێدەپەڕن کە خودا لەلای ئەوان، بریتییە لە ئاژەڵ و ئەستێرە و ئەندامى جەستەى ئینسان و هتد.

قۆناغى سێهەم: قۆناغى شپرزەیى و زوڵم و زۆردارى بووە، کە گوایە زەردەشت هاتووە زوڵمى کردووە، مەسیحیەت لەسەدەى دووەمى زاینى هاتوون هێرشیان کردۆتە سەر لالش و کردوویانە بەکەنیسە، ئیسلام لەساڵى بیستى کۆچى (عومەرى کوڕى فەرقەد) یەکێک بووە لەسەر لەشکرەکانى جەیشى عەیازى کوڕى غەنەم  کە هێزى ناردووە بۆ سەریان، ئیدى ئەو پیاوە بە خۆى و لەشکرییەوە هاتۆتە موسڵ و ئەودیوى ئاوى دیجلە، سەرەنجام لەشەڕێکدا ناوچەکەى کردووە بە دوو بەشەوە، دواتر هاتۆتە باعەدرا کە پایتەختى ئێزدیان بووە و داگیرى کردووە، ئیدى ئەوەى بووە موسڵمان و ئەوانى تر هەڵاتن و ماڵ و حاڵى خۆیان بەجێهێشتووە”.

قۆناغێکى تر هەیە کە هاتنى شێخ ئادى کوڕى موسافیر لەشامەوە هاتۆتە هەکارى، هاتە لالش و لەکریستیانى سەند و وەکو دەروێشێک و ریفۆرمى لەئایینى ئێزدى کردووە،  ئەوکات دوو چینى هەبووە، چینى گشتى کە مورید و چینى پیر، چینێکى تر جیابووە و بوون بەسێ چین و شێخیش پەیدا بوو.

شێخ حەسەن کوڕى شێخ ئادى بوو، شەش ساڵ واتە لەساڵى 644 چۆتە خەڵوەتەوە، هەندێک نوسینى هەبووە کە هێشتا دیارنییە وەکو نووسینى ئاسەوارى بەناوى “جەلوە بۆ ئەهلى خەلوە”، ئەحمەد تیمۆر لەخێزانى تیمۆرییەکانە، ئەو دەڵێ ئەو شێخ حەسەنە چەندین ساڵ لەخەڵوەتدا بووە و بەشێوەیە خوداى ناسیووە، ناکرێ بەو قسەیە بڕوابکەین کە شێخ شەش ساڵ لەخەڵوەت بووە، چەند لاپەڕەیەکى پڕوپوچ بنووسێ، ئەگەر بنووسێ بۆچى بەکرمانجى خۆیان نانووسێت و بەسۆرانیەکى تێکشکاو دەینووسێ، ئەم حاڵەتە هەبووە مامۆستا (گیو موکریانى و ئەنوەر مائى) چەند بەیتێکیان نوسیووە، گوایە ئەمە نوسخەیەکى کۆنى دەستنووسى شێخ ئادیە، بەڵام راست نییە” (14) . ئەوەى کە باس لە دەستتنوس دەکرێت لەلایەن شێخ ئادییەوە، نەک هەر من بەڵکو بەشى زۆرى رۆژهەڵاتناسەکانیش گەڕاون، بەڵام هیچیان بۆ ساغ نەبۆتەوە کە کتێب یان نووسین هەبێت بەناوى جلوە بۆ ئەهلى خەڵوە، تەنها قسەیە و هیچى تر، ئەوان بۆ خۆشیان پێیانوایە ئەو شتانەیان کە لەسەر نوسراوە، بەشێکى زۆرى خەیاڵە و اقیعیەتى نییە، بەڵام قەوال یان هەبووە و رەنگە ئەو قەولانە لەمدواییەدا نووسرابنەوە وئێستا لە گۆڤار و بڵاوکراوەکان دەبینرێت.

لە هەمان سەرچاوەى پێشوودا جەخت دەکاتەوە کە تێکستەکانى ئێزدى پێشتریش هەبوون و کاریان پێکراوە بەر لەوەى ئەنفال و جینۆساید بکرێت و دەڵێ “ساڵى 653 کۆچى موسڵمانەکان بەسەرکردایەتى (بەدرەدین لولو) هەڵمەتێکى گەورەى کردۆتە سەر ئێزدیەکان و پەرستگاى لالش و ماڵ و حاڵیان تاڵانکردوون”. ئەم نووسەرە چیرۆکى خۆى بڵاوکردۆتەوە کە چۆن ویستوویەتى کارێک لەسەر ئەم بیروباوەڕە بکات کە ناوى ئێزدیاتیە، گوایە شێخ جەلیلێک هەبووە دواى ئەوەى قەناعەتى کردووە کتێبى (جلوە) ى پێنیشان بدات، ئیدى شێخ هەڵساوە لەماڵەکەى خۆى دەستى بردووە بۆ سندوقێکى دارین و لەسندوقەکەدا (جلوە) ى دەرکردووە و کتابەکە بەقەبارەى (400) لاپەڕە و 22سم بە 30 سم بووە و بەرگێکى رەشى هەبووە و لەسەرى نووسراوە جلوە و هیچى تر. ئەو دەڵێ کتێبەکە لەحەوت بەش پێکهاتووە، بەشى یەکەم سەبارەت بە بوونە هەروەک لەتەوراتیش هەیە بەناوى (سفر التکوین) بەشى دووەم نەسیحەت و مواعیزە و بەشى سێهەم چیرۆکى پیر حەسەن و شێخ ئادى کوڕى موسافیرە، بەشى چوارەم بۆماوە و خاوەن ماڵە، بەشى پێنجەم ئیرشاداتە بۆ ئەو شێخ و پیرانە و چۆنیەتى وەعزدادانە و بەشى شەشەم کردار و رێورەسم و تەلاسم و چارەسەرى نەخۆشى و لێقەومانە و بەشى حەوتەم بۆ خێرە” (15). بەڵام ئەم چیرۆکەش تەنها گێڕانەوەیەکى دەماودەم و بێ بنەما و بێ دیکۆمێنتە و کتێبێکى ئەو چەشنە نییە تاکو لەبەردەست بێت، خۆ ئەگەرێکى وەها بەنەزەرى ئیعتیبار وەربگرین کە لەترسى نەیار و دوژمنەکانیان دەریناخەن، ئێستا وەکو جاران نییە ترس نەماوەو پارێزگارییان لێدەکرێت و شوێن و دەستگا و ئینتەرنێت زۆرە تاک بمێنێ، هەروەها چاپخانە زۆرن بۆ ئەوەى پارچەى ئەسڵ لەنێو نەچێت.

“مینۆڕسکى رۆژهەڵاتناسى روسى بووە هاتۆتە ناوچەکە و لێکۆڵینەوەى لەسەر ئەم ئایینە کردووە بۆى دەرکەوتووە کە دەقەکە هەیە و دانەیەکیش لەو دەقانە بەردەستى م. پیتەر ى نەمساوى کەوتووە و وێنەى گرتووە بەکامیرا و دواتر ساڵى 1913 جارێکى دیکە چاپکراوەتەوە لە ڤیەننا، ئیفریانۆف لە کتێبەکەى دا بەناوى سەفەرێکى ماکۆ ساڵى 1905 دەڵێ گوندێک هەبوو بەناوى جەبارلو لەکوردستان بووە و لەئیمارەتى ماکۆى ئەوکات نزیک بووە و زیاتر لە 25 خێزانى تێدا دەژیا و هەموویان ئێزدى بوون، هەروەها موژدەبەخشێکى کاپۆلیکى بەناوى میشیل فیبر لە شارى حەلەب، ساڵى 1674  لەکتێبێکیدا کە ناوى دانەرەکەی نەهاتووە لە رۆما چاپ کراەوە، پێى وایە کە ئەو کتێبە گرینگترین کتێبێکە باسى لە بیروباوەڕەکانى ئایینى ئێزیدى کردبێت ” (16) بەهەر حاڵ ئەوەى کە لەبارەى جیلوە و مەسحەفا رەش دەگوترێ، یان بەشێکى لەلایەن خۆیان ئێزیدیەکانەوە دەنووسرێتەوە و شڕۆڤەى بۆ دەکەن، پێناچێت خۆیان بەکتێبێکى ئاسمانى بزانن، بەقەد ئەوەى کە کۆمەڵە قەول و نووسینێکن بۆ ئێزدیەکان و کارى پێبکەن، ئەمە جگەلەوەى کەکتێبەکە بەزمانێک نوسراوەتەوە تێکەڵەیەکە لەکوردى و عەرەبى تێکشکاوو و خەریکن کۆى دەکەنەوە و چاکى دەکەنەوە.

پەیوەندى ئەم ئایینە و میترایى پەیوەندییەکى مێژوویى ئارکۆلۆژییە، بەماناى هەڵکۆڵینێکى مرۆناسیانەیە کە پسپۆڕانى ئەم بوارە ئاشکرایان کردووە، ئیدى ئەمە لاگیرى تێدابووە یان ئەکادیمى، لەهەردوو بارەکەدا ئەوەیە کە ئێستا پاشماوەکەیان دەیسەلمێنێت بۆچى هەموو نهێنیەکانیان بە کراوەیى ماوەتەوە و رێگەى بە تێڕامانى جیاواز داوە، بەوپێیەى کە ئاسەوارناسەکان ئەو دۆزراوانەیان کردۆتە پێوەر بۆ لێکچوونێک لەنێوان پاشماوەى میترایى و ئێزیدى کە وەکو تەشیر و تانە، پێیان دەگوترێت شەیتان پەرست، لە راستیدا ئەمان وەکو ناونیشانى شەیتان کە ماناى شەڕ بێت ئەوە ناپەرستن، بەڵکو وەکو ئەوەى باوەڕ بە سزا و پاداشت نییە، ” شەیتان پەرستى بە شێوەى ئایینێکى جیاواز واتە تایبەت کە ئەوەش لە ئێرانى کۆن واتە لە سەردەمى زۆر رابووردودا، بەشێوەى نهێنى بەکار دەهات لە پاشان هەر بەردەوام بوو بەشێوەى ئایینى زەردەشتى تاکو هاتنى ئایینى ئیسلام. بناغەى ئەو جۆرە شەیتان پەرستنە لەسەر بنچینەى (جن و عفاریت و شەیتان پەرستن) بوو هەروەها باوەڕى بە سزا و پاداشت نەکردن و بەکارهێنانى جادوگەرى و ئەفسونەى ناڕاست و هەورها باوڕ هێنان بە نەمرى لە گیان واتە روح، هەڵگرانى ئایینى میترایى کۆن دەروێشەکانیان و نوشتە و درودى گونجاویان بەکاردەهێنا بۆ ئەوەى لەدژى دوژمنەکانیان بەکاریبهێنن کە بڕیاریان بۆ لەناوبردنیان هەبووە، ئەمە لە ئاینى میترتییدا هاتووە هەڵسانەوە و زیندووبوونەوەى گشت مردووەکانە” (17 و 18)

رێساکانى مەسحەفا رەش

وەکو پێشتر باسمان کرد، ئەگەرچى نووسراوێکى وەها نییە کە ئەو 32 و خاڵە وەکو رێسایەک و کولتوورێک ئێزدیەکان کارى پێبکەن و پێى بگوترێت مەسحەفا رەش، بەڵام لێرەو لەوێ قسەیان لەبارەوە دەکرى َو هەندێ جاریش چەند خاڵێک لەو خاڵانەى کە باس دەکرێن، دەیبینین و خۆشیان دانیپێدا دەنێن کە راستە، نموونەش شوومى رەنگى شین و بوونى ئەو مرواریەى کە باس دەکرێ و دواتر جوبرائیل دەستکارى سرووشت دەکات بەپێى فەرمانى خودا، هەروەها مەسەلەى پیرۆزى چەمکەکانى وەکو (با و ئاگر و ئاو و خاک)، بۆیە ئەو خاڵانە راستیەکیان تێدایە، بەڵام پێدەچێ ئەو فەرهەنگ و کولتوورە جیاوازەى کە ئێستا هەیانە و لەپێشوو جیاوازترە، لەوە دەچێ رەوتى ژیان گۆرٍِیبێتى و لەمدواییەدا کە خوێنەوار رۆشنبیر و نووسەریان تێدا هەڵکەوتووە، بۆیە ئەو بەشەى هەیە، هەبوونەکەشى تەنها نوسخەى نوێیە نەک کۆن. ئەمەى خوارەوە ئەو خاڵانەن وەکو رێسا کارى پێدەکرێت لەنێو ئێزدیاتى.

1: رۆژى یەکەم خودا مرواریەک لەزاتى خۆى دروستدەکات، دواتر باڵندەیەکى درووست کردووە کەناوى ئەنفەرە و مرواریە گەورەکەى خستۆتە سەر پشتى باڵندەکە و ماوەى چل هەزار ساڵ لەسەرى نیشتەوە.

2: خودا لەیەکەم رۆژى یەکشەممەدا فریشتەیەکى درووست کرد بەناوى ئیزرائیل، ئەو فریشتەیە ناوێکى ترى هەیە بەناوى مەلەک تاووس کە سەرۆکى هەموو فریشتەکانە، بەو پێیەى کە خوداى خستۆتە بەردەم دوو ئەگەرى لۆژیکى، وەکو ئەوەى گوتوویەتى (ئایا کەس هەیە لە خوا گەورەتر بێت بۆ ئەوەى بیبەرستێت؟).

3: دووەم رۆژ خودا فریشتەى دەردائیلى درووست کرد کە شێخ حەسەنە.

4: سێشەممە ئیسرافیلى درووست کە شێخ شەمسەدینە.

5: چوارشەممە لەنەبوونە فریشتە میکائیلى دروست کە شیخ ئەبو بەکرە.

6: پێنجشەممە لەنەبوونەوە جوبرائیلى درووست کرد کە ئەویش شێخ سەجادەدەینە.

7: هەینى شامایلى درووست کرد کە لەلاى ئێمە بەناوى نەسرەدین ناسراوە.

8: شەممە تەنها نورائیلى درووست کە جگە لەفەخرەدین کەسێکى تر نیە.

9: مەلەک تاوس کرا بەسەرۆکى هەموو فریشتەکان.

10: خوا حەوت ئاسمان و زەوى، خۆر و مانگى درووست کرد.

11: فەخرەدین لەلاى خۆیەوە مرۆ ئاژەڵ و باڵندەى کێوى درووست کردن و خستیە ناو گیرفانى جل و بەرگى خۆیەوە، بەمشێوەیە بەهاوەڵى پۆلێک فریشتە لەناو مرواریە گەورەکە دەرچوو. دواتر دژى مرواریە گەورەکە هاوارێکى لێهەڵسا و دەمودەست مرواریەکە بوو بەچوار بەش، لەسینەیەوە ئاو دەرچوو زەریاى لێدرووست بوو، لەو دەمەدا هێشتا زەوى خڕ و بێدرز بوو.

12: خوا شێوەى باڵندەى بەجوبریل بەخشى، ناردى تاهەر چوار گۆشەى دونیاى دانا، دواتر پاپۆڕێکى درووست کە جوبریل ماوەى سێ هەزار ساڵ تێیدا مایەوە و پاشان لەلالش نیشتەجێبوو. ئەویش بەشوێن خۆیەوە زەوى هاوارى کردو رەق رەق بوو، زەوى رەقەڵان دەستى کرد بەلەرزین، ئەودەمە جوبریل پارچەیەک لە مرواریەکەى هەڵگرت و خستیە ژێر زەوى بۆئەوەى سەقامگیر بێت و پارچەیەکى دیکەشى خستە سەر دەرگاى ئاسمان بۆ رازاندنەوەى، لەم بەشەى مروارى بوو کەخۆر و مانگ هەڵاتن، پاشان مانگ و خۆرى بەتۆزێک رازاندەوە کەلە پارچەکانى مرواریەکە بوون و بوون بەئەستێرەى گومەزى شینى ئاسمانى، هەموو بەئاسمانەوە هەڵواسرابوون.

13: هەر جوبریل بوو دارو دروختى بەبەرو گژ و گیاى سەر زەوى رواند و هەر ئەویش بوو چیایەکانى هەڵنان  بۆئەوەى زەوى پێ بڕازێنێتەوە و دواتر عەرشى لەسەر فەرشى شانازى درووست کردووە.

14: ئەوکاتى سەردارى جیهان گوتى، لەوانەیە مەبەست لەمە جوبریل بێت، بەڵام بۆچى پێیدەڵێ سەردارى جیهان نازانین، گوتى” هۆ فریشتەکان من ئادەم و حەوا درووست دەکەم دەیانکەم بەمرۆڤ و بوونەوەر، لەوەچەى ئەوانەوە شەهر ئیبن سەفەر لەدایک بوو، دواتر نەتەوەیەکى لەسەر زەوى لێوە پەیدابوو، هەر لەهەمان ئادەم نەتەوەى ئیزرائیل پەیدابوون، بەمشێوەیە میللەتى هەڵبژاردەى تاوس مەلەک نەتەوەى ئێزدیاتى پەیدابوو.

15: شێخ ئادى کوڕى موسافیر لەخاکى سوریاوە هاتە لالش و لەوێ نیشتجێ بوو.

16: خوداوەند دێتە سەر چیاى رەش، هاوار دەکات و دەمودەست سێ هەزار فریشتە دروست دەکات، لەو فریشتانە سێ دەستەیان لێدرووست دەکات، دەمودەست بۆماوەى چل هەزار ساڵ دەست دەکەن بەپەرستنى و دواتر خودا دەیانداتە دەست مەلەک تاوس و هەڵیان دەکێشێتەوە بۆ ئاسمان.

17: خوا دادەبەزێت بۆ قودس و فەرمان بەجوبریل دەدات کەمێک خۆڵ لەهەر چوار گۆشەى زەوى بهێنێ، جوبریل گوێڕایەڵى دەکات، (با، ئاگر و ئاوى تێگەڵ بەخۆڵەکە کرد) بەم شێوەیە یەکەمین مرۆڤى دروست کرد. بەقودرەتى خۆى روحى پێبەخشى، خوا فەرمانى بەجوبریلدا، تاکو ئادەم لەبەهەشت نیشتەجێبکات، جوبریلیش بەقسەى کرد، خودا رێگەى بەئادەم دا لەبەرى هەموو درەختێک بخوات، بەڵام لێى قەدەغە کرد، دەست بۆ گوڵە گەنم ببات.

18: دواى چڵ ساڵ تاوس مەلەک بەخوداى گوت، ئادەم چۆن وەچە پەیدا بکات و کامانەن، خوا وەڵامى دایەوە من هەموو شتێکم خستۆتە بەردەستى تۆ و چۆنت دەوێ وەها بکە، هەر ئەوکاتە تاوس مەلەک رووى لەئادەم کرد و پێى گوتى” ئایا گەنمت خواردووە”، ئەویش وەڵام دەداتەوە “نەخێر چونکە خوا قەدەغەى کردووە”، تاوس مەلەک گوتوویەتى “بیخۆ چونکە بۆتۆ باشە”، ئیدى ئادەم کە گەنمى خوارد، سکى پەنەما و ئەوکات تاوس مەلەک چوو بۆ ئاسمان و ئادەمى بەجێهێشت.

19: ئادەم لەتاو سکى هەراسانى لێبڕابوو، هێندە پڕ ببوو بەهیچ شێوەیەک نەیدەتوانى میز بکات، (خوا بەزەیى پێداهاتەوە) باڵندەیەکى دەنوک گەورەى بۆ نارد و بەدەنوکى خۆى بەشێوەیەکى کارامە دەروویەکى لەشوێنێکى شیاو بۆ کردەوە، ئادەم یەکسەر ئارام بوو.

20: جوبریل ماوەى سەد ساڵ لە ئادەم خۆى جیاکردەوە و بۆ ئەوەى خۆى خەمبار ببنێتەوە و ئەو ماوە دوورو درێژە بۆ جوبریل دەگریا.

21: خوا فەرمانى بەجوبریل دا حەوا دروست بکات، فریشتەى گوێڕایەڵى خوا لەباڵى چەپیەوە حەوا ژنى ئادەمى درووست کرد.

22: دواى ماوەى سەد ساڵ تەواو بوو، تاوس مەلیک لەئاسمانەوە هاتە خوارەوە بۆ سەر زەوى، بۆئەوەى سەرقاڵى میللەتى ئێمە بێت کە درووستى کردبوو. بەدەر لەپاشاى کۆنى ئاشوریەکان، ئەم پاشایانەى خوارەوەشى پێبەخشین: نەسرۆخ، بەوتەیەکى تر نەسرەدین، کامبیز، یان فریشتە فەخرەدین، ئارتیمۆس، فریشتە شەمسەدین، پاشان بەمشێوەیە دوو شانشینى دیکە شاپورى یەکەم و شاپورى دووەمى پێبەخشین کە لەلاى ئێمە ناسراوە بەحوکمڕانیەکانیان پێکەوە 150 ساڵ بوو، میرەکانى ئێمە راستەوخۆ لەوانەوە کەوتوونەتەوە.

23: رقمان لەچوار پاشا دەبێتەوە، (باسى هیچ پاشایەک نەکراوە و کێن و کەیبوون).

24: ئەوانە ئەوانەن کە ئێمە قەدەغەیان دەکەین:

سەرەتا (خاس) چونکە ناوەکەى لەناوى ژنە پێغەمبەرى خاسمان دەچێت.

فاسۆلیا، رەنگى شین، ماسى خواردن لەبەر پێغەمبەرى یۆنان قەدەغەیە.

ئاسک بۆئێمە قەدەغەیە، چونکە رانەمەڕ گەلى یەکێک لەپێغەمبەرەکانى ئێمەیە.

گۆشتى کەڵەشێر قەدەغەیە، چونکە ئەم باڵندەیە ماڵیە لەوێنەى تاوسە و لەحەوت خوا نایابەکانى گەردوونە.

کولەکە قەدەغەیە. گەرماوى گشتى و هتد.

25: پێش هاتنى عیسا ئاینى ئێمە ناوى بتپەرستى بوو، جولەکە، مەسیحى و موسڵمان، بەهەمان شێوە فارسەکان و (مەزدائیەکان) هەمیشە دوژمنى ئایینى ئێمە بوون.

26: لەناو سەردارە کۆنەکان، یەکێک ناوى ئاهاب بوو، فەرمانى بەهەمووان دا کە هەر یەکێک لەئێمە ناوێکى تایبەتى لێبنێن، ئەوەى ئێمە لەو سەردەمە ناوى خواى ئاهاب، یان بیلعەزاب بوو، ئەمڕۆ لەلاى ئێمە بەناوى (پیر بووب) ناسراوە.

27: بابل پاشایەکى تر هەبوو ناوى (نەبوخوز نێر) بوو، لەئێران پاشا ئارسیۆس دواجار لەکۆنستانتینۆپڵ ئاگرینکالیۆس بوو.

28: پێش ئەوەى ئاسمان و زەوى دروست بکات خوا لەسەر زەریاکاندا هەبوو پاپۆڕێکى دروست کردبوو بەهەوەسى خۆى پیاسەى پێدەکرد.

29: خوا مرواریەکى گەورەى دروستکرد کەماوەى چاودێرى کرد، پاشان لێى توڕە بوو شەقێکى تێهەڵدا.

30: سەیر و سەمەرە لەهەراو زەناى چیاکان و لەتۆزەکەى گردۆلکەکان و لەدوکەڵەکەى ئاسمانى لێوە دروست بوو، هەڵمەکانى کە لێوەى هەڵدەست ئاسمانیان دروست کرد و خوا هەڵکشا بۆ ئاسمانەکان کە بەبێ ستوون راگیرى کردوون.

31: بەکلیل زەوى بەکەندەڵانەکانى کڵۆمدا و پاشان قەڵەمێکى بەدەست گرت و رووداوەکانى دروست کردنى ئەفرینەکانى نوسیوە.

32: شەش خوداوەند لەروناکى خۆى دروست کرد، بەڵام لەسەر هەمان ئەو شێوەیە دروستى کرد وەختایەک مرۆڤ لەچرایەکەوە چرایەکى دیکە دادەگیرسێنێ.

33: یەکەمین خوداوەند بەدووەمینى گوت” من لەنەبوونەوە تەنها ئاسمانم دروست کرد، هەرچى تۆ هەڵبکشێ بۆ ئەوەى شتێکى تر دروست بکەیت”، ئەویش هەڵکشا بۆ ئاسمان و بوو بەخۆر، ئەویش بەهەمان شێوە شتى بەهى سێهەم گوت و بوو بەمانگ، چوارەمیان بوو بەخولگەى مەدارى و جەستەى ئاسمان و پێنجەمیان بوو بەئەستێرەى بەیان، دواجار شەشەمیان بوو بەئەتمۆسفێر.” (19)

هەموو ئەو مەرجە ئاینیانە کە بۆ سەلماندنى ئێزیدیاتى باس کراوە و ئەنستانت مار کرملى وەکو رۆژهەڵاتناسێک باسى کردووە و لە کتێبەکەى خۆى نووسیویەتى، رەنگە بە روویەکدا بۆ سەلماندنى باسەکەى بێت، بەروویەکى دیکەدا پێدەچێ بۆ سووک کردنى ئاینزاکە بێت کە ئەو بەپێى خوێندنەوەى خۆى هیچ تێنەگەیشتووە لەو ئایینە کۆنە، بۆیە ئەو مەرجانەى وەکو پێوەرى ئایینى بەراورد کردووە بۆ باسەکەى خۆى لەگەڵ ئایینەکانى دیکەى ناوچەکە و ئەوانى تر، بەڵام لەشوێنێکدا مافى نووسەر و لێکۆلەرە کە تێڕامانى جودا لەوانى تر بخاتە روو و بنەچەى ئەم ئایینە بخاتە روو، چونکە ئەوان خۆیان پاساوى تەواوییان نییە بۆ ئەو پرسیارانەى کە رووبەڕوویان دەکرێتەوە، هەر ئەمەشە دوچارى گومانى کردوون لەو قسە سەر زارەکى وات شەفەهییانەى دەم بەدەم بیستویانە.

لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا کە مەرجن بۆ ئێزدیاتى مەرجى دیکەشیان هەیە، ئەویش نوێژکردنە بە زمانى دایک کە ئێزیدیاتى و کوردییە، هەروەها دەبێ بڕوایان بە جلک سپێتى هەبێت کە جل و بەرگى رەسەنى ئێزیدیاتییە، کریف یەکێکە لە مەرجەکانى ئێزدیاتى و ئەویش بڕوا بوونە بە نزیک بوونەوەى کەسانى دیکەى وەکو ئێزدیى، ئەوەى کە قەولى خۆیانە و دەڵێن ( ئێزدیمە و جلک سپیمە و بەهەشتیمە)، هەروەها مەرجێکى دیکە بڕوا بوونە بە حەجى لالش و خۆ پاککردنەوە لە ئاوى سپى و زووم زووم کە هەر منداڵێکى ئێزدى دەبێ لەوێ پاک بکرێتەوە و بەگوێیدا بچرپێندرێ، و هتد.

“بەر لە بوونى شێخ ئادى یەکەم و دووهەم و شێخ حەسەن سڵاوى لێبێت، ئەوکات پیرۆزى لەنێوان ئێزدییەکان زانرابوو، بۆیە لەپێناو چاکسازیدا لەنێوان شەمسانى و عەدەوییەکان سەریهەڵدا، هەروەک ئەوەى لەنێوان عەشائیرە ئێزدییەکان بۆ لەنێو بردنى دوژمنایەتى و جیاوازى لەنێوانیان سەبارەت بە بۆنە و جەژنەکان کە لەنێوان کوردە غەیرە ئێزدییەکانى وەکو ئیسم هەبووە، لەوێوە سەریهەڵدا، هەر بۆیە ئەو تایپە کوردییەى کە هەیەتى وەکو حاڵەتى نەتەوایەتى لە پێش ئیسلامیشەوە هەبووە”. (20) ئەوان بۆ ئەسڵ و بنەچەى خۆیان ئەم دەمارگرژییەیان هەیە کە ئیسلام چى بەسەر هێناون و ئەنفالى کردوون، هەر لەبەر ئەمەشە بنەچەى خۆیان دەگەڕێننەوە بەر لە ئیسلام و مەسەلەى کوردیش بەهەمان شێوە بەر لەهەموو پێکهاتەکانى تر، بەشێکیان پێانوایە کە ئەوان کوردى رەسەنن.

مەسحەفا رەش و میتۆلۆژیا

بەپێى ئەو تێکستەى کە گوایە بەقسەى خۆیان لەمەسحەفا رەش هەیە و دەڵێ” بەر لەوەى ئاسمان و زەوى دروست بێت، خودا لەسەر زەریاکان هەبوو، پاپۆڕێکى درووست کردبوو بەهەوەسى خۆى بەهەموولایەکدا پیاسەى پێدەکرد، ئەمە بەهەمان شێوە لەلاى ئەهلى هەق زەریا توخمێکى سەرەکیە و بەر لەدرووستبونى گەردوون، زەریا تەنها لەگەڵ خودا هەبووە، لەلاى ئەهلى هەق خودا حەوت فریشتەى لەیەکەم رۆژدا درووستکردوە، میکائیل سەرۆکى فریشتەکانە، هەمان شت لەلاى ئاینى ئێزدى بەجیاوازى ئەوەى خودا لە هەفتەیەکدا هەر رۆژە و فریشتیەکى دروست کردووە، لێرەدا مەلیک تاوس وەکو میکائیل، لاى ئەهلى هەق سەرۆکى فریشتەکانە.

لەمیتۆلۆژیاى دروست بوونى گەردوون لاى ئەهلى هەق، خودا داواى لەجوبریل کردووە خۆڵى بۆ بهێنێ تاکو مرۆڤى پێدروست بکات، بەڵام جوبرەئیل رازى نەبووە و ئیزرائیل ئەم کارەى گرتۆتە ئەستۆ، بەهەمان شێوە لەمەسحەفا رەش خودا فەرمان بەجوبریل دەکات کەمێک خۆڵى بۆ بهێنێ، لەمەسحەفا رەش جوبریل گوێڕایەڵى دەکات، (با) ئاگر و ئاو تێکەڵ بەخۆڵەکە دەکات و بەمشێوەیە یەکەمین مرۆڤ درووستدەکات، لەتیۆرى درووست بوونى گەردون لەلاى ئەهلى هەق، خودا حەوت زەوى و حەوت ئاسمانى هەیە، بەهەمان شێوە خودا حەوت ئاسمان و زەوى، خۆر و مانگى درووست کردووە، بەگوێرەى ئەو تێکستەى کە مەرجەعى یارسانە، لەلاى ئەهلى هەق خودا مرواریەک درووست دەکات و لەناو مرواریەکە پێنج شێوەى خۆى تێدا دیار دەخات، بەهەمان شێوە لەمەسحەفا رەش خودا یەکەم جار مرواریەکى گەورەى سپى لەزاتى خۆى درووست دەکات”. (21)

ئەوەى کە لەمەسحەفا رەشدا هاتووە، چوار توخمى سەرەکى هەن کە پیرۆزن لەلاى ئایینى ئێزدى، ئەوانەش بریتین ( هەوا و ئاو و ئاگر و زەوى) هەموو ئەو توخمانەش لەئاینى میترایى و کاکەیى هەن و پیرۆزن. میتۆلۆژیاش بەلۆژیک مامەڵەى لەتەکدا ناکرێ، بۆیە ئەم بۆچوونە کۆنەى کە لەسەروەختى هاتن و سەرهەڵدانى بیروباوەڕەکەدا هاتووە، تائێستاشى لەگەڵدابێت، بەرۆشنبیر و پیر و شێخ و نەخوێنەواریانەوە باوەڕیان پێیەتى، هەروەک چۆن رۆشنبیر و پیاوى ئاینى و نەخوێنەوارى ئاینەکانى دیکە بڕوایان بەوە هەیە کە لەنێو کتێبەکانیان هەیە و پێیانوایە نێردراوە و گومانى لێناکرێ، بۆیە هیچ ئاین و بڕوایەک خاڵى نیە لەمیتۆلۆژیا و ئەفسانە، چونکە دەسەڵاتێکى نادیارە بۆ بەردەوامى بڕواکە، هەڵبەت ئەوەش دەبێ باس بکەین کە بەبێ میتۆلۆژیا و ئەفسانە، هەموو ئایینەکانى سەر زەمین فەلسەفەکەیان باتڵ دەبێتەوە و سحرییان نامێنێت، چونکە ئەو لۆژیک و مانایەى کە بەر لە هاتنى سەدەى ئاشکراکردنى داتاکان هەبوو، زۆر جیاوازترن لەوەى ئێستا کە هیچ شتێک شاراوە و سیحرێکى نەماوە، گومانى ئەو نەوە خوێندەوارەشى لەنێو ئەم پێکهاتانەیە لێرەوە دەست پێدەکات کە وڵامى زانست ناداتەوە، لەکاتێکدا تێکەڵکردنى ئاو و خۆڵ و گەرم کردنى بە ئاگر، هاوکێشەیەکى فیزیایى و کیمیائییە و زانستە، ئیدى بۆچى ناتوانێ لە میتۆلۆژیا رزگارى بکات، ئایا عەدبێکى ئاسایى وەکو شێخ ئادى و ئەوانى تریش، چۆن زانیویانە خودا ئەوەى کردووە، خۆ مێژووى بەشەرییەت زیاتر لە 10 ملیار ساڵ دەبێت و ناژمێردرێت، لەکاتێکدا شێخ ئادى یان هەر پێغەمبەرێکى تر چەند سەد ساڵێک دەبێت هەبوونە.

لالش چییە

لالش پەرستگاى گەورەى ئایینى ئێزدیە، دەکەوێتە نێوان زنجیرە چیاى شێخان کە لە رۆژئاواى موسڵ نزیکە ولەولاشەوە گرێدراوە بە زنجیرە چیاى مەقلوب کە بەپایتەختى ئێزیدیاتى ناسراوە و (60 میل) درێژییەکەیەتى و (4914) پێ دەبێ، شوێنێکە لەڕووى کەشوهەواوە بەزستان ساردە و بەفرى لێدەکەوێ، چواردەورى ئەو بەرزاییانەى شەنگار چڕن بەدارى بەڕوو، هەروەها رەزى میوەى وەکو هەنار و هەنجیر و قەیسى و زەیتوونى لێیە و گرنگى پێدەدەن و بەشێکیشە لەسەرچاوە دارایى پێشوى ئیزیدیەکان و ئێستاش کە شوێنێکیان بۆ تەرخان کردوون تاکو بیکەن بەزەیتون و بیفرۆشنەوە یان بیبەخشن بەوانەى سەردانى پەرستگاى پیرۆزى لالش دەکەن.

هەڵبەت لەو پەرستگایە چەندین گومەتى لێیە بەناوى لالش، هەریەک لەوانە بەناوى شێخ یان پیرێ کیان کەسایەتییەکى کۆنى ئێزدیەکان ناسراوە، ئەو گومەتەى کە ناوى لالشە و قاژ قاژە و لەشێوەى سێگۆشەیە و قووچ بەرەو ئاسۆ هەڵکشاوە، بەپەرستگەى لالش ناسراوە و هەرکەسێک بەپێى بۆچوونى خۆى شرۆڤەى دەکات، چونکە فەلسەفەى گومەتەکە تەنها قاژ قاژى سەحنەکە جوداى کردۆتەوە کە لەلاى ئیسلام گومەت خڕە و لەلاى کریستیانەکان گومەتى پەرستگە تیژ بەرەو ئاسمانە و هەر ئایینێکى دیکەش بە ستایل و دیزانێکە، لەمبارەیەوە پیر خدر روونکردنەوەى هەیە و دەڵێ” ئەم قاژ قاژى گومەتى پەرستگەى لالشەى ئێزدیاتیە، لەوێوە هاتووە کە لەلاى ئێمە رۆژ پیرۆزە، رۆژ نورە و ئەو نەبێ ژیان نابێ، چوار شت لەلاى ئێمە پیرۆزە ( خاک، ئاو، ئاگر، با) بۆیە قوبەکەش وەکو تیشکى رۆژوایە، مەخروتیە و هیمایە بۆ رۆژو بەرەو ئاسۆ دەچێ، تاوسیش، کە ماناى تیئۆسە، ئەویش کلکى لەشێوەى رۆژە، ماریش بەهەمان شێوە نیشانەى سەلامەتیە”. لەبارەى بوونى مار وەکو سیمبول و وەکو گیاندارێک کە لەسەر دیوارى بەردەرگاى یەکەمى پەرستگاى لالش هەیە، پیر خدر دەڵێ” وەختێک دەڵێن کەشتیەکەى نوح کوون بووە، مار دەچێت پەپکە دەخواتەوە و کونەکە دەگرێت و خەڵکەکە لەمردن رزگار دەکات، ئەمە میتۆلۆژیای ئێزدى یە، هەروەها مار شارەزا و حەکیمە، بۆیە مار بۆتە هێمایەک لە فەرهەنگى ئێزیدیاتى”. بابا چاویش شێخێکە لەپەرستگاى لالش خزمەت و کارى زیوانە دەکات و تائێستا خێزانى پێکنەهێناوە و لەپەرستگا دەژى، لەبارەى لالشەوە دەڵێ” لالش پەیامى ئاینى ئێزیدیە و پەرستگایە، کەوتۆتە ناوەڕاستى چەند شاخێک لەناوچەى بادینان و باعەدرێ و شێخان، مەڵبەندى گشتى پەرستگاکە لەچەند شوێنێکى جیاجیا پێکدێت، وەکو شوێنى ئەو باوەڕدارانەى کە مردوون و هەموو ئێواران چرایان بۆ هەڵدەکرێ وەکو وەفایەک، لالش دوو کانى تێدایە، یەکێکیان بۆ کوڕ و ئەویدى بۆ کچ “. هەروەها لەبارەى وێنەى دوو شێر لەنێوانیاندا بورجێک هەیە، لەسەرووى بورجەکە، وێنەى مانگ و رۆژ هەیە، کە لەسەر دەرگاى چوونە ژوورەوەى پەرستگاکەیە، بابا چاویش دەڵێ” لە وێنەى دوو سەرە شێرەکە هێزى خودا دەبینین، ئەو بورج و خۆر و مانگەش نورى خودایە، تاووسیش ئاماژەیە بەهەمەڕەنگى دونیا و زینەتى دونیا کە مەلەک تاوس بەو ناوەنراوە”. لەسەر دیوارى راست و چەپى پەرستگا هێلکەى رەنگاو رەنگ دادەنرێ وەختێک بەهاردێت و جەژنە سەرکیەکان دەسپێدەکات و گوڵیلکە سوورەى بەهارى لێدەدرێ، بۆ نموونە لە جەژنى رۆژى چوار شەممە سورەدا، زۆر لەو رەنگانەى هێلکە دادەنرێت و خەڵک و باوەڕداران وەریدەگرن وەکو پیرۆزییەک، لەمبارەیەوە بابا چاویش دەڵێ” ئەمە ماناى موژدە بەخشینى دونیایە کە زیندوو بۆتەوە”.

لەپەرستگاى لالش هەردوو مەرقەدى شێخ ئادى و شێخ حەسەن هەیە و ئێزدیەکان دەچن بۆ سەر ئەو مەزارانە و زیارەتى دەکەن و نیازیان پێ حاسڵ دەکەن، هەروەک چۆن پەڕۆیەک بەچاوى نوقاوەوە سێ جار هەڵیدەدەن و ئەگەر راوەستا ئەوا مرازیان حاسڵ بووە، هەروها ژوورێکى دیکە هەیە پڕیەتى لەگۆزەى کۆن و بەرمیل، ئەو گۆزە و بەرمیلانە پێدەچێ زۆر کۆن بن، باباچاویش لەمبارەیەوە دەڵێ” ئەو بەرمیلانە رۆنى زەیتوونى تێدایە و ئێمە لێرە کۆیدەکەینەوە و بۆ مەراسیمى ئاینى بەکاریدەهێنین، سەرچاوەى ئەم زەیتوونەش لەنزیک پەرستگاى لالشە و زیاتر لە 1000 دار زەیتوونەو ساڵانە کەڵک لەبەرەکەى وەردەگرین”. ژوورێکى تر هەیە لەلالش کە گۆڕێکى تێدایە و بەخورییەکى رەش داپۆشراوە، بابا چاویش دەڵێ” ئەوە مەرقەدى شێخ بەکرە و براى شێخ ئادیە و بۆتە مەزارگەى ئێزیدیەکان”. ئەم پەرستاگایە جیاوازى لە پەرستگاى ئاینەکانى تر ئەوەیە کە ئەوان تاکە شوێن بووە پێشتر بۆ خۆپارستنیان لە دوژمن و بۆ زیندووکردنەوەی ئایینەکەیان لە و یادکردنەوەى شێخ و میتۆلۆژیاکەیان کە مەترسى هەیە ئەگەر ئەم پەرستگایە نەبوایە، ئەوان وەکو رۆشنبیرى و فەرهەنگى ئایینى، نەیاندەتوانى وەکو ئێستا بەرگرى لە خۆیان و سەلماندنى بوونى خۆیان بکەن.

سنوورى جوگرافیاى ئێزدیاتى

مرۆڤایەتى شاهیدى ئەوەیە کە ئینسان بەکۆمەڵ نەیتوانیوە بەهۆى ململانێوە لەشوێنێک دابمەزرێت و پەرشوبڵاو بۆتەوە، بەتایبەتى ئەو ئاینانەى کە کەم بوونە لەرووى چەندایەتیەوە، ئیدى کەوتوونەتە بەر شاڵاوى شەڕى کوشتن و هێرش بردنە سەریان، ئەگەریش هەر بەرگریان کردبێت، بەناچار ئەوا تۆمەتیان بۆ هەڵبەستوون و ناشیرین کراون لەلاى باوەڕ و ئاین و ئیماندارە زۆرینەکان کە بەتایبەتى ئیسلام ناشرینى کردوون، ئێزدى ئەگەرچى بەقسەى پیرەکان و شێخانى ئێزیدى بێت، ئەوا پێشتر بیروباوەڕى کوردان لەناوچەکە ئێزدیاتى بووە، بەڵام ئاشوریەکانیش لەم ناوچانە بوون کە پێى دەڵێن کوردستان، لەو سنوورە جیاوازە بوونە کە ئێستا هەیە، بەڵام بیروباوەڕى کوردان بیروباوەڕى ئێزدیاتى بووە، پاش هاتنى ئاینیەکانى تر و جەنگى کولتوورەکان، ئیزیدیاتى جگە لەوڵاتانى دەرەوەى کوردستان و رۆژئاوا، تەنها لەناوچەکانى شێخانى بادینان و باعەدر و شەرگات و موسڵ و دهۆک ماون، ئەمە جگەلەوەى لەتەواوى ئەو ناوچانەى کە ئێزیدى لێ نیشتەجێیە، ئاینى مەسیحى و ئیسلامیشى لێ نیشتەجێیە، بەڵام سنوورەکە بەسنوورى ئێزیدیاتى ناسراوە، چونکە پێدەچێ زۆرینەى ناوچەکە بن، بەڵام بەهۆى ئەوەى باوەڕیان وایە خۆیان بپارێزن لەدوژمنانیان لە ناوچەکانى باشورى ئێران و لە سوریا و تورکیا و لوبنان و جۆرجیا و ئەرمینیا و روسیا و ئاڵمان و هتد، نەک هەر بنکەى کۆمەڵایەتیان هەیە، بگرە ئەگەر بەقەد کوردستان نەبن کەمتر نین، ئەمە جگەلەوەى بەهۆکارى ناجێگیربوونى ئاسایشى خۆیان، بەشێکى زۆریان لەدەرەوەى وڵاتن لە ئاڵمان و سوید و دانمارک و بەشێکى دیکەیان لە روسیا نیشتەجێبوونە و نەهاتونەتەوە تائێستا کە ئەوانەى دەرەوەى وڵات بە کۆمەڵگەى ئێزدى مەنفا ناسراون، دوو نەوەیان تائێستا گەورەبوون کە لەنەریت و ئاینەکەیان شارەزا نین و لەدەستیان دەرچووە.

“ئەو ناوچانەى کە ئێزیدیاتى تێدا دەژین دەکەونە رۆژهەڵات، لە ئەنادۆڵەوە لەلاى باکورى رۆژهەڵاتەوە تاکو باشورى رۆژئاوا ئێزدییەکان لەم شوێنانەن.

1. ئەرمینیا بەشى روسیا. لەباشورى رۆژئاواى یەریڤان.

2: لە باکورى گۆماوى وان و ورومییە.

3: لە باکورى موسڵ (بنکە و مەزارگاى گەورەیان لەوێیە مەرقەدى شیخ ئادى کە دامەزرێنەرى ئێزیدیەکانە) هەروا لە زنجیرە شاخى سنجار واتە شەنگار.

4: لە ولایەتى حەلەب ژمارەیان لە سەدەى هەژدە کەمتر بووە، بەهۆى کوشتار و ئەو قەڵاچۆیەى بەسەریاندا داهاتووە، بەشێوەیەکى گشتى لە ساڵى 1892 و بەتایبەتى ساڵى 1838 ئێزدییەکان وەک ئەرمەنییەکان، بۆ بەدبەختیان لەو ناوچانە دەژین کە کورد زاڵە تێیدا”. (22) .

ئەمە ئەوە دەگەێنێ کە ئێزدیەکان پێدەچێ بەهۆى ناجێگیرى و ناسەقامگیریى خۆیانەوە بەناچار جوگرافیایان گۆڕیوە بۆ هەڵهاتوون بۆ ئەرمینیا و تورکیا و سوریا و شوێنەکانى تر و بەهۆى دوچاربوونیان بە ژێر دەستەیى لەژێر ستەمى ئاینى زاڵى ناوچەکەش ناچار بە راگواستن کراون و بوون بە کورد زووبانى پلە دوو، چونکە بەغەیرە دین ناسراون و هەمیشە تەعنیان لێدراوە.

بەشێکى دیکە لە نیشتەجێبوونى ئێزیدیەکان مەنفا و ئەوروپایە، لە دواى ساڵى 1991 بە شێوەى تاک و فەردى ئەم خاوەن شوناس و پێکهاتەیە بەهۆى نەبوونى ئازادییە فەردى و رێوڕەسمە ئایینیەکان و بە بۆنەى نەبوونى کار و مەعیشەت وەکو خەڵکى دیکەى کوردستان و خوارووى عێڕاق کۆچیان بەرەو هەندەران کرد و لەوێ بە شێوەیەک لە شێوەکان بوون بە خاوەن شوناسێکى تایبەتى ئاینزایى و پێکهاتەیى نەتەوەیى و ئاینیى. بەڵام ئەمانە وەکو خێزانێک مانەوە و ئینتیمایان بۆ ئایین زیاتر بوو نەک نەتەوە، بگرە لە زور شوێنیش ئینکارى نەتەوەیى دەکەن و دەڵێن (ئێمە کورد نین و ئێزدین)، بۆیە ئەو رۆڵەیان نەبوو لە پاراستنى شوناسى نەتەوەیى و هێزى لۆبى نەتەوەیى، بەتایبەتى ئەو کەسانەى کە کوردستانیان بە جێدەهێشت بەرەو هەندەران دەچوون، یان دەبوون بە نوێنەرى ئێزدیاتى لەوێ ناسنامەى نەتەوەییان پشتگوێ دەخست و زیاتر باسى ئێزدیاتیان دەکرد و خۆیان وا پێناسە دەکرد نەک خاوەن شوناسێکى نەتەوەیى، ئەمە بەدەیان وێنەى جودا جودا هەیە بیسەلمێنێت، نموونەش ئەو رێکخراو و سەنتەرى رۆشنبیرییانەیە کە لە وڵانى ئاڵمان سوێد و تەواوى ئەوروپا هەیان و لە ئاڵمان لە شارى بلفێلد و هانۆڤەر سەلماندوویانە کە بە ئاشکرا نوێنەرایەتى مەزهەبێک دەکەن نەک بەشێک لە پێکهاتەى نەتەوەیى کورد کە لە کوردستان بەشیکیان بە هۆى سوودگەراییەوە باس لەوە دەکەن ئەوان بەشێکن لە پێکهاتەى نەتەوەیى کوردى، بەڵام بە شوناسى ئاینێکى دیکەوە، ئەم ئینکاریکردنەى نەتەوەیى بوونە ئێزدى لەوێوە سەرچاوەى گرتووە وەکو خۆیان دەڵێن، ئەوان هیچ سوودیان لە کوردبوون وەرنەگرتووە، بگرە لەئەنجامى ئەوەى کورد بەشى زۆریان لەدواى فتوحاتى ئیسلامیەوە بوون بە ئیسلام، هەمیشە وەکو کافر و ناحەز تەماشاى ئێزدییان کردووە، ئەوانیش وەکو تۆران و توڕەبوونێک لەدژى کورد، کە دەچنە دەرەوەى هەرێمى کوردستان و دوور دەکەونەوە لە دەسەڵاتى کوردى، خۆیان تەنها وەکو ئێزدى دەناسێنن و باسى کورد ناکەن وەکو شوناس.

هەندێک پێیانوایە رەسەنایەتى ئەم پێکهاتە ئاینیە لە یەکێتى سۆڤیەتەوە سەرچاوەى گرتووە و بەتایبەتیش لە قەوقازەوە کە لەلایەن قەیسەرى رووسەوە راونراون و هاتوون، ساڵى 1801 جۆرجییەکان دوام، ئەوان موڵکى خۆیان رادەستى روسەکان کرد، ساڵى 1828 وڵاتى فارسیش دەستى لە ئێریڤان هەڵگرت کە بە یەریڤانیش دەخوێنرێتەوە و روسیا بەشێک لە پارچە بچووکەکانى ئیمبراتۆرییەتى عوسمانى لە ساڵى 1829 دەستکەوت، دواى خۆ کشانەوەى هێزەکانى روسى لە ئەنادۆڵ و لە دواى جەنگى 1828 و 1829 رێگەیان بە حەسەن ئاغاى ئێزدییەکان دا کە گەورەى قەبیلەى جەسەنلى ئێزدییەکان بوو، پیاوەکانى خۆى بگەڕێنێتەوە بۆ چیاى ئارارات و لەوێ خەریکى کشتوکاڵ و بەخێوکردنى مەڕو ماڵات بن” (23) ئەم رووجاوە ئەوە دەسەلمێنێت کە ئێزدیەکان هێشتا جوگرافیاى نیشتەجێبوونى خۆیان وەکو خاوەن زەوى بۆ یەکلایى نەبۆتەوە، بۆیە کە ناوى قەوقاز و شوێنەکانى ترى یەریڤان و ئەوانى تر دێت و لەوێ هێشتا ئێزدى تێدا دەژى و خۆیان بە خەڵکى ناوچەکە دەزانن، ئیدى ناوچەى شێخان و سەنگال و لالش دەکەونە بەردەم پرسیارەوە، ئایا ئەوە ئەوان بوونە خەڵکى ئێرە بوونە و چوونە بۆ ئەو وڵاتانە، یان ئەمانەى ئێرە خەڵکى ئەوێن و پەڕاگەندەى ئێرە بوونە، پرسیارێکى جەوهەرییە و هێشتا وەڵامى نییە، تەنانەت لەلاى خۆشیان مەگەر وەکو شیکردنەوەى کێشەکانى دیکە تەنها بە تێڕامان و بۆچوونى خۆیان یەکلایى بکەنەوە، هەر ئەوەى دەبینین تەنها رۆژهەڵاتناسەکانى وەکو جون بەشوێن شوناسى ئەم پێکهاتیەوە بوونە و خۆیان نەیانتوانیوە رەسەنایەتى خۆیان یەکلایى بکەنەوە، باشترین سەلمێنەرى ئەو راستییە تاڵەن کە بەشێک لە خۆیان و لە کوردەکانیش بەم راستییە نارەحەتن.

لەمبارەیەوە بلیخانۆف کە بیرمەندێکى سەردەمى یەکێتى سۆڤیەت بوو، بەهۆى ئەوەى کە پێکهاتەى ئایینى و نەتەوەیى و غەیرە روسى لە یەکێتى سۆڤیەت بوونە وەکو پەناهەندە، بۆئەمەش پێویست بووە رێگەچارەیەکى فکرى و سیستماتیکى دابنرێت بۆیان، بەهۆکارەوە ئەو تیۆرى تایبەتى خۆى هەیە لەسەر ئەو پێکهاتانەى کە غەیرە سۆڤیەتى و روسین و لەوێ دەژین، ئەو مەسەلەى جل و بەرگ و پۆشینى رەسەنەیاتى بە مەسەلەى نیشتەجێبوون بە شوێنى و جوگرافیاوە دەبەستێتەوە، بۆ نموونە دەڵێ (جەبرییەتێک هەیە بۆ پۆشین، کەسێک ئەگەر سەر بەپێکهاتەیەک بوو خاوەن جلوبەرگى خۆى بوو، بەڵام لە شوێنێک بوو دوور لەشوێنگەى  پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکەى، ئەوا بەناچار ئینتیما دەکات و جل و بەرگى دەگۆڕێت و دەبێ بە بەشێک لەو پێکهاتانەى لەوێ زاڵن، بۆیە جل و بەرگ یەکسانە بە کەشوهەواى شوێن و کولتوورى زۆرینە) هەڵبەت لەبەرکردنى جلوبەرگى ئێزدییەکان لە ناوچەى عەرەب نشینەکان عەگال و دشدایە کە جل و بەرگى عەرەبییە و لە ناوچەى سەر بەیەکێتى سۆڤیەت بە جلى ئازەرى و جۆرجى و لە تورکیا بە جلو بەرگى تورکى و هتد، ئەمە کێشەى ئیتنیکی و ئاینزاییە و هەموو کەمینەکانى دونیا ئەم کێشەیەیان هەیە، هەروەک چۆن سابیئەکانیش هەمان کێشەیان هەیە و لە هیند بەشى زۆرى ئاینزاکان لەناوچەى جیاجیا ئەم کێشەیەى جل و بەرگیان هەیە.

بەڵام بۆ ئێزدییەکان ئەم کێشەیە بەهۆى تێکەڵ بوونیان لەشێوەزار و لەناوچەى کوردنشینى و نزیکى ئایینەکە لە کوردەوە، کێشەى جل و بەرگیان نەبووە، هەروەها بە هۆى ئەوەى جلکى سپى لەلاى ئەوان پیرۆزە، هەر شێوە جل بەرگێک درووست بکەن و لەبەرى بکەن، زیاتر گرینگى بە رەنگى سپى دەدەن و ناترسن لەوەى بەهۆى جلوبەرگەوە لەناو بچن.

باجى بڕوادارى

ئێزدیاتى تا ئێستا 74 جار ئەنفال کراون و چەوسێنراون و دواجاریشیان ئەنفالى دەستى داعش بوو کە لەساڵى 2014 وە دەستى پێکرد و هەزاران ئافرەت و منداڵ و پیریان کوژراو سوکایەتیان پێکرا و بوونەتە قوربانى سیاسەت و جیاوازى ئاینى و فکرى خۆیان کە لەمێژووى خۆیاندا ئەمە بەردەوام هەبووە و بەردەوامیش دەبێ، ئەمە باجى بڕوادارى ئایین و مەزهەبێکە کە بە گومان کۆتایى دێت.

بەگوێرەى خوێندنەوەى سەرچاوەکان وادیارە بەلاى کەمەوە ئێزدیەکان لەدەورانى عەباسیەکانەوە، تەنگیان پێهەڵچەنراوە و رەودوونراون، ئوومەویەکان لەبەر هەر هۆکارێک بووبێت، پارێزگاریان لەئێزدیەکان کردووە، لەم سۆنگەیەوە ئەوان خۆیان بەلایەنگرى خەلیفە یەزید ژماردووە، شێخى ئێزدیەکانیش رێگەى بەموریدەکانى نەداوە کە بەخراپە باسى یەزیدى کوڕى موعاویە بکەن، دواتر بۆیە بەهەڵە لەسەرچاوە عەرەبیەکان ناوى ئێزدیەکان لەناوى (خوداپەرستان) وە بووە بە (الیزیدیە) واتە لایەنگرانى یەزید، ئەمە تەنها تێڕوانینى جیاوازە لەو تێڕوانینە باوەى کە هەیە.

“. دوورنییە کە ناونانى ئێزدى لەلایەن شیعەکانەوە ئەم ناوەیان بەبەردا بڕابێت، کە تەواو رقیان لەخەلیفە یەزید دەبووەوە، لەسەرەتاى سەدەى پانزەهەم چەوسانەوەى ئێزدیەکان دەست پێدەکات، لەسەدەى 18 هەم میرى جەزیرەى سوریا لەشکرکێشى دەکاتە سەر ئێزیدیەکان و ناتۆلێرانسى ئیسلامى بەرامبەر بەئێزیدیەکان، ئەوەندە زۆربووە لەو لەشکرکێشیەدا گڵکۆى شێخ ئادى هەڵدەتەکێنن، تاکو دواى ئەوە ئێزدییەکان بۆخۆیان درووستى دەکەنەوە، دواتر لەگەڵ دەسەڵات بەگەیشتنى عوسمانیەکان، دیاردەى ئەنتى ئێزدى و بەناچارکردنیان بۆ ئیسلامى فراوانتر دەبێت و شێوەیەکى سیستماتیکى وەردەگرێت، بەتایبەتى رەشەکوژییەکانى سەدەى حەڤدەهەم و هەژدەهەم و نۆزدە موچڕک بەلەشدا دێنێ، هاوکات لەگەڵ ئەم هێرشانەشدا میدیاى عوسمانى بۆ رەواییدان بەکوشت و بڕینى ئێزدیەکان ناوى شەیتان پەرستیان بەباڵاى ئیزدیەکاندا بڕى، ئێستاکەش لەلاى نەیارانیان ئەم ناوەیان بەباڵادا بڕاوە و هەر ماوە.

(ئەولیاى چەلەبى) لەکتێبە بەناوبانگەکەیدا بەناوى (سیاحەتنامە) باسى لەشکرکێشیەکانى ساڵى 1640 و 1655 دەکات و ” ئێزدیەکان بەخەڵکى هەشت سمێڵ ناودەبات”. و دەڵێ “ئێزدییەکان لەسەدەى هەژدەى ساڵى 250 هەزار کەس دەبوون، چوار هەزار سوارچاک و هەشت هەزار سواریان هەبووە، لەسەدەى نۆزدەهەمدا بوونەتە 200000 و سێ هەزار سوارچاک و شەش هەزار پیادە، بەرگریی ئێزدییەکان لەبەرامبەر نەیارەکانیان و کاریگەرى کوشت و بڕ، ئەوەندە ترسناک بووە بەجۆرێک لەنیوەى سەدەى نۆزدەهەم، تەنها پەنجا هەزار کەسیان لێماوەتەوە، هێرشەکانى (والى بەغدا سلێمان پاشا) ساڵى 1791 هێندە دڵڕەقانە بووە، تەنانەت یەک ئێزیدى لەودیوى چیاى شەنگال نەهێشت، لەساڵى 1802 (عەلى پاشا) والى بەغدا هێرشى کردە سەر شەنگال و ژمارەیەکى لەرادەبەدەرى لێکوشتن، (سڵێمان پاشا) لەساڵى 1809 بەهەمان شێوە لەساڵى 1837 (رەشید پاشا) لەگەڵ کۆمەڵێک کورد، هێرش دەکەنە سەریان و هێندەیان لێ سەردەبڕن کە لەسەر ریگەو بانى ئاواییەکان دەرژێ، بەمجۆرە تاساڵى 1845 تەنها پەنجا هەزارکەسیان لێمایەوە، بەهەمان شێوە بەگ و میرە کوردەکان وەکو عوسمانیەکان دەستیان بەخوێنى ئێزدیەکان سوور بووە و بەشدارى لەشکرکێشیەکانیان کردووە بۆ ئێزدى کوشتن، (ئەوڕەحمان پاشاى) بابان و هەروەها میرى بەناوبانگى جەزیرەى بۆتان میر بەدرخان، 1809 بۆ 1870 ئەویش دەستى تێداهەبووە، لەساڵى 1832 دیسان دەستى لێوەشاندوون، یەکێک لەو هۆیانەش کەواى کرد بەدرخان بەگ لەکاتى لەشکرکێشى ساڵى 1847 سوپاى عوسمانى ئەو گەرەنتیە رەتبکاتەوە کە بۆ بەدرخان پاشایان دانابوو، ئەوەبوو کە دەترسا دواتر لەژێر فشارى ئەوروپیەکان لەسۆنگەى کارەکانى دژبە نەستورى و ئێزدییەکان پەلکێشى بەردەم دادگا بکرێت، میرى ئەمارەتى سۆران (پاشاى کۆرە) دەستى لە ئێزدیەکان وەشاند، بەمشێوەیە لەسەدەى هەژدەم و نۆزدەهەم، کوشتنى ئێزدیەک لەئێمپراتۆرییەى عوسمانى هەقى بەبەهەشت شادبوونى بەموسڵمانەکان دەبەخشى، چونکە لەدیدى دەوڵەتدا ئێزدى ئاینێکى بێ کتێب بوو، لەودیو یاساى ئیسلامەوە بوون، لەساڵى 1847 بەدەست پێشخەرى دیبلۆماتى بەریتانى، لەکۆنستانتى نۆپڵ بابى عالى دان بەئاینى ئێزدیا دادەنێت و لەخزمەتى سەربازیان رەها دەکات، ئۆکتۆبەرى 1849 شێخ یوسف وەکو نمایندەى ئێزدیەکان بۆ پارانەوە لەرزگار بونیان لەخزمەتى سەربازى، دەچێتە لاى بەرپرسانى ئیمپراتۆریەى عوسمان و سەردانى کۆنستانتی نۆپڵ دەکات و نامەیەک دەداتە سەدرى ئەعزەمى عوسمانى و دەوڵەت داواکەیان قبوڵ دەکات، ساڵى 1872 دووبارە ئەم لەخزمەت سوپا بەخشینەیان لێدەسێنرێتەوە، لەگەڵ داوا کردنەوەى ئێزدییەکان بۆ خزمەتى سەربازى، ساڵى 1872 کۆمەڵێک لەپیاو ماقوڵانى ئێزدى داوەتنامەیەک ئاراستەی دەسەڵاتدارانى (بابى عالى) دەکەن و لەو نامەیەدا لە 14 خاڵ پرنسیپەکانى ئایینى خۆیان روونکردۆتەوە، سیستمى ئاینیان رێگرە لەوەدەگرن کە خزمەتى سەربازى بکەن، ئەم هەوڵانە هیچى سەرینەگرت، لەنیوەى دووەمى ساڵى 1892 کۆلۆنێل عومەر پاشا لەسەر داواى دەسەڵاتى عوسمانى بەبیانوى چەند ریفۆرمێک هێرشى کردە سەر ناوچەى موسڵ و ئێزدیەکان، دواى کوشتارێکى زۆر پانزە هەزار ئێزدى لێ یەخسیر کردن، عومەر پاشا کوڕەکەى نارد بۆ لایان و تاکو ببن بەموسڵمان واز لەئاینەکەى خۆیان بهێنن، بەگوێرەى رۆجەى لیسکۆ ئێزدییەکان لەنێوان ساڵانى 1640 و 1910 بیست کوشتارى گەورەى کۆمەڵکوژیان لێکراوە، دواهەمین هێرشى سوپاى عوسمانى لەدوادوایى ساڵانى جەنگى یەکەمى جیهاندا بوو کە تەنها دوو مانگێک بەر لەخۆ بەدەستەوەدانى بابى عالى و راگەیاندنى گرێبەستى مۆدرۆس بوو”. (24) و (25)

جۆرێکى ترى چەوسانەوە هەیە کە بەکارهێنانى زاراوەى ناشرینە لەدژى ئێزدییەکان، ئەویش بەکارهێنانى وشەى شەیتانە کە گوایە ئەو شەیتانە، مەلەک عەزازئیلە، ” چیرۆکى عەزازیل کە سوجدەى بۆ خودا رەتکردۆتەوە، لەلاى هەر یەک لەموسڵمان و مەسیحى و یەهودى، هەروەها دەرکردنى لەلایەن خوداوە، باوەڕێکى کۆنە، بەڵام ئەوەى کە ئەو مەلائیکەیە وەکو روحێکى شەڕانگێزى گرێدەدات و خراوەتە نێو فەرهەنگى ئێزدیەوە، بۆیە ئێزدییەکان بەرگرى لێدەکەن، ناوى عەزازئیل لەلاى ئێزدییەکان کەمتر بەکاردێت، شەیتانیش زاراوەیەکە لەلایەن باوەڕەکانى ترەوە بەکارهاتووە، بۆیە ئەو وشەیە قەتیس کراوە و ئەگەر بەکاریش هات لەبەرامبەر ئێزیدییەکان، بەو شێوەیە وەکو سوکایەتى دێت، هەر بۆیە هەردوو وشەى ( ش و ت) کە وشەى شەیتان پێکدێنێ، لەلاى ئێزیدییەکان وشەیەکى ناحەزە و ئەوانیش بە مەلەک تاوس لەقەڵەمى دەدەن”. (26)

هەر لە هەمان باس (دوو نواتیڵ) کە باڵیۆزى ئامریکى بووە لە ناوچەکە ، هەڵبەت وڵاتانى دیکەش جگە لە عێراق کاریگەرى نەرێنیان هەبووە لەسەر ئێزدییەکان ” ئەو سێبەرەى کە وڵاتى فارس دەیخستەى نەماوە، قەپلان پاشا کە هیچ کارێکى ترى نەبوو لەوە زیاتر کە ئەوەندەى بۆى بکرێ شەڕ بکات دژى سێ میللەتى جیاواز، کە وەک دەڵێن کۆبوونەوە و لەلایەن عەرەبەوە پێشیان گیرابوو. ئەمانەش ئەشیلییە و سەشیلیە و چەلەکییەن. یەکەمیان موسڵمان و دوانەکەى تر لەو مەسیحییانە بن کە بڕوایان بە بوونى خوا و ئێنسان لە مەسیحیدا نییە، بەڵام هیچی تریان بۆ نەماوە لەوە زیاتر شەیتان قبوڵ بکەن و وەکو خواى خۆیان یان بەلانى کەمەوە ئەیانەوێ قسەى خراپى پێ بکرێ، لەترسى ئەوەى غەزەبى لێیان نەدا، ئەم سێ میللەتە کە لەناوچە شاخاوییەکەى نێوان نسیبین و جزیرەن، زۆر ئازایانە بەرگرى لە خۆیان دەکەن، ئەویش زۆر ئاسانە چونکە بەدە کەس دەتوانن رێگاى گەیشتن ببڕن، بۆیە هەتا ئێستا هەزار سوارچاکى ئازایان لە کیس پاشا داوە، کە یەکێکیان ئاغایەک بوو ژنێکى عەرەب بە پارچە ئاسنێک کوشتى، دوو ئاغاکەى تری دیاربەکریش کوژران، هەروەها سەرکردەیەکى ئێزدییەکان شەوێک لە چاوپێکەوتنێکى نهێنى هەبووە لەگەڵ نواتێڵ، لەوە دەچێ پێى گوتبێ کە ئەگەر مەلیکى فەرانسە بڕیار بدا هەوڵى داگیرکردنى فەلەستین و سوریا بدا، پەنجا هەزار ئێزدى لەگەڵ دەبێ، سەرکردەى ئێزدییەکان باڵیۆزى داوەت کردبوو بۆ راو، بەڵام دو نواتێڵ سوپاسى کردبوو بۆ ئەوەى دەسەڵاتدارانەى تورک نارەحەت نەبن، کە ئێزدییەکان گومانیان هەبوو بەرامبەرییان، بەڵام پاش ئەوەى نواتێڵ بگەڕێتەوە بۆ کەنار دەریا لە سوریا، سەرکردەى ئێزدییەکان سەرى لێدا و ژمارەیەکى زۆر لە سوارچاکانى بەدواوە بوو بە چەکى رم و تیر و کەوانەوە، ئەم سەردان و یەکتر بینینەى سەرکردەى ئێزدییەکان بۆ ئەوە بووە کە هاوپەیمانى بکەن لەگەڵ مەلیکى فەرانسە، نەک ببن بە مەسیحى، ئەوان ژمارەیان ئەوکاتە لە ئێستا زۆر زۆر زیاتر بوو”. (27)

ئەم یاداشتەى نواتێڵ سەبارەت بەوەى ئێزدیەکان ویستوویانە هاوپەیمانى بکەن لەگەڵ فەرانسە تاکو ببن بە مەسیحى، راستییەکە نییە، بەڵکو ئەوە راستییەکە بووە کە هەمیشە ترساون لەوەى کودێتایان لێبکرێت و قەتڵ و عام بکرێن، هەر نموونەش ئەوەیە کە ئەو ئێزدییانەى کە لەناوچەى حەڵەب بوونە، رەگەزیان چووتە سەر فرەنجەکان کە تیرەیەکى موسڵمانن، بەهۆى ئەوەى هەمیشە مەترسیان لە موسڵمان هەبووە بە هۆى ئەوەى پێیان گوتراوە شەیتان پەرست و بەمەش خوێنیان حەڵاڵ کراوە، هەروەک چۆن بەدەستى کورد و هاونیشتیمانیەکانى تەنیشت خۆیان و بەدەستى ئیسلام خوێنیان حەڵاڵ کراوە و تائێستاش بەو شێوەیە تەماشایان دەکەن، مەگەر لە ترسى دەسەڵاتى خۆجێى کوردى، ئەگەرنا ئێستاش لەبەردەم مەترسى گەورەن و ناتوانن لەدەرەوەى ناوچەى کۆمەڵایەتى خۆیان لەگەڵ ئەوانى تر بژین بە سەلامەتى.

ئاین و ئافسانە

تموحى ئینسان زۆرە، ئەوەى کە ئێزیدى پشتى بەئەفسانە بەستووە، تەنها ئایین نییە، بەڵکو هەموو ئایینەکان پشتیان بەئەفسانە بەستووە و بەبێ ئەفسانە و چیرۆکە ئەفسوناویەکان ئایین بەشێکى بەخاڵى دەمێنێتەوە، چونکە ئەفسانە یەکێکە لەو هۆکارانەى کە گومان دروست دەکات لەنێوان نەمرى سەرزەمین و نەمرى دونیایەکى تر کە هەموو کتێبە ئاسمانیەکان باسى دەکەن، لەو کتێبەى کە چاوپێکەوتنێکە کەمبڵ لەگەڵ بێڵ مویرز کردوویەتى، لەبارەى ئەفسانەوە دەڵێ ” وێنە ئەفسانەییەکان روحى هەریەک لەئێمەن، بەقوڵبوونەوە لەو وێنانە، هێزەکەى بۆ ناخمان دەگوێزێتەوە”. ئەم قسەیە بیانووى ئەوەمان پێدەدات کەبتوانین بڵێین ئەفسانە جۆرە دەسەڵاتێکى رەهاى نادیار کە کەسایەتى و پاڵەوان و پێغەمبەرەکان، بەڕادەیەک گەورە و نەمر دەکات، بۆ ئەوەى وێنەى ئەوان لەخۆماندا بەرجەستە بکەین، ئەمەش تەنها میتۆلۆژیا نییە، بەڵکو ئەوە ئایینە بەو سیمبولانە، هەم پەیوەندیەکان چڕتر دەکاتەوە کە ئایین پێویستى پێیەتى، هەم دەسەڵاتى کولتوور و سرووتەکان بەهێزتر دەکاتەوە، تاکو بتوانێ موقاوەمەى بەرامبەرکەى بکات، بەبڕواى پیر خدر ئەو ئەفسانەیەى کە ئێزدى پشتى پێبەستووە، مەسەلە تمووحى ئینسان بووە و خەیاڵى کردۆتەوە، هەروەک چۆن ئینسان تموحى هەبووە رۆژێک بێت کەشتى ئاسمانى هەبێت، سەرئەنجام هات.

پێشتر ئەفسانە جۆرێک لەقەناعەت پێکردن بووە، بۆیە ئەفسانە بۆ ئەوە بووە کە هەوڵبدرێت و خوداش هاوکاریت بکات لەدروست بوونى وەکو واقیعێک، هەریەک لە شێخى نێو پەرستگا و رۆشنبیرەکانى چوارچێوەى ئاینەکان بیروڕاى جیاوازیان هەیە بەرامبەر بەسەرهەڵدان و ئەفسانەکانیش کە لەنێو تێکستەکانیاندا جێگەى دەبێتەوە و شێخەکان بەکوفرى دەزانن و رۆشنبیرەکان بەئەدەبیاتى ئاینى لەقەڵەمى دەدەن، لەمبارەیەوە  بابا چاویش دەڵێ” ئەو کاتە هەموو دونیا ئاو بووە و بەستویەتى، لالش هاتۆتە خوارەوە و زەوى ژیاوەتەوە، لەبارەى ئەم ئەفسانەیەشەوە شیعرێک هەیە و دەڵێ” لالش کوردستان دهاتە، عەرزێ شین بوو نەباتە، پێ زەینین چ قەست کنیاتە”. ئەمە جگەلەوەى دەیان ئەفسانەى دیکە لەبارەى سەرهەڵدان و چۆنیەتى سەرهەڵدانى ئاینەکەوە هەیە، هەروەها ئەو ئەفسانانەى کە بوونەتە بەشێک لەپشت بەستنى ئێزیدى کە پەیوەندى بەئاینەکانى دیکەوە هەیە و ئێزدیاتیش خۆى وەدەر نەناوە لەو مێژووە، بەتایبەتى چیرۆکەکانى ئیراهیم و موسا و هتد.

دۆناى دۆن

مردن حاڵەتێکە بۆ هەموو بەشەرییەت یەکسانە و لەدەستدانى جەستەیە، بەڵام لەنێو ئەفسانە و بیروباوەڕى ئاینى روح لەجەستە جودا دەبێتەوە و دەمێنێت، ئەم دۆنای دۆنە لەزۆر ئەفسانە و بیروباوەڕى ئایینى هەیە،  یوسف زێدان لە کتێبى دوامات الدین، واتە گێژاوى ئاینەکان، باسى لە هەمان بابەتى ئایینى کردووە کە لە زۆربەى ئاینە کۆنەکاندا هەبووە، ئەگەرچى پێشتر ئەم تێگەیشتنە بۆ مردن و روحى پاک هەبوو کە خۆى دەگوازێتەوە بۆ کەسێکى تر و جەستەیەکى تر، سەرەتا لە یۆنان و میسر هەبووە، دواتر لە تەلموودى ئاینى یوهودییەتەوە ئەم تێگەیشتنە بۆ ئاینەکانى دیکە بە جێماوە، پێش ئەوانیش لە ئاینى وەسەنییەت هەبووە، کەواتە جێماوەى رێسای ئاینى کۆنە، هرمسیە لەسەردەمى میسرییە کۆنەکان هەبووە، لە لای یۆنانیەکان ناوى ئەرمیسە، لەلاى ئیسلام ادریس، لەهەر سێ حاڵەتەکەدا یەک ماناى هەیە، تەنها جیاوازى لە ناوەکەیەتى، هرمیس لەژیانێکى خراپدا ژیاوە، پێیوابووە کە روحەکان لەدایکبونێکى تردا زیندوو دەبنەوە و نوێ دەبنەوە، ئینجا لە چەرمەسەرییەکاندا پاک دەبنەوە کە لەژیانى رابردوودا بینیویانە، ئەم روحە پاکە بەردەوام جەستەکان دەگۆڕێت تاکو کۆتایى ئەو فەرمانەى بەسەر گوناهەکانیدا دەدرێت، ئەوکات لەرێگەیەکى ترەوە خۆى بۆ رزگار بوون ئامادە دەکاتەوە، و دەبێتەوە بەروحى خواوەندى گشتى کە خوداوەندە رەسەنەکەیە”. ئاراستەیەکى ئاینى  یە و بۆیاغێکى ئینسانى پێوەیە،  ئەو کارێکتەرە ئەفسانەییە لە مەزنییەتیەوە نازناوەکەى وەرگرتووە،

بەڵام لەلاى ئێزدیاتى بە تێکست سەلمێنراوە بۆ باوەڕدارەکانیان و گوایە کەسێک کە دەمرێت ئیدى گیانى دەچێتە نێو لەشى کەسێکى چاک و نەمر دەمێنێتەوە و تێکستەکەش بەم شێوەیەیە (روحا رەحمانێ، نابت فانى، هەرا لبەر دەستى یەزدانێ) ئەمە بەو مانایە دێت کە روحى رەحمان بێناونیشان نامێنێتەوە و وەکو هەر جەستەیەکى دیکە نەمێنێ، بەڵکو دەچێتە جەستەیەکى دیکەى سوود بەخشەوە و دواى مردنى دەبێتە پیاوچاکێک، بەڵام مرۆڤى خراپەکار کە دەمرێت روحەکەى دەچێتە گیانى دڕندەیەکى وەکو گورگ و سەگ و گیاندارى شەڕانگێز، هەروەها بیروڕاکە وایە کە ئەو روحە هەمیشە ئازار دەکێشێ بەو شێوەیە دەمێنێتەوە تاکو خودا لێى خۆش دەبێت و جارێکى تر دەگەڕێتەوە ژیان بەئاوایەکى دیکە، بۆ ئەمەش بەحسێکى خدر سلێمان هەیە کە باسى کراس گۆڕینى کردووە یەکسە لەش و گیانى لەخۆى جودا دەبێتەوە تاکو قەت نەمرێت، جار ئەوە دەمێنێتەوە سەر ئەو مرۆڤە چاک بووە یان خراپ، لەمبارەیەوە قەولێکى مسکینۆ ژارۆ هەیە دەڵێ ” ئەڤ عەردە خانە

عەڤدو بەشەر بازرگانە

هنەکا مالا خوە بارکر

هنەکا ژنوو دانا”

هەروەها دەڵێ ” بەنى ئادەمۆ هزار ساڵى تەمامکەى

میریاتیێ ل شەرقێ هەتا بشامکەى

دوماهیێ هەردێ ژکاسا مرنێ تامکەى” .

ئەمە بۆ ئەو کەسانەیە کە مردن بێتەوە بەرچاویان بزانن کەدواى ژیان مردن هەیە بەڵام مردنى باش و مردنى خراپ هەروەکو پێشتر باسمان کرد کە ئەگەر چاکەکار بێت گیانى دەچێتە روحى چاکەکارێک و دەگەڕێتەوە ئەگەرنا دەچێتە جەستەى شەڕانگێزێکەوە و ئازار دەکێشێت تاکو خودا لێى خۆش دەبێت”.  (28) . دۆناى دۆن یەکێک لەو رەگەزانەیە کە زۆربەى ئاینەکان باوەڕیان پێیەتى، قەناعەتێکە کە تەنها میتۆلۆژیا دەتوانێ جێگەى بکاتەوە، بەو واتایەى کە کەسێک دەمرێت، ئەوە تەنها جەستەیەتى لەبەرچاو نامێنێ و لەناودەچێت، ئەگەرنا رۆحەکەى دەمێنێت و دووبارە لەجەستەیەکى دیکە دووبارە دێتەوە ژیان، لەئاینى ئێزدیاتیدا (دۆناى دۆن) شێوەیەکى دیکەى جیاوازى وەرگرتووە، ئەوەیە کە پێى دەڵێن کراس گۆڕینەوە، ئێزدى باوەڕى بەوە هەیە کە خودا و مەلیک تاوس کراسیان گۆڕیوەتەوە، بۆیە رۆژ و ئاگر دەپەرستن، وەکو ئەوەى رۆژ هێماى خوداوەندە و ئاگریش هێماى شەڕانگێزییە کە وەکو هەر ئاینێکى دیکە بۆ دوالیزمى خێر و شەڕ پێناسە کراوە، یان شەیتان و خودا و چاکە و خراپە.

“ئێزدییەکان باوەڕیان بە گواستنەوەى رۆح هەیە، لەو رووەى کە توانەوەیەکى خۆشە وەکو پرنسیپێک بۆ سزا و پاداشت، ئەم پرنسیپە فرسەتێک بە روحمان دەدا کە جارێکى تر حساباتێکە بۆ خێر و شەڕ کە ئینسان خۆى لەبەردەم هەڵبژاردنى هەر یەکەیانە”.(29)

لەبارەى زانستییشەوە کە کەسێکى وەکو ستیفنسۆن  ساڵى 1960 پڕۆفیسۆرێکى زانکۆى ڤێرجینیایە و 2500 حاڵەتى وەها کۆکردۆتەوە لەهەموو دونیا و بەتایبەتیش ئامریکا و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، لەو کەسە ئاسایى و کەسە نائاساییانەى کە ئەو جۆرەن و لەشێوەى دۆنایدۆن هاتونەتەوە، وەکو ئەوەى کەسوکار یان ئەوانى تر کەلەگەڵیان دەژین، پێیانوایە کەسەکە هاتۆتەوە، ئەو پێى وایە ئەو حاڵەتە پەیوەندى بە لەناوچوونى بیرکردنەوە لە (مۆخ) ە وە هەیە، هەروەها دەڵێ کەسایەتى هەبووە لەهەمان خێزان و هەمان شارستانى و هەمان مێژوو ژیاوە و جارێکى دووبارە بۆتەوە، بۆیە ئاشکرا بووە، ئەمە پەیوەندى بەو عەقڵەوە هەیە کە دەتوانێ لەو ژیانەى پێشوو داببڕێت و هەموو روحێک لەهەر جەستەیەکدا بێت پێویستى بەشارەزاییەک هەیە کە پێشوتر پێکەوە گرێبدات گەر بێتوو کەسەکە دڵخۆش بووبێت یان ناخوشى بینیبێت هەمیشە، بەڵام دۆنایدۆن کە چەمکێکى سیۆلۆژییە، جیاوازى هەیە لەگەڵ کەسێک خۆى دەکات بەکەسێکى تر، هەروەک ئەوەى لەبوارى نواندنا هەیە و پێى دەڵێن (تقمێ) واتە خۆنواندن وەکو پاڵەوانى فیلم یان تێکست یان هەر بابەتێکى تر، بۆچوونێکى دیکە هەیە دەڵێ” ئەم حاڵەتە تەنها لەکاتى منداڵیدا هەیە، ئەویش مردنى کەسێکە و چیرۆکەکان لەگەڵ خۆیدا دەبات، چونکە مردنەکە بەشێوەیەکى نائاسایى بووە و کەسوکاریشى نازانن چۆن پێناسەى مردنەکە بکەن، بۆ ئەمەیە هاتنى مناڵى دواى ئەو لەرێگەى بیستنى چیرۆکەوە دەبێتەوە بەکەسە مردووەکەى پێش خۆى، ئەگەرچى ئەمە شێوەیەکە لەفۆبیا، بەڵام بەشێک لەبیرمەندەکان بڕوایان بەو حاڵەتە هەیە”. (30).

روح دەرچوون کەسێک و چونى روح بۆ کەسێکى دیکە، کڕۆکى فەلسەفەى دۆناى دۆنە و فەلسەفەى تاڕادەیەکى زۆر سەرقاڵى ئەم باسە بووە، چونکە مەسەلەى روح مەسەلەیەکە چ لەنێو ئەددەب و چ لەنێو کۆمەڵناسى و ئاین و فەلسەفە بابەتێکى زیندووە، ” هۆکارێکى سەرەکى جیاوازى فەیلەسوفەکان سەبارەت بە نەمرى و دژەکەى، بۆ جیاوازى تێڕوانینیان بۆ ماهیەتى دەروون (روح) دەگەڕێتەوە، لێرەوە بەدرێژایى مێژوو ى فەلسەفە دوو ئاراستە بۆ دیاریکردنى ماناى (روح) دەبینرێ: ئاراستەى یەکەم کە دەروون وەک بەشێک لە جەستە دەبینێ و هەوڵى ناساندنى دەروون لەگەڵ جەستەدا دەدات، وەک ئەوەى ئەرستۆ دەروون بەوە دەناسێنێ کە کەماڵ و پیگەیشتنى یەکەمى جەستەیەکى سرووشتی ئامێریە، کە خاوەنى ژیانێکە بەتوانین (بالقوە) لەم ئاراستەیەدا دەروونێکى جیابووەوە لەجەستە نیە، کەواتە بە لەناوچونى جەستە ئەویش لەناو دەچێت، ئاراستەى دووەم کە ئەفڵاتون و دیکارت رێبەرایەتى دەکەن باوەڕیان وایە کە روح جەوهەرێکى ناماتریالى هەیە و تواناى بوونى بەسەربەخۆ لەجەستە هەیە، لێرەوە دەروون بەر لەوەى بچێتە نێو جەستەو پاش ئەوەش، لەگەڵ جەستەدا پەیوەندى دەپچڕێنێ، ئەمەش نەمرى بوونى دەسەلمێنێ”. (31) ” دۆنایدۆن هۆکارێکى راستەوخۆى پشت بڕواى خەڵکێکى سەرەتاییە کە نفس بەماناى روح بەبوردەوامى لە جەستەدا دەژى هەر لە ژیانەوە تاکو مردن، هەروەها لە شتەکانى سروشتیشدا دەتوێتەوە، وەکو درەخت و روبار و بەرد و شاخ  و هتد، بەم شێوەیە مردووەکان و شتەکان کە لەجەستە دادەبڕێن و دەبنە نەفسێکى دیکە، ئیدى دەبنە خواوەندێکى تر کە خەڵک دەیانپەرستێ”. (32)

ئەم دۆناى دۆنە وەکو فەلسەفەیەک کە تائێستا تێگەیشتنى جیاوازى فەلسەفى و ئاینى و ترادیشنى و میسۆلۆژیە، بۆیە نەیتوانیوە کە قەناعەت بەئینسان بهێنێ گوایە روح لەناو ناچێت و دەگوازرێتەوە بۆ جەستەیەکى دیکە، چونکە تائێستا نهێنیە و شتێکى مەلموس نییە وەکو ئەوەى زانست بۆ نەمانى جەستە دەیسەلمێنێ، ئەوەش کە قەناعەتى هەیە تێگەیشتنەکە لەوێوە سەرچاوەى گرتووە کە ژیان بەردەوامە و هەندێکجار بە سوتفە نموونەیەک لە کارێکتەر دەبینرێت و بەمەش ناونراوە دۆناى دۆن، واتە گواستنەوەى روحێک لەجەستەیەکەوە بۆ جەستەیەکى دیکە، یان زیندووبوونەوەى روحێک لەجەستەیەکەوە بۆ جەستەیەکى دیکە.

بەپێى قسەى میسیۆلۆژیەکان بێت، ئاین لە دەرەنجامى سیحرێکەوە دێت کە لەخەڵک دەکرێت، بەپێى فرایزر ئینسانى کۆن زۆر هەوڵیداوە کۆنتڕۆڵى چواردەورى خۆى بکات بەتایبەتى ئەوەى کە واقیعە لەدەوروو پشتى، وەختێک بینیویەتى باران بەسەر زەویدا دەبارێت، بڕواى بەوە هێناوە کە هێزێکى گەورە هەیە کە ئەم کەشوهەوایە دەگۆڕێت و کەڵک بە درێژەدانى ژیان دەگەێنێت، بۆیە لێرەوە بیرى لەوە کردۆتەوە چۆنیەتى مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو دیاردانە بکات و ئەفسانەى لێبەرهەمبێنێت، ئەگەرچى ئەم داتایە کە میسیۆلۆجیا درکانوویەتى لە رۆژئاوا درەنگ وەرگیراوە و زووتر کەڵکیان لێوەرگرتووە بە هۆى ئەوەى ئاینى بوزى و مەسیحى درەنگتر گەیشتوون، بەڵام لە رۆژهەڵات و کوردستان زووتر هەبووە، بەڵام درەنگتر کەڵکیان لێوەرگرتووە، چونکە بڕوادارانى کرد لە کوردستان بە گشتى مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ مێژووى (9000 ساڵ پێش لە دایکبوون) ئەویش سیمبول و پارچە کۆنەکان و شوێنەوارەکان دەیسەلمێنن.

بەڵام بەپێى ئەوەى کە لە گردى (مەغزەلییە) لە نزیک شارۆچکەى شەنگار 7500 ساڵ پێش زایین ئاسەوار ناسەکان پارچە بەردى 1.5 م یان لەو شوێنە دۆزیوەتەوە کە ئەمە کۆنترە لەوانەى رۆژئاواى ئاسیا، هەروەها لە زێى شمشاراش هەمان ئاسەوارى کۆن هەیە کە نزیک زێى بچوکە، ئەمە سەلمێنەرى ئەوەیە کە یەکەى شارستانى لە زۆربەى شوێنەکانى کوردى هەیە” (33) بەو پێیە بێت ئایین و دۆزینەوەى خودا بەر لە هاتنى ئیسلام کە فتوحاتى کردووە، لە کوردستان هەبووە، بەڵام بەو لۆژیکە نەبووە کە ئێستا هەیە و نامۆیە بەو ئاینانەى ئێستا.

لە بارەى جن ەوە کە لەزۆربەى ئاینەکان مانا و بوونى هەیە و بڕوایان پێى هەیە، ئێزدییەکان هاوکێشەیەکى حیسابییان بۆ سەر سێ رۆژى یەکەم داناوە کە دەبێت بۆ مردوو خێر بکرێت، تێیدا بۆ زیادبوونى خێر بەسەر شەڕدا کە چل و حەوتە، ئەو رۆژانە لەبەرچاو گیراوە بۆ حیساب تاکو روح بۆ جهانى بەختەوەرى بچێت و ئەو ماوەى ساڵە یان دواى ساڵێک، روحە مەحاسەبە کراوەکە دادەبەزێتە سەر دونیا، بۆئەوەى هەڵسن بە خێرات بەر لەوەى دەورەى زەمەنى مردووەکە بگەڕێتەوە بۆ لاى روحەکە”. (34) ئەوان لێرەدا مەسەلەى جنیان باس نەکردووە، بەڵام تێڕامانى خۆیان مەترسى جنە کە کاریگەرى بۆ سەر مردووەکە نەبێت، بۆیە خیراتى بۆ دەکرێت کە بیپارێزێت لە شەڕێک کە روحەکە نەچێتە شوێنێکى دیکەى شەڕ و بگەڕێتەوە لاى کەسێکى پاک.

پلەکانى ئێزدیاتى

ئێزدى سێ چینى جیاوازى تێدایە و هەرچینێک سنوورى دەسەڵاتى جیاوازە لەوەى تر و واجبى تایبەتى خۆیان هەیە، چ لەلە نێو پەرستگا و چ لەدەرەوەى پەرستگاى لالش.  کە بریتین لە شێخ واتە میر و پیر و مورید

مورید زۆربەى زۆرى ئێزیدیەکانن کە بڕوایان بەئاین و کولتوورەکە هەیە، بابا چاویش کە پیاوێکى روحانى ئێزدییەکانە و تەمەنى خۆى لە لالش خەرج کردووە و تا ئێستا هاوسەرگیرى نەکردووە و ژیان نەزر کردووە  بۆ خزمەتى ئەم ئاینزایە و دەڵێ” من لەچینى پیرەکانم، چونکە بەبەرە باب وەرمگرتووە، ئەم سێ توێژەى ئاینى ئێزیدى لەخزمەتکار، بەشێکە لەکولتوورى ئێزدى، هەر یەکێک لەو سێ چینەش کارى خۆى هەیە لەخزمەتکردنى ئاینەکە و کارەکەش ئارەزوو مەندانەیە”.

شێخ و پیر  دوو چینى جیاواز

لە زۆربەى ئایین و کولتوور و مەزهەب و رێبازە جیاجیاکانى دونیادا، پلەو پایەى ئایینى و مەزهەبى بوونیان هەیە وەکو پلەو پایەى چینایەتى، ئێزدیاتیش هەروەها و بگرە زیاتر و زەقتر ئەو کێشە چینایەتییەى تێدایە، بەوپێیەى کە پلەدارى لە ئایینەکەدا وەکو شانازی باس دەکرێت و کارى پێدەکرێت، ئەوان چەند پلەیەکیان هەیە کە بەشێوەیکى چینایەتى لەرووى کۆمەڵایەتییەوە هەژمار دەکرێت، چونکە پلە نزمەکان بۆیان نییە لەئاست بەرزەکان هەم وەکو خوداپەرستى و هەم وەکو کۆمەڵایەتى جێگە و رێگەیان وەکو یەک بێت و کوڕ و کچیان پێکەوە بتوانن هاوسەرگیرى بکەن و لەلاى پیاوە روحانیەکانیان و شەریعەتەکەیان ئاسایى بێت، بەپێچەوانەوە ئەمە دیاردەیەکى نەشازى ئاینییە و حەرامە، بۆیە سەلماندوویانە کە هیچ نەبێ بە ئاشکرا ئایینزایەکى چینایەتى رووتە و بە ئاشکرا خۆیان نمایش کردووە، بۆیە لەلاى ئێزدیاتى شێخ رێبەرى ئیداریە و خزمەتى پەرستگاى لالش دەکەن، هەروەک ئەوانەى کە ئێستا وەکو شێخ بابا چاویش لەلالشە و لەوێ دەژى. بۆیە وەکو دەڵێن فەرزە و دەبێ شێخایەتى بیکەن

پیر نیشانەیە، هەروەک ئەوەى کە هەر ماڵێکى پیر نیشانەیەکى تایبەتى خۆیان هەیە و لە ماڵەکانیان هەڵواسراوە، “ناوى پیر کە ماناى ئاماژەیە بۆ ئەوانەى لە ئەستێرەی پیرۆ، پیر سیفەتێکە کە بۆ پیاوانى ئایینى ئێزدى هاتووە و ئەم نازناوە مانایەکى تر ى هەیە بۆ پیاوانى ئایینى کە نازناوى شێخە و لەلاى عەرەبەکان هەبووە و ئێستاش هەیە ئەمەش لەوێوە هاتووە کە شێخ ئادى و شێخ عەدەویە لە ناوچە ئێزدیاتییەکاندا سەرکردایەتى دونیایى کردووە و دواتر ئاستەکەى دابەزیوە بۆ سەر زەمین و کە دەسەڵاتى شێخ ئادى بووە”. (35)،   بەم بۆنەیەوە وەکو پیر کونجى گوتى”

تێکستێک هەیە لەناو ئێزدیاتى و دەڵێ

“دا دەستێ شێخا بسک و مەقەسا

دادەستێ  پیرا فتر و زەکات

شێخ فەرە و پیر نیشانە

وەستا و مەرەبى وەکى وانە

فەرزا براى ئاخیرەت فەرزەکا گرانە”.

دیارە بەپێى ئەم تێکستە بێت دەبێ هەر ئێزدیەک واجبێکى هەبێت.

لەنێو پەرستگادا ژورێکى تێدایە و گۆڕێک هەیە، بابا چاویش دەڵێ” ئەوە گۆڕى شێخ ئادیە و پێى دەڵێن (تاوس مەلەک) مەلائیکە، سەرجەلەى شێخ و پیرى ئێزدیاتى سەرچاوەى تیاگرتووە، خودا تاوس مەلەک سوڵتان یەزید و شێخ ئادى، ئیدى هەر ئێزدیەک بۆ سەردان بچێتە ئەو ژوورە، دەبێ سێ جار بەدەورى گۆڕەکەدا بسووڕێتەوە، واتە تەواف کردن”. ئەمەش جۆرێکە لەدروستکردنى خودایەک کە لەسەر زەمین کارى پێدەکەن، ئەم جۆرە ئاینزایە لە ئاستى خوارەوە کە خەڵکە عەوامەکەیە، چەندین خوداى بچووکیان دروستکردووە و پیرۆو کراوە کە لەهەندێک ئایینى دیکە نییە، مەگەر ئاین پەرستى ئەمدواییە نەبێت کە لە ئاینى ئیسلامیشدا کەسانێک هەن شەرعییەتیان بە پیرۆزکردنى خۆیان داوە.   ئێزدیەکان بڕوایان بەوە نییە تاووس (خودان _ خوان هێنى شاراوە بێت) کە خودا خەڵقى کردووە کە لەسەرەتاى زەمانەوە سەریهەڵداوە و دەرکەوتووە بۆ ئەوەى خۆى نیشان نەدا و کەرەستەیەکە کە لەرێگەى درووستکردن و ئیدارەدانى ئەستێرەیەک بۆ ئەوەى ببینێ تاووس وەکو مەلائیکەیەک وەکو شێوەیەک درکى لەلاى خودا کە سنوورى نییە، بەڵام ئێزدییەکان داوا دەکەن تاووس و مەلائیکە و شەش لە ئەوانى تر، ئەوانیش هەموویان نوێنەرایەتى حەوت لە قەوس و قوزەح دەکەن، بەوپێیەى دەبینین شەش مەلائیکە گەورەکە ئەوان رەسەنن و بەشێک لە تاوس مەلەک کە وەکو قەوس و قوزەح دەردەکەوێ” (36) لێرەدا مانا تاووس وەکو ئەوە وایە کە دەرکەوتنى تاووس بۆ ئەوەیە کە خودا وەکو پیرۆزییەک دەرنەکەوتبێ و نهێنى و سیحری خوداییش لەودا کەم نابێتەوە کە سنوورى دەسەڵاتى تا هەتاییە.

لەناو ئێزیدیاتیدا شاێ کیان دیاردەیەک هە یە پێى دەگوترێت کرێف واتە نزیکایەتى و قەبوڵ کردنى ئەویدیکەى غەیرە ئێزدى، کریف یان کرێف یەکێک لەو مانایانە کە ئێزدیاتى بەمدواییە شانازى پێوە دەکەن، گوایە ئەوان نزیکایەتى قەبوڵ دەکەن و جێگۆڕکێ بە بنکەى کۆمەڵایەتى و پێکەوژیانى چینەکان ئاسایی کراوە و کەسێک دەتوانێ لەدەرەوەى ئایینى ئێزدى ببێتە کریف واتە دۆستى نزیکى ئێزدییەکان، بەڵام راستییەکەى ئەمە تەنها ریکلامێکى مۆدێرنە و بەمدواییە دەستیان بۆ بردووە، باشترین سەلمێنەر ئەویە کە ئەوان دەڵین برایەتى بە خوێن و تێکەڵ بوون لەگەڵ یەکتر، واتە ئەو تێکەڵ کردنە دەبێ لەرووى چینایەتییەوە بێت ئەگەر کەسەکە ئێزدیش نەبێ جا با کوڕ بێت یام کچ بۆ هاوسەرگیرى. بەڵام لەرووى شەرعیەت و کولتوورییەوە ئەمە حەرام کراوە و مەترسیدارە، بۆیە کریف واتە نزیک بوونەوە، تەنها بۆ ئەو کەسانەیە کە نزیکى ئێزدى دەبن و دەبن بە خوڵامى ئەوان و هیچ نزیکیایەتییەک داوا ناکەن بە هۆى ئایینەوە، بەوپێیەى کە نزیکایەتى و تێکەڵ بوون لەلاى ئێزدیاتى تەنها خوێنە و خوێنیش هەڵگرى شوناسى کۆمەڵایەتى ئاینییە، واتە دەبێ کەسەکە هەڵگرى شوناسى ئاینى ئێزدیاتى بێت، نەک لە ئاینێکى دیکەوە خۆى بخزێنێتە نێو ئاینى ئێزدى کە لەلاى ئەوان ئەمە بە فرت و فێڵ لەقەڵەم دراوە وهیچ کەسێک ئیسلام یان کریستیانى یان جولەکە یان سابیئى یان هەر ئاینێک بێت بچێتە سەر ئاینى ئەوان، بەپێچەوانەوە ئەوان ئەم حاڵەتە واتە داواکردن بۆ ئینتیماى ئێزدیاتى بە فێڵ و کارى سیخوڕى دەزانن، وەکو ئەوەى ئەوان رێکخراوێکى نهینى بن و خەڵکى نەیار بیهەوێ دزە بکاتە نێو ئایینەکە و خراپ کەڵکیان لێوەربگرێت، هەڵبەت ئەمە بەناڕاستەوخۆ وڵامى ئێزدیەکانە بۆ ئەوکەسانەى کە دەیانهەوێ ببن بە ئێزدى.

قەولەکان … وتەکان و پەیڤەکان

هەروەک چۆن لەئاینەکانى دیکەدا بەرلەوەى تێکست بنوسرێتەوە و تەدیون بکرێ، بۆئەوەى نەفەوتێ و بەدیکۆمێنت بمێنێتەوە تاکو کارى پێبکرێ و باوەڕداران بیخوێننەوە، قەوال هەبوونە، ئەوانیش بریتى بوونە لەو کەسانەى کە گوێیان لەپێغەمبەر یان شێخى مەزن و رەهبەرى ئاینەکان بنچینەی بۆداناون، لەئاینى ئێزدیاتى زۆرێک قەوال هەبوون و هەر قەولێکیش بۆ مەرامێک و بۆنەیەک و رێوڕەسمێک گوتراونەتەوە.

بۆیە قەوالەکان یەکێک لە سەرچاوە گرینگەکانى کولتور و یان نەتەوە یان ئاینێکى دیاریکراون، چونکە نووسینەوەى گوتە و کولتوور و تێکستى سەرزارەکى بەشێوەیەک لە شێوەکان سەخت و قەدەغە و یاساغ بوونە، بەوپێیەى کە لەمێژوودا وا زانراوە کە نوسینەوەى وتەى خودا یان خوداوەند کوفرە، بۆ نموونە نوسینەوەى خوداوەکانى فیرعەونەکان و بابلیەکان و ئاشورییەکان و تاکو دواى مردنى پێغەمبەری ئیسلامیش هەروابووە، کە عوسمانى کوڕى عەففان قورئانى کۆکردۆتەوە و کردوویەتى بە دیوان و نوسراو، بۆیە قەوالەکان بەشێکن لەو سەرچاوەیە، لە رووى فەلسەفیشەوە وەکو ئەفڵاتون دەڵێ سوقرات لەخۆڕا نەبووە قسەکان و فەلسەفەکانى نەنووسیبێتەوە، بەوپێیەى کەفەیلەسوفەکانى بەر لە سوقرات و خودجى سوقراتیش بڕوایان بە نووسین نەبووە و تەنها رۆشنبیرییەکى سەر زارەکى هەبووە و موناقەشەى راستەوخۆ لەسەر بابەتە فەلسەفییەکان هەبووە، چونکە بڕوایان بەوە نەبووە فەلسەفە حوکم بکرێت لەلایەن کەسانێکەوە کە خۆیان هیچ بەرهەمناهێنن، بەڵام گواستنەوەى تێکست لەلایەن قەوالەکانەوە بنەماى تێکستى نووسراوە، “بۆیە زۆر قورس بووە لەلایەن قەوالەکانەوە هەردوو کتێبى سەرچاوە ( مسحەفا رەش و جیلوە) وەکو سەرەتاى ئەبجەدییەتى کوردى بووبێت لە سەدەى 11ى میلادى، بەو هۆیەشەوە ناتوانین ناوەخنى راستەقینە بەبێ هیچ گومانێک زاناى متەسەووف شێخ ئادى و شێخ حەسەن و شێخ فەحرەدین و شوعەراى عیلماى دین و نموونەشیان ( پیر رەشى حەیران و دەروێش قاتانى و دروێش قتک و بابکر و ئومر و کچک جەم و دروێش تاجەددین و بابەکر جەزیرى و مسێکو ژاو) ئەوان لەو سەدەیە ژیاون، ئەمە سەربارى دروشمەکانیان دەستنوسەکانیان ئەوانەى کە بەئێمە گەیشتوون نوسراونەتەوە، ئەمەش گومانى تێدانییە وەکو ئاسەوارێک بۆ ئێمەیان جێهێشتووە و بوونە بە بڵاوکراوەى کۆنى ئێزدیەکان”. (37) ئەمە خوارەوە بەشێکە لەو قەولانەى کە ماونەتەوە و بیناى تێکستى مەسحەفا رەش و جیلوەى لەسەر دروست بووە وەکو خۆیان کە شارەزایانى ئایینەکە باسى دەکەن.

1: قەولى سەرەمەرگ: بریتیە لە 77 قەول

2: قەولى زەبوونى مەکسوور: بریتیە لە 49 قەول و لەلاى شێخ حوسێنى کوڕى شێخ حەسەن بووە.

3: قەولێ ئیمان: ئەم قەولە بریتیە لە45 قەول و شێخ عەلى کوڕى شێخ شەمۆ گوتوویەتى کە تەمەنى 67 ساڵ بووە.

4: قەولى ناسردەین: ئەم قەولە بریتیە لە 34 قەول و لەسەر زارى شێخ عەلۆ ى کوڕى شێخ خەلەف گوتراوە.

5: قەولى شێخۆ بەکر: ئەم قەولە بریتیە لە34 قەول و لەلایەن ماڵى رەشۆى شێخ حوسێن نوسراوەتەوە و نەزانراوە کێ گوتویەتى و خاوەنە رەسەنەکەى کێیە.

6: قەولى قەرە فەرقان، بریتیە لە 54 قەول، قسەیەکیش هەیە کە قەرە فرقان ناوى رەسەنى مەسحەفا رەش و جیلوەیە کە عوسمانییەکان ناویان ناوە. (نوسەر).

7: قەولى عەرد عەزمان، بریتیە لە 38 قەول و دیلۆگێکە لەنێوان زەوى و ئاسمان.

8: قەولى هەزار و یەک ناو، بریتیە لە 52 قەول.

9: قەولى بەحر: ئەم قەولە بریتیە لە32 قەول.

10: قەولى جومجمى سوڵتان، ئەم قەولە بریتیە لە 41 قەول.

11: قەولى بێ و ئەلف، ئەم قەولە بریتیە لە14 قەول.

12: قەولى عیلمى نادر: ئەم قەولە بریتیە لە 18 قەول.

13: قەولى قەندیل، ئەم قەولە بریتیە لە24 قەول.

14: قەولى سورا: ئەم قەولە بریتیە لە 26 قەول.

15: قەولى گا و ماسى: ئەم قەولە بریتیە لە49 قەول.

16: قەولى هەرێ و بەرێ کۆبو : ئەم قەولە بریتیە لە26 قەول.

17: قەولى مەها: ئەم قەولە بریتیە لە63 قەول. پەراوێز: بۆزیاتر شارەزابوون و شیکارکردنى ئەم قەولانە بڕوانە کتێبى پەرن ژ ئەدەبى دینى ئێزیان، نوسینى د. خەلیل جندێ رەشۆ. دەزگاى سپیرێز لەدهۆک بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، چاپتەرى دوو فەلسەفا ئێزیدیاتى دەرهەقا ئافەرینا دنێ و خولیاقەتى.

بۆیە پیر خدر وەکو رۆشنبیر و شارەزایەکى ئەم ئاینزایە دەڵێ بەشێک لەوەى نەمانتوانیوە خۆمان کۆبکەینەوە، یان خۆمان ئاشکرا بکەین و بەرگرى تەواو لە رەسەنایەتى ئایینەکە بکەین، ئەوەیە کە قەولە کۆنەکان کۆنەکراوەنەتەوە و نەنوسراونەتەوە و نوسراوە سەرەتاییەکانى ئێزدیاتى، بەشەکەى دیکەى سوتێنراوە یان دزراوە لەکاتى ئەنفالکردنى ئێزدیەکان لەلایەن دوژمنانیەوە کە ئەمەش هۆکارى جۆراو جۆرى هەبووە.

کێشەى ئێزدیاتى ئەوەیە کە لەترسى لەناوچوونیان خۆیان کۆ نەکردۆتەوە، واتە قەولەکانیان کۆ نەکردۆتەوە تاکو بیکەن بە تێکستێک بەناوى مەسحەفا رەش و جیلوە چاپى بکەن و ناوى تێکستى ئێزدیاتى لێبنێن. ئەوان کەسێکیان نەبووە وەکو پۆڵس و لۆقا و یۆحەنناى مەسیحى و کرسیتیانى تاکو ئینجیل بنوسێتەوە، یان وەکو عوسمانى کوڕى عەففان قەولەکانى ئاینى ئیسلام کۆبکاتەوە و بیکات بە تێکستێک و سەوابتى بۆ دروست بکات و ناسنامەکەى دیار بێت، تەنانەت وەکو سابیئەکانیش نین خاوەن تێکستى خۆیانن و بوارى ئاڵوگۆڕپێکردن و شێواندنى ییە، بۆیە تا ئێستاشى لەگەڵ بێت ئەوان کێشەى ناسنامەیان هەیە لەرووى ئایینیەوە کە بۆ خۆشیان یەکلایى نەبوونەتەوەى کە خاوەنى تێکستێکن بەناوى مەسحەفا رەش و جیلوە و خۆشیان نەیانبینیووە.

جەژن و بۆنەکانى ئێزیدى

ئێزدى زۆر جەژنى هەیە، چونکە هەموو جەژنەکان وەکو بۆنەیەکى تایبەت بەئاینەکە و کولتوورەکەیەوە بەستراون بەسروشتەوە، یان ئەوەى ئەوان بەهۆى رزگاربونیان لەدەستى دوژمن یان روداوى سرووشتى درووست بووە، هەندێک سەرچاوە هەن دەڵێن ئێزدیاتى پێشتر دوو گروپ بوون، گروپى کۆچەر و گروپى کرمانج، گروپى کۆچەرەکان ئەوانە بوون کە جێگیر نەبوونە لەجوگرافیایەک و ئاسەوارى خۆیان بەجێبهێڵن تاکو پشتى پێببەسترێت بۆ داهاتوو، ئەوانەش کە کرمانج بوونە نەیانتوانیوە وەکو کۆچەرییەکان کراوە بن و خۆیان کۆ بکەنەوە جەژنەکان بکەن بەگشتى.

ئەوانەى کە جەژنى جوتیارن، ئەوانەن گوڵگاى داى، بۆئەوە بووە کە جوت تەواو بووە، وەختێک پیاوەکە هاتۆتەوە، ژنەکەى شیرینى بەرەو پیرى پیاوەکەى بردووە لەخۆشى ئەوەى جوت تەواو بووە.

جەژنى سەرى ساڵ: ئەم جەژنە دەکەوێتە یەکەم چوارشەممەى مانگى نیسان و ماناى یەکەم دەسەڵات وەرگرتنى مەلەک تاووسە بۆ بەڕێوەبردنى دونیا، بۆیە رۆژێکى موبارەکە و ئەوان هەڵدەستن بە مەڕ سەربڕین و ئەوەى دەخورێت و ئەوەش دەمێنێتەوە بەسەر هەژارەکاندا دابەش دەکرێت، بەڵام ئێستا ئەم جۆرە بەهۆى ئاڵوگۆڕى ژیان و بەدەستهێنانى پێداویستى ژیان و بوونى خەرجى بۆ پەرستگا و لالش لەلایەن دەوڵەت و حکومەتى هەرێمەوە، زیاتر لە مەڕێک سەردەبڕدرێت و هەر لەوێ دەکرێت بە چێشت و لەلایەن سەردانیکەرەکانەوە دەخورێت.

جەژنى عدوە: ئەم جەژنە لە رۆژى حەوتەمى مانگى کانونى دووهەمە و دوازدە رۆژ بەسەر لەدایکبوونى شێخ ئادى کوڕى موسافیر تێدەپەڕێت، جەژنەکە مانایەکى تایبەتى هەیە، ئەویش ئەوەیە کە چیرۆکێکى ئەفسانەیى هەیە و رۆژەکە کە گرێدراوى  دزینى  منداڵێکە، شێخ ئادى  و بۆ ماوەى 12 مانگ شاردویەتیەوە و پاشان دراوەتەوە بە دایکى و دەبینین هەویرى زەیتونى بەدەستەوەیە و ئیدى ئەو رۆژە ناودەنرێت جەژنى عەجوە.

جەژنى شوان: ئەو جەژنەیە کە سەرى ساڵ چوارشەممەى یەکەم، یەکەم رۆژى شەرقیە و هەموو ماڵێکى ئێزدى ماڵەکانیان دەڕازێننەوە و بەشدارى بەهارى نوێ دەکەن، بەو مانایەى کە زستانى سارد و مەترسى کۆتایى هاتووە و بەهارى نوێ هاتۆتەوە، شوانیش بیر ناکەن و ئێستا هەیە، بۆیە لەم جەژنەدا بەگشتى کۆچەر و کرمانجەکان و پلە ئاینیەکانیش دەچن بۆ لالش بۆ بەشداریکردن لەو جەژنە.

جەژنێکى تر هەیە کە دەکەوێتە مانگى دوانزە کە لەسنوورى هەفتەیەکدایە و کورترین رۆژە، بۆیە تەواوى ئێزدیەکان بەتێکڕا سێ رۆژ رۆژى دەگرن، رۆژوو گرتنەکەش تائێوارەیە و هیچ ناخۆن و دواتر کە تەواو دەبێت هەفتەکە جەژنى بۆ دەگێڕن.

جەژنى جەما: کە دەکەوێتە مانگى سێ و حەجى تێدا دەکرێ، بۆنەکە لەمانگى دەیە و حەوت رۆژە دەبێ ئێزدى بچنە لالش و گایەک سەردەبردرێت و دەکرێتە قوربانى بۆ خودا، دواتر ئەم گایە بەشە شێرەکەى دەدرێت بەو کەسەى چالاکیەکە دەکات و گایەکە دەکوژێت و پاشان هەموان بەشدارى خواردنى گۆشتەکەى دەکەن و وەکو موتفەڕک و بەخێر دەخورێت.

جەژنى یەزید. ئەم جەژنە لەرێکەوتى 14 ى کانونى یەکەم ئێزدیەکان 3 رۆژ بەرۆژوو دەبن و نان ناخۆن و زیارەت کردنیش رێگەپێدراو نییە.

جەژنى خدر ئەلیاس: ئەم جەژنە دیسان بۆ رۆژوو گرتنە یەکەم رۆژى شوباتە و ئێزدیەکان هەڵدەستن بە دروستکردنى شیرنەمەنى . ئەم جەژنە لەلاى مەسیحیەکانیش هەیە.

جەژنى قوربان: لەم جەژنەدا کە دەکەوێتە یەکەم رۆژى جەژنى قوربانى ئیسلام و یەهودى کە لەدونیادا ناسراوە، پیاوانى ئایینى لەم رۆژەدا دەچن بۆ سەر مەزارى شێخ ئادى و دواتر دەچن بۆ سەر شاخ  کە وەکو ئیسلامەکان ناویان ناوە شاخى عەرەفات و لەوێ تەراتیل واتە گۆڕانى ئایینى خۆیان دەڵێن.

لەنێو پەرستگا حەوت کۆڵەکەى تێدایە، بابا چاویش لەبارەى ئەو کۆڵەکانەوە دەڵێ” هەریەکەیان لەو کۆڵەکانە، هى مەلائیکەتێکن، (ئیزارئیل، جوبرائیل، دەردائیل، میکائیل، شەقمائیل، ئیزرافیل، عەزرائیل) کۆڵەکەکان کە بەپەڕۆى رەنگاو رەنگ پێچراون، دیارى ئەو ئێزدیانەیە کە نەزر دەکەن”. ئەمە جگەلەوەى مەزارى شێخ ئادى و شێح حەسەن و چەند شێخێکى تریان هەر لەوێ نێژراون، ئێواران هەریەکەیان لەو مردوانە مۆمیان بۆ دادەگیرسێ و هێلکەیان بۆ رەنگ دەکرێ، ئەمەش بۆ یادکردنەوە و بیرنەچوونەوەیانە، وەکو یادێک و وەکو کولتوورێک بۆ نەوەى داهاتوو کە بزانن ماناى ئەو مەلائیکەتانە چین و کۆڵەکە چین و بۆچى پەڕۆکان رەنگاو رەنگ دەکرێن.

جەژنى چوارشەممە سوورە: ئەم جەژنە لە 18/4 هەموو ساڵێک دەکرێت و لەهەموو ئەو شوێنانەى ئێزدى لێییە خەڵکى بڕوادار دەچن بۆ پەرستگاى لالش و لەوێ ئاهەنگ دەگێڕن و هێلکەى رەنگاو رەنگ بۆ ئەو پیاو چاکانە دەنەخشێنن کە رۆژانێک خوداپەرستیان کردووە و کەلەپورێکیان بۆ نەوەکان جێهێشتووە، هەروەها سوننەتە کە هەرکەسێک دەبێت فتیلێک بستونێنێ و لەسەر بەردێک یان لەسەر شەمعدانێک کە لە لالش هەیە بیستونێێ بۆ شێخ ئادى و بۆ نوێکردنەوەى خوداپەرستى، هەروەها بۆ هەر کەسێک ئێزدى دەبێ کە چووە ژوورى پەرستگا بەسەر پێپلکى دەرگاکە بازبدات و پاشان بە ئاوى زومزوم دەست و چاوى بشوات وەکو سووننەتێکى ئێزدیاتى.

ئەوى جێگەى سەرنجە پێشتر ئافرەتى ئێزدى بە جلوبەرگى سپییەوە جەژنەکەیان دەکرد، ئێستا کچەکانیان بە هۆى ئەوەى ژیان پێشکەوتووە و تێکەڵبوونیان لەگەڵ ئاین و کولتوور و نەتەوە و پێکهاتەکانى تر، ئەوان لەرووى کولتوورییەوە لە داخراوییەوە کەمێک کراونەتەوە و ئەوەى پێشتر یاساغ بووە، ئێستا ئازادى بەرفراوان فەراهەم بووە، بەڵام هێشتا مەسەلەى کچ بە شوودان بۆ کوڕێکى ئاینێکى تر و بۆ ئاینەکەى خۆشیان بە فەرمانى کەسى یەکەمى کچەکەیە و کەمترین ماف لەلاى کچەکە نییە.

کانى سپى و زومزوم

بەپێى لێکۆڵینەوەى یاقوتى حەمەوى بێـت، زومزم ماناى بیرى بچووکى ئاوى نزمى سەر زەوى و راکردنى جوبرائیل و شیفاى نەخۆشى و خواردن و خواردنەوەى وەکو شەرابى بەتام دێت.

کانى سپى کە دەکەوێتە نێوەڕاستى پەرستگاى لالش، کانییەکى سرووشتییەو لەوەتەى ئێزدیەکان لەوێن ئەو کانییە هەیە، کەوتۆتە نێو ئەو ئەشکەوتەوە کە شێخ ئادى لەکاتى خەڵوەتگرتنى بۆ ئایین و بیروباوەڕەکەى بەزەحمەتییەکى زۆرەوە هەڵیکەندووە و دواتر بووە بەو کانییەى کە ئێستا دیزاینى گۆڕاوە، دواتر ئەو کانیە بەردەوامى وەرگرتووە کە خزمەتکراوە و ئێستا ئەو ئاوە وەکو ئاوى زومزوم ناسراوە لەلاى ئێزیدیەکان و ئەلتەرناتیڤى ئاوى زومزومى مەککەى قیبلەى ئیسلامە لە سعودییە، هەڵبەت پرسیارى ئەوەى کە بۆچى ئەوان وەکو ئیسلام ناوى زومزوم دەهێنن ئەگەر پاشماوەى ئاینى ئیسلام و یەزیدى کوڕى موعاویە نین، هیچ وەڵامێکى ئەو بابەتە نادەنەوە جگە لەوەى کە وەکو ئاوێکى شاز و بەرهەمى خودا بۆ موعجیزەکانى شێخ ئادى و ئاوى ئەو پەرستاگایەیە کە ئێزدیاتى هەیەتى و هیچى تر، لەمبارەیەوە بابا چاویش زیاتر لەو تێبینیانەى هەیە و دەڵێ” کانى زمزم و بەردى رەشى کەعبەى موسڵمان کە لە سعودیەیە، لەلاى موسڵمانەکان پیرۆزە، بەڵام کە لەئێمەى ئێزدیەکان قەدەغەکراوە و نابێت سەردانى بکەین، بۆیە ناچارین کانى سپى بکەین بەپیرۆز بۆ خۆمان و بڕوادارە ئێزدییەکان، ئەم جۆرە کانییە لەکوردستانى تورکیاش هەیە، چونکە ئەو بەردە لەزەمانى ئیبراهیم خەلیل رویداوە”. بەپێى قسەى باباچاویش بێت، ئەو کانیە لەمەککەوە سەرچاوەى گرتووە، بەڵام ئیسلام نەیانهێشت بچنە ناوى و کەڵک لەو ئاوە وەربگرن و زیارەتى بکەن ساڵانە، چونکە بەقەولى ئیسلام کرێتەیە واتە گوناهە بۆ ئەوان، بۆیە بەناچار ساڵانە هەموو ئێزدیەکان دەچن بۆ لالش و حەج دەکەن.  هەر لە ساڵى نوێ و لە رۆژى چوارشەممە سوورە و لە جەژنەکانى ترى ئێزدیاتى کوڕ و کچى نەوەى نوێ دەچن دەست و دەموچاویان لەو ئاوە دەشۆن و خۆیان پیرۆز دەکەنەوە.

بەو قسەیە بێت کە ئێزدییەکان لەبرى یان وەکو ئەلتەرناتیڤى بەردى رەشى پیرۆز کە لە سعودیەیە، گومانێکى دیکە درووست دەکات کە ئەوان ئەگەر ئاینێکى سەربەخۆییە، بۆچى خۆیان بە مەغدوور دەزانن لەوەى مەحرووم کراون لەزیارەت کردنى ئەو بەردە پیرۆزکراوە، ئەگەرنا دەبوایە هیچ وەکو لەبرى کانییەکە ناوى نەیات و هیچ پێویستى نەدەکرد ئەو بەرد و ئاوى زومزومەى مەککە بکەن بە گرێیەکى دەروونى ئاینى کۆمەڵایەتى و بەخەڵکى ئێزدى بڵێن فەرموون مەچن بۆ مەککە و پەرستاى خوداپەرستى ئێوە لە لالشە و کانى زومزووم هى ئێوەیە، باشترین نموونەش کە ئەوان وەکو ئەلتەرناتیڤ کانییەکەى وەرگرتووە، ئەوەیە کە هەمان ناوى هەیە کە بەکانى زوومزوم ناوى دێت.

ئێزدى و ئەوانى تر

زۆر دیاردە هەیە کە دەیسەلمێنێ ئاینى ئێزدى و کاکەیى پەیوەندیان هەیە و نزیکن لەیەکترى بەتایبەتیش ئەوان بەشێکیان هەیە کە رۆشنبیرن و شارەزان لە ئاینە کۆنەکان و بەتایبەتیش ئاینە کۆنەکانى ناوچەى کوردستان کە پەیوەندییان بە رابردووى کوردەوە هەیە، پیر خدر بۆ گرێدانى ئەو پەیوەندییە نموونەیەک دەهێنێتەوە، رۆژێک لەگەڵ فەلەکەدین کاکەیى سەیدى کاکەییەکانى کوردستان بووە، فەلەک ویستویەتى پیر خدر دەعوات بکاتـ بۆ نیوەڕۆ خوانێک، بەڵام نەیتوانیوە بیباتەوە ماڵەوە، لەبەر ئەوەى کەماڵیان واتە خێزانەکەى بەرۆژوو بووە، پیر خدریش گوتوویەتى” ئەمڕۆ رۆژووى ئێمەشە”، واتە رۆژووى ئێزدیەکانیش بووە. کە ئەمە یەکێکە لەخاڵە هاوبەشەکانى نێوان هەردوو ئاین یان بیروباوەڕى ئێزدى و کاکەیى.

دوو تێکستى شیعرى کاکەیى هەیە، باس لە دروست بوون و خوڵقانى کەون دەکات، رێک ئەو تێکستە لەئاینى ئێزدیشدا هەیە، لەلاى ئەوان پیر هەیە، لەلاى ئێزدیش پیر هەیە، لەلاى کاکەیى جەم و جەمخانە هەیە، لەلاى ئێزدیش جەم و جەما هەیە، مەسەلەى هێشتنەوەى سمێڵ کە لەلاى کاکەییەکان سوننەت و پیرۆزە، لەلاى ئێزدیش سمێڵ پیرۆز و فەرزە، پیر خدر دەڵى” ئێمەش تائێستا نازانین وەکو پێویست چیمان هەیە، چونکە تازە دەکەوینە خۆمان و شتەکانمان کۆ دەکەینەوە”. لەبارەى ئەوەى کە کەسێک باوەڕ بە ئایینى ئێزدى بهێنێ موسڵمان یان مەسیحى بێت ئێزدى وەریدەگرن، بابا چاویش شێخى ئێزدیان دەڵێ” پەیوەندیمان لەگەڵ هەموو ئاینەکان باشە، بەڵام کەسێک بۆ ئاینەکەى خۆى کەڵکى نەبێت، چۆن بۆ ئێمە کەڵکى دەبێت، بۆیە ئێمە کەس قەبوڵ ناکەین ببێتە ئێزدى”. ئەم قسەیەى بابا چاوش لەخۆیەوە نەیگوتووە، بەڵکو یەکێکە لەو پرنسیپانەى کە ئایین قەبوڵى فەرزى کردووە و دەبێ بڕواداران کارى پێبکەن.

هەرچەندە نازانرێ مەسحەفا رەش کە ئایا دەقى ئێزیدیە و لەکوێیوە هاتووە و سەرەتاکەى چۆن بووە، بابا چاویش دەڵێ” ئەو کتێبە ئێستا لە مۆزەخانەى لەندەن لەگەڵ کتێبى جیلوە پارێزراوە”. بەڵام ئەم قسەیەى بابا چاویش تەنها وەرگیراوە و زانستى نییە و بیروڕاى پسپۆرانى ئاسەوارناسى و ئاین و نەتەوە ناسی نییە و تەنها وەکو شێخێک لەخزمەتى لالش قسەکەى کردووە، بۆیە لە بوارى پسپۆریدا وەکە ئیعتیبارى ئەکادیمى و سەنەد وەرناگیرێ.

“بەپێى مێژوونووس ویل دێورانت بێت لە کوردستان نەتەوەیەک هەبوونە پێشتر لە رەگەزى هیندو ئەوروپى بوونە و ناویان ئامادى و مادى و میدان بووە، ئەوان لە نزیک دەریاى قەزوین بوونە کە رۆژئاواى ئاسیا دەکات کە دەکاتە 1000 ساڵ پێش زایین ئەوان یەکەمین پاشایان دیویس بووە کە ناوى خودایەکى کوردى کۆن بووە، کە پایتەختەکەى هەمەدان بووە کە لە کوردستانى ئێرانە، هیرۆدۆت دەڵى شێوەى پاشاکەى کوردان مەترسییەک بووە بەسەر ئاشورییەکانەوە، ئەوەش بەهۆى ئەو چاکەخوازییەى هێز و دادپەروەرییەکەى کە هەیبووە، بۆیە بۆتە گەورەترین پاشاى ناوچەکە و بە میدییەکان ناسراو بووە، ئەمە لە مسیۆلۆژیاى کوردیدا هەیە کە وێنەى پاشایەکە و دوو باڵى هەیە و بەسەر ئاژەڵێکەوەیە”. (38). ئەگەرچى ئەو لۆگۆیە بەشێکى بۆ ئەو خورافەیە دەگەڕێتەوە کە ئینسانە کۆنەکان و ئاسەوارناسەکان دایانناوە و ناکرێ ئینسان بەو شێوەیە بوو بێت، بەڵام دەبێ ئاسایى وەریبگرین، چونکە لە هەموو ئاینەکاندا ئەو لۆگۆ خورافییە هەیە، بۆ نموونە سامورایى و لاماسۆ کە گایەکە باڵى هەیە و دەفڕێت و پەیکەرى بابل کە شێرێکە و دەیان تێڕامانى بۆ کراوە و هتد، کەوابوو ئەو داتایەى پێشوو بەنموونە وەرمانگرتووە، ئەمە دەیسەلمێنێ کە مادام لێرەدا لەم مێژووە کۆنە کە تەنها ئەو کۆمەڵگەیە لە کوردستان بوونە و پاشایان هەبووە و ناوى دیسیوس بووە و بە میدییەکان ناسراو بوونە و ئاینیان هەبووە کە زەردەشتى بووە و لۆگۆکەى تا ئێستاش دیارە، کەواتە کاریگەرى لەسەر تەواوى ئایینەکانى ناوچەکە هەبووە، چونکى تا ئێستا پاشماوەى ماوە، بۆیە دەکرێ کاریگەرى لە رووى فۆرم و ناوەڕۆکیشەوە بەسەر ئایینى ئێزیدییەوە هەبوو بێت هەروەکو ئەوەى خاڵى هاوبەشى ئێزیدییاتى لەگەڵ یارسانەکان کە خۆیان بە پاشماوەى زەردەشتى دەزانن هەیە.

سەربارى ئەوەى کە کاریگەرى ئاینى زەردەشتى لەسەر ئیزدیاتى دێتە باسکردن، لەلایەکى ترەوە قسە لەسەر کاریگەرى و بەزۆر چەسپاندنى ئایینى ئیزدیاتى و زەردەشتى بەسەر کریستیانەکانەوە هەیە، بۆ نموونە لەو سەردەمانەى مەجووسیەکان حاکم بوون لەناوچەک، لەکاتێکدا کە هێرشى فارسەکان بۆ سەر ناوچەکە و گرتنى لەلایەن مەجوسییەکانەوە، بەشێک لە خاکى کریستیانەکان کەوتە ژێر قەڵەمڕەوى مەجوسییەکان بە قەولى کریستیانەکان، لەوێ ئەوان پێنج راهیب دەگرن و هەردەم لە نوێژ و رۆژوو و لە پاڕانەوە دا بون لەگوندى (کشاز) ئەمانە ناوەکانیانە (تەقلا و مەریەم و مەرتا و مەریەم نامە) دواتر بریانن بۆ گوندى حەزە، و داوایان لێکرد شویان پێبکەن وە هەروەها سوجدە بۆ خۆر بەرن، بەلام ئەمانە سەریان بۆ ئەو ملهوڕە نەنواند و بەتوندى رەتیانکردەوە و خراپترین ئەشکەنجە و چەوساندنەوەیاندا پێیان هەموویان بەیەکەوە و یەک دەنگ هاواریان کرد بۆ نەرساى تەمشاپوور، ئەوان گوتیان ئێمە بەهیچ لەو زلە پیاوانەت ناترسێین و هەڵناخەڵەتێین، بەڵکو خێرا بکە لەوەى کەوا بڕیارت داوە، لەبەر ئەوەى ئێمە هیچ تەماعکارییەککى ئەو دونیا چروکەمان نییە، ئێمە خۆمان کردۆتە قوربانى خوڵقێنەرەکەمان ئێمە کۆیلە نین تەنها بۆ خودا نەبێت”. (39). بەم تێهەڵچوونەى جەمیل عیسا و بەرگریکردنە لە کریستیانەکان وەکو باوەڕدارێکى نەگۆڕ لەبەرامبەر تموحى دونیا بێت کە ئەو رۆشنبیر و سیاسیەکى کریستیانى بێت کە لەنێو کورددا دەژى و ناترسێ لە ناڕەزایەتى کورد وەکو بەشێک لە بەرگریکارى ئاینزاى زەردەشتى، باسى ئەوە دەکات کە ئێزدى و زەردەشتى لەناوچەکە زۆریان لە کریستیانەکان کردووە کە ئاین بگۆڕن وەکو دەسەڵاتدارى ئایینى لە کوردستان و لە ناوچەکە، هەڵبەتە کێشەى زۆرینە و کەمینە هەمیشە هەبووە، ئەمە باشترین سەلمێنەرى ئەو راستییەیە کە گوتارى زۆرینە زاڵە بەسەر کەمینە لە هەموو سەردەمێکدا.

شین.. رەنگى شوومى ئێزدی

ئێزدیەکان قینیان لەرەنگى شین دەبێتەوە، ئەمەش بۆ دوو هۆکارى جیاواز دەگەڕێتەوە،  هۆکارى یەکەم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە عفریتە دژەکانى ئایینى ئێزدى و مەلەک تاووس بە جلوبەرێگێکى شینەوە هاتووە، بۆیە حەرام کراوە لە ئێزدییەکان، هۆکارى دووەم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە وەختێک زەردەشتیەکان دێن و زوڵم لەئێزدیەکان دەکەن و بەناهەق شەڕیان پێفرۆشتوون و زوڵمیان لێکردوون، لەوکاتەدا کە هاتوون ئاڵاکەیان رەنگى شین بووە، وەختێکیش ئەوان ئەو ئاڵایە دەبینن رێک نەمانى خۆیان دەبینن، بۆیە ئەو رەنگە لەلاى ئێزدى شوومە، وەختێک خانوویەک دروست دەکەن، یان منداڵێک لەدایک دەبێت و دەیخەنە نێو لانک، موروویەکى شین بەلانکەکەوە دەبەستن، چونکە نیشانەى خۆبەدەستەوە دانە بەدوژمن، بەڵام پیر خدر دەڵێ” هیچ پەیوەندیەک لەنێوان ئێزیدیاتى و زەردەشتى نییە، چونکە ئێزیدیاتى کۆنترە لە زەردەشتى”. بۆچوونەکە رێى تێدەچێ، چونکە ئەگەر یەک ئاین یان درێژە پێدەرى ئەو ئاینە بوونایە، زەردەشتیەکان هێرشیان ناکردنە سەر و بیانکوژن و قەتڵ و عامیان بکەن، یان لانى کەم کورد لەمێژووى نوێ زوڵمى لێناکردن لەبەر خاترى ئاینى زەردەشتى.

ژن لەئاینى ئێزدیاتى

کولتوورى هەموو گەلانى رۆژهەڵات بەیەکسان تەماشاى ژن ناکەن، لەئاینى مەسیحى و ئاینى ئیسلام و یەهودى، ژن یان ئەوەتا دایکى پێغەمبەرە، یان ئەوەتا کچى پێغەمبەرە یان ژنى پێغەمبەرە، لەلاى ئێمە پێغەمبەر نییە، لەلاى ئێمە چاک، یاخود باب چاک هەیە، ئەوان دەڵێن شێر شێرە، چ ژن بێت چ پیاو، ئەوان حەوت ژنى چاکیان هەیە، بۆ نمونە خاتون فەخرا، خودانا بوونە، ستیائێس، خوداى ژیانە، ستیا تاوس، خودانى جوانیە، ستیا زینە، ستیا حەبیب، یانى خۆشەویستى، ستیا بولغان، مەیا خاتوون ساڵى 1952 داپیرى تەحسین بەگ، حەوت ساڵ میرایەتى کردوە وتەنازولى بۆ عوسمانیەکان نەکردووە، هەروەها ئەوان ژنى سوارچاکیان هەبووە، بۆ نمونە شیرنا عیدۆ، چۆتە جەنگ، تائێستاش هەندێ ژنى ئێزیدى هەیە کوێخان لەگوندەکان، زۆر بنەماڵەش تائێستا هەن کە بەناوى ژنەکانیان ناویان دەرکردووە، بۆ نمونە ماڵى حەجێ خەمێ، ماڵى مورادێ شیرینى عیدۆ، میرزاى خەپشێ، بۆیە ئەوەى لەلاى ئێزیدى شێخ و باب چاک هەیە و شانازیش بەژنەوە دەکەن.

لەبارەى ئافرەتانەوە بابا چاویش دەڵێ” ئافرەت وەکو پیاو بۆى هەیە مەراسیمى جەژنەکان بکات، بەڵام لەناو پەرستگادا وەختێک ئاگر دەکرێتەوە، نابێ ئافرەت لەگەڵ پیرەکان تێکەڵ بن، لەبارەى کۆمەڵایەتیشەوە دەبێ ئافرەتى ئێزدى تەنها شوو بەپیاوى ئێزیدى بکات، هەروەها ئافرەتى ئێزیدى خەتەنە ناکرێ و بۆى هەیە خۆشەویستى بکات لەژێر پەردەیەکى پاک و لەگەڵ کوڕێکى ئێزدى، لەبارەى یاساشەوە، مارەیى لە 25 مسقاڵ زێڕ زیاتر نەبێ، باوکى کچەکەش بڕە پارەیەک وەردەگرێت، ئەگەر کەسێک لەم رێسایە لایدا، ئیدى بەشێخیشەوە پەیوەندى لەگەڵ دەپچڕێنن و نانى ناخورێ و مردووەکانیشى رێگە نادرێت تێکەڵ بەمردووى ئێزدیەکان بێت” زەریف خاتوون یەکێکى دیکەیە لەو ژنە ناودارانەى کە لەمێژووى ئێزیدیاتى ناوبانگێکى زۆرى هەیە و شانازى پێوە دەکرێ، زەریف خاتون ژنێکى باوەڕدارى خەڵوەتگیر بووە و چیرۆکێکى لەگەڵ میر مەحەمماى میرى بۆتان هەیە، رۆژێک میر مەحەما دەچێت بۆ راوە ئاسک لەگەڵ تەمۆى خزمەتکارى، لەو ئەشکەوتە پێى دەڵێ تۆ دوور بکەوە لێم و دەچم بۆ ئەو ئەشکەوتە، ئەشکەوتەکە حەوت شاخ و حەوت دۆڵ لەشوێنەکەوە دوور بووە، ئەوەبوو شوێنەکەى بڕى و گەیشتە ئەشکەوتەکە، بەڵام تەمۆ هەر چاودێرى محەماى کردووە، ئیدى میر گەیشتۆتە ئەشەکەوتەکە و لەوێ لەگەڵ ژنێکدا راى بواردووە، دواتر ژنەکە دەزانێ کەسێک ئەوانى بینیووە، ئیدى شەقێک لەمیر دەدات و دەڵێ ئیدى پەیوەندى من و تۆ نەما، چونکە مرۆڤ ئێمەى بینى، دواتر محەما دەزانێ ئەو ژنە زەریف خاتوونە”. (40) .

بەو پێیەى کە زەریف خاتوون یەکێک بووە لە باوەڕدارە گەورەکانى ئیزیدى، چیتر قەبوڵى نەکردووە دواى ئەوەى مرۆڤ ئەوان ببینێ، جارێکى تر بگەڕێتەوە لاى میر محەمما، چونکە بەبڕواى ئەو پلەى روحانیان لەلاى خودا لاواز دەبێت، بۆیە دواتر بۆ دوپات کردنەوەى سۆز بۆ یەکترى ستران دەڵێن پێکەوە و ئەمەش بۆتە سەربوردە و میتۆلۆژیاى ئایینى ئێزیدى، ئەمەش ئەوە دەگەێنێ کە زەریف خاتوون ژنێکى بەجەرگ بووە و هیچى لەپیاو کەمتر نەبووە. “لەئایینى ئێزدیاتى پێشوودا و تاکو ئێستاشى لەگەڵدابێت کە پەیوەستن پێوەى، ژن مارەکردن و شووکردن، لەرۆژى چوارشەممەى مانگى نیسان قەدەغەیە، چونکە مانگى هاوسەرگیرى خوداوەند و مەلائیکەتەکانە، هەروەک تەراشینى سەرو ریش و زەوى کێڵان و جل شوشتنیش هەر لەو رۆژەدا قەدەغە کراوە، ئەم رێوڕەسمە لەلاى بابلییەکان و سۆمەریەکانیش قەدەغە بوونە”. (41)  ئەم حاڵە پێدەچێ تەنها ترادیشنێکى کۆمەڵایەتى بێت کە هەندێکجار لەئاینى ئیسلام و سابیئە و شیعەى ئیسلام و کاکەییش هەیە کە هەر یەکەیان رۆژێکیان هەیە حەرام کراوە خۆ جوانکردن و رێوڕەسمى مارەکردن.

نوێژ و مارەکردن

ئێزدیەکان وەکو خۆیان دەڵن خودا رۆژى سێ جار نوێژى بۆ داناوین، نوێژى ئەوان رووبەڕوو بەرەو خۆر رادەوستن بەیانیان و رۆژئاوابوونیش بەرەو ئاسمان و لە شەویشدا بەرامبەر رۆژهەڵات رادەوستن، ئەم نوێژانە هیچ شێوازێکى داچەمین و سەردانەواندن و رێوڕەسمى تایبەتى نییە، جگە لە دەست پانکردنەوە بەرەو هەتاو و ئاسمان بەو مانایەى پاڕانەوە بەرەو قاپى خودا و پاڕانەوە بۆ پاراستنیان لە بەڵاى سەر زەمین، یان دوورخستنەوەیان لەشەڕى زەمانى سەر زەوى و ناردنیان بۆلاى مەلەک تاووس کە مەزنى مەلائیکەکانى ئەوانە، کە دواى خودا مەلەک تاووس دێت، چونکە یەکەم مەلائیکە بووە دروستکراوە، بەڵام ئەو ملکەچى مەلائیکەتەکانى تر نەبوو و گوناهى نەکرد بەرامبەر خودا، بۆیە پیرۆزە لەلاى ئەوان و لە رێوڕەسمە ئاینییەکانیان هەمیشە ناوى دێت وەکو پیرۆزییەک.

لەکاتى مەراسیمى مارەبڕینى کوڕ و کچ پیاوێکى روحانى ئامادە دەبێت و نوێژى تایبەت دەکات، دواتر کوڕوک چ نزیک دەبنەوە لەیەکترى بۆ دروست کردنى خێزان و هاوسەرگیرى، زۆر جیاوازى هەیە لەگەڵ کولتوورى ئایینەکانى تر، شێخى گوند شتێک واتە (شیرنەمەنى) لەسەر دەستى دادەنێت بەناوى بەرات، ئەو کەسەى ئەو پەیوەندیە قەبوڵ دەکات دەبێ دەستى شێخ ماچ بکات، ئەو شتەش پێکهاتووە لەگڵ و ئاوى کانى سپى، سەبارەت بەوەى کە پلەکانى ئێزدیاتى دەتوانن هاوسەرگیرى لەگەڵ یەکتردا بکەن بابا چاویش دەڵێ” نەخێر ناکرێ، چونکە ئێمە وەکو چینەکان پیر و مورید و خزمەتکارمان هەیە، نابێ بەپێى رێسا هاوسەرگیرى لەگەڵ یەکتر بکەین، تەنها ئەوەیە کە پیر لەگەڵ پیرە و موریدیش لەگەڵ مورید و خزمەتکار هەر بەو شێوەیە دەبێت لەنێوان خۆیاندا هاوسەرگیرى دەکەن، واتە خەڵکى عەوامیش پێکەوە دەیکەن”. بەڵام ئەمە وەکو زانراوە کێشەى بۆ ئێزیدیەکان دروست کردووە کە ناتوان زیاد بکەن، هەروەک چۆن ئاینەکانى وەکو ئیسلام و مەسیحى و هتد هەیە و جیاوازى لەنێوان چینەکاندا ناکرێ، لەکاتێکدا بەر لەچەند دەیەیەک ئەو نەریتە لەنێو چەند خێزان و بنەماڵەیەکى سەید و شێخى ئیسلامیش هەبوو، واتە رێگە نەدەدرا کچى سەید بدرێت بەکوڕى مسکێنێک کە پلەى بنەماڵەییان نییە لەنێو ئاین و مەزهەب، بەڵام دواتر بەدرێژایى ساڵ و پێشکەوتنى کۆمەڵگە، ئەو نەریتە لەبەین چووە و جیاوازى نەماوە، بەڵام لەنێو ئێزیدیاتى تائێستاش لە ئەوروپاش بەهەمان شێوە مامەڵە دەکەن و ئەو جیاوازییە چینایەتییە هەر ماوە کە بەشێکە لە رێساى ئایینى ئێزیدیاتى.

ششێخ و مورید .. جیاوازى چینایەتى

وەک هەر ئاینێکى دیکە ئەم ئاینە پلە بەندى لەنێوان میر و شێخ و مسکێن واتە هەژارە بێ پلە ئاینیەکان هەیە کە جیاوازى چینایەتیە و هیچ مانایەکى ترى نییە کە ئەمە لەنێو پێکهاتەکانى دیکەى عێڕاق و رۆژهەڵاتیش هەیە، هەروەک چۆن لەنێوان سەید و مسکێنى سووننە و شیعەو بەگزادەى جاف و مسکێنى ناوچەى گەرمیان و لەنێو بارزانییەکان و زێباریش هەیە، بەڵام ئێزدییەکان وەکو خۆیان دەڵێن پلە بەندی و پەیوەندییەکە وەکو پەیوەندى چینایەتى نییە کە لەنێوان ئاغا و رەعیەت هەیە، ” مورید چێنێکى ژێرەوەى پلەى شێخایەتى نییە، مورید دەتوانێ لەرێگەى خودا پەرستییەوە ببێت بە شێخ وەکو کوچەک برایم کە مورید بوو لەکاتى خۆیدا، لەسەر هەڵبژاردنى مەرگەهێ دانیشتووە کە پڕ بووە لە مورید و هەژاریش بوونە، ئەو بۆ خۆى تاجێکى شێخ ئادى بەکار دەهێنێت، دیسان قەوالەکانیش موریدن و بەشدارى سەما و گۆڤەندى ئاینیان کردووە و هەندێک جار لەوێوە پلەیان وەرگرتووە، هەروەها هەندێکجار مورید دەتوانێ شێخى خۆى بگۆڕێت، بەهەمان شێوە پیریش موریدى خۆى دەگۆڕێت، ئەمەش ئەرک و فەرمان جودا دەکاتەوە بەڵام لەنێو ئاینەکە وەکو یەک تەماشا دەکرێن و جیاوازى نییە لەنێوانیان، چونکە موردیاتى لەلاى ئێزیدیاتى وەکو موریدى تەسەوف وایە”. (42).

وەکو زانراوە لەنێو هەموو پێکهاتە ئاینى و نەتەوەیى و مەزهەبى و کولتوورییە رەسەن و کلاسیکیەکاندا، چینەکان هەبوونە و جیاوازییەکانیشیان بریتى بووە لە شێوەى ژیان و نوێنەرایەتى کردنى پێکهاتەکەش، ئەمە لەنێو ئێزدیاتیش نمونەیەکى دیکەى ئایینەکان کە شێخ و سەید خاوەندارن و موریدیش تەنها جێبەجێکارى فەرمانەکانى میر و شێخە و هیچى تر، تاکو بیسەلمێنن کە ئەوان ئینتیمای تەواو ئاینیان هەیە بۆ ئاینەکە و بۆ رابەرانى ئایینەکە و بۆ ئینتیما بوون بە رێساکانى ئایینەکە، بەپێچەوانەوە دور دەخرێتەوە لەو ئیمتیازاتە ئایینیەى کە پێى دراوە یان خۆى پەیداى کردووە لەرێگەى خوداپەرستییەوە.

پیرۆزییەکانى ئێزدى

هەموو ئاینێک پیرۆزى تایبەتى خۆى هەیە، لەوانەش تێکست و سیمبول و شوێن و قەولەکانیانە، ئەمە جگە لەوەى کەسایەتى یەکەم کە لەخوار خوداوەیە و تەوتەمەێکە لەلایەن گروپێکەوە شەرعیەتى پیرۆزى لە رادەبەردى وەرگرتووە و بەوەش ئاینەکە دەناسرێتەوە، بۆ نموونە بوزى و ئیسلام و مەسیحى و یەهودى و هتد، کەسى یەکەم و دامەزرێنەرى ئایینەکە وەکو تەوتەم و لەسەرووى ئاینەکەوە تەماشا دەکرێت، ئەمە لەدەرەوەى بیر و مەعریفەى باوەڕدار و جەماوەرى ئاینەکەیە، هەروەک چۆن ئەمە لەلاى عەشیرەتێکیش هەروایە و لەلاى گروپە مۆدێرنەکانى سەرهەڵدانى سەرمایەداریش هەمان وەسفى وەرگرتووە “تەوتەم وەکو سادەترین سیمبولى گروپێک کە بکرێ جیابکرێتەوە، ئەوەش ئەومان بۆ لێکدەداتەوە کە بۆچى نوێنەرى تەوتەم لە خودى شتە تەوتەمییەکە زیاتر پیرۆزترە، بێگومان ئەوش پرسیارەکە بێ وەڵام دەهێڵێتەوە، پرسیارى ئەو هۆکارەى کە پاڵ بە هۆزێکەوە دەنێ بۆ وەرگرتنى تەوتەمێک ئەوەیە کە ئەو شتانەى خەڵک  لە رادەبەدەر بڕوایان پێیەتى، چونکە تایبەمەندى باڵاترى لە خودا وەرگرتووە و هاوبەشى کردنى گروپەکە بە تەوتەم” (43)

ریزبەندى پیرۆزییەکان

1: ئاژەڵە پیرۆزە ئیلاهییەکان: مەڕ و بزن وەکو پیرۆزێک تەماشا دەکرێت لە ئایینى ئێزیدیاتى، چونکە ئەو دووانە وەکو مەلەک تاوسن، بزن و مەڕ وەکو ئێزدییەکان پێیانوایە کە ئەوان لە خۆڵن و چەماونەتەوە، ئەوانى تر خاک وەریگرتوون.

2: خۆراک و خواردنەوە پیرۆزەکان: هەندێک لە سەوزەواتەکان حەرام کراون، وەکو خاس کە پیرۆزە، چونکە تاووس لەدەستى عفریتەکان لە پەنا خاس خۆی شاردبۆوە، بۆیە گوتوویەتى ئاشکرام مەکە،  بەڵام دواتر حەرامە کراوە چونکە خاس بەپێى ئەفسانەکە چاکەى لەگەڵ تاووس نەکردووە و ئاشکراى کردووە، بۆ ئەمەش نەفرەتى لێکراوە.

3: درەختە پیرۆزەکان: ئێزدییەکان بەشێک لە درەختەکانى سروشت بە پیرۆز دەزانن، پێیانوایە کە درەختى سمار کە مەلەک تاووس بینویەتى کە لەبەردەمیا گەشەى کردووە و بەرەو ژێر خاک چووە و سەرى بۆ مەلەک تاووس دانەواندووە.

4: پیرۆزى ئاگر: لەلاى ئێزدییەکان ئاگر پیرۆزییەکى تایبەتى خۆى هەیە، چونکە عفریتەکان بە ئاوى سارد ئاگرى کوژاندۆتەوە، ئەم پیرۆزییە تاکو ئێستاش ماوە و کاریگەریی هەیە لەسەر تەواوى کورد، تا ئەو رادەیەى کە کورد جگە لە ئێزدیەکان، ئیسلامیش سوێند بە ئاگر دەخۆن.

5: ئەستێرە پیرۆزەکان: کوپێک هەیە لەلاى ئێزدییەکان کە لە میتاڵ واتە لە معدن دروستکراوە، ناوى فابیریکەى مەلەک تاووس ە، ئەوەش دواتر لەلایەن عفریتەکانەوە شکێنراوە. بۆیە وەکو ئەستێرەیەک ئەو کوپەیە پیرۆزکراوە.

6: پیرۆزى هاوسەرگیرى: ژن جێگەو ڕێگەیەکى رێزدارى باشى هەیە لەنێو ئایینى ئێزدیی، خۆشەویستى ژن و منداڵ لەلاى ئێزدى وەزیفەیەکى پیرۆزە، چونکە عفریتەکانى ئەفسانەى نێو ئایینى ئێزیدى، دژى منداڵن و منداڵ و ژنیان خۆشناوێ.

7: پیرۆزى شوان: شوان لەلاى ئێزدییەکان چێژ لەو پیرۆزییە دەبینێ کە وەکو سیفەتێک پێیدراوە، چونکە شوان گۆپاڵەکەى بۆنێکى خۆشى لێهاتووە لەکاتى وەپیرهاتنى مەلەک تاووس.

8: پیرۆزى خاک: خاک بۆیە پیرۆزە چونکە هەموو کائینەکانى بەشەرى و هەموو گیانلەبەرەکان لەو خاکەوە هاتوون و دەچنەوە ژێر ئەو خاکە.

9: پیرۆزى ناى: ناى وەکو ئالەتێکى موزیکى بۆ مەلەک تاووس پیرۆزە لەلاى ئێزدییەکان، چونکە بەپێى نوسراو و ئەفسانەى ئێزییاتى بێت، گەنجێک بە ناى پێشوازى لە مەلەک تاووس کردووە، ئەمەش لەوێوە هاتووە کە ئەو گەنجە بە ژەنینى ئەو نایە هەموو عفریتەکان لە مەلەک تاووس دوور خستۆتەوە و ترساندوونى.

ئەم پیرۆزییانە لەلاى ئایینى ئێزدیاتى کە بەشێکە لە ئەفسانەکان و کولتوورى ئەوان، وەکو هەر ئاینێکى دیکە سەرمایەى کولتوورى ئاینى ئەوان، هەم کەڵکى لێوەرگیراوە بۆ خۆ جوداکردنەوە لە ئایینەکانى تر، هەم کارى پێکراوە.

****************************************

سەرچاوە و پەراوێزەکان

1: دکتور خلیل جندى. الایزیدیە و الامتحان الێعب. دار اراس للگباعە و النشر. سنە 2008 ل31 .

2: ئەولیاى چەلەبى. سەیاحەتنامە. کورد لەمێژووى دراوسێکانیدا. وەرگێڕانى. سەعید ناکام. ل79 ل82. ئەولیاى چەلەبى  407 ساڵ پێش زاینى ماوەى 40 بەناوى ئیمبراتۆریاى عوسمانى و هەرێمەکان ى دەروبەرى گەڕاوە و چیرۆکى زۆرى کۆ کردۆتەوە و سەرەنجام ئەو کتێبەى بەناوى گەشتتانەى ئەولیاى چەلەبى بلاو کردۆتەوە. بەڵام بەشێکى لەسەر کورد تێدایە وەکو مێژوو، ئەم متێبە لە ئینگلیزییەوە وەرگێردراوەتە سەر زمانى عەرەبى. بەڵام هێشتا بەگشتى وەرنەگێردراوەتە سەر زمانى کوردى

3: هەکار: ناوچەیەکە لە باکورى عێراق و سنوورى جوگرافى تورکیایە و لەشارى جۆلەمێردەوە نزیکە کە دەکەوێتە نزیکە شارى شەمزینانى کوردستانى تورکیا و لەگەڵ ئامێدى و ئەتروش نزیک دەبێتەوە کە کوردستانى عێڕاقە.

دەمەلوجى: سدیق دەملوجى کۆمەڵناسێکى عێڕاقییە و لێکۆڵینەوەى لەسەر ئەم پێکهاتە ئاینییە کردووە بەناوى ئێزیدییە، ئەو لەو لێکۆڵینەوەیە گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەى کە ئەگەر بەشێک لەو خەاایەى نەیهێشتووە ئێزیدیەکان خۆیان کۆبکەنەوە یان کولتووریى خۆیان بە نووسین بپارێزن، ئەوا بەشەکەى دیکەى خەتاى خۆیانە کە بەهۆى  نەخوێنەوارییانەوە نەیانتوانیوە تەواوى کولتوورى خۆیان بە نوسین و دیکۆمێنت بپارێزن و کۆى بکەنەوە، بۆیە ئێستا لێکۆڵینەوە لەسەر ئەو پێکهاتانەى وەکو ئێزیدین زۆر قورسە بۆ دەستکەوتنى داتاى رەسەن.

حەللاج: حسێن کوڕى مەنوسر کوڕى محمى موقلب کە ساڵى 858 زاینى لە شارى واستى ناوچەى سپى لە عێڕاق لەدایک بووە و بەیەکێک لە شارەزایان و روشنبیرانى سەردەمى خۆى هەژماردەکرێت و دژى ناعەدالەتى دەسەڵات هاتە دەنگ و دواتر بەو بیانوەوە دادگایى کراو  کوژرا، چونکە وتەیەکى بەناوبانگى هەیە من لەسەر هەقم (انا الحق) بەو مانایەى کە دەسەڵات لەسەر هەق نەبووە و ناعەدالەتى هەبووەوئەو بڕواى بە عەدالەت هەبووە.

4: ئیسماعیل بەگى چۆڵ . کتێى ئاینى ئێزیدى لەکۆن و نوێدا.. 1934. چاپخانەى ئەمریکى لە بەیروت.

5: حەسۆ هورمى . ئێزدیاتى. د (100) پرسان دا.. ناوەندى سپیڕێز بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە.. دهۆک. 2008.

6: نووسینى مخلێ ئیزدى . مردۆخ و ایساگیلا و نابو و ایزید،. گۆڤارى لالش ژمارە 17

7: ئەنستانت مار کرملى. رۆژهەڵاتناسێکى فەرانسایى بووە کتێبێکى هەیە بەناوى. کتێبى ئێزدیاتى (جیلوە و مەسحەفا رەش) و بیبلۆگرافیاى ئێزدیاتى. وەرگێڕانى لەفەرەنسییەوە بۆ کوردى. د. نەجاتى عەبدولڵا و لە بڵاوکراوەکانى دەزگاى بەدرخانە بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە. ساڵى 2009

8: شەرەفخانى بەدلیسى. هەژار موکریانى. دەزگاى توێژینەوەى موکریانى. کوردستان. بەرگى یەکەم، ل82

9: ئیسماعیل بەگى چۆڵ. ئێزدیەت لە کۆن و نوێدا.. 1934. دکتۆر قوستەنتین زریق. چاپخانەى ئەمریکى بیروت.

10: پۆڵ پێردرێزى. دەربارەى کوردە ئێزدیەکان. کۆنترین دەسنوس. بەزمانێکى ئەوروپى لەسەر کورد.. وەرگێڕانى لە فەرانسیەوە بۆ کوردى. هەڵکەوت حەکیم. بڵاوکراوەکانى دەزگاى چاپ و بڵاوکرندنەوەى بەدرخان. ساڵى 2013  ل74

11: هەڵبەت بەهۆى ئەوەى خۆیان وەکو ئێزدى نەیانتوانیوە ئەرشیف و دەستنوسى خۆیان یان سەرچاوەى مێژووى خۆیان بنووسنەوە یان پارێزگارى لێبکەن، یان بەهۆى ئەنفال کردنەوە بزرکراوە لێیان، ئەوان تائێستا کێشەى خۆ کۆکردنەوەیان هەیە، بۆیە هەر ئەرشیفیستێک و هەر رۆژهەڵاتناسێک و هەر مێژوو نوسێک و هەر ئایین ناسێک دێت لەسەر ئێزدى دەنوسێ، دەیانباتەوە سەر ئایینێکى تر. وەکو ئەوەى کە گوایە درێژەپێدەرى ئاینى مانى یان زەردەشتین، راستیەکەى ئەمانە ئاینزان و تێکستیان نییە تائێستا

12:  قەرە  فرقان لە هیچ شوێن و سەرچاوەیەکى دیکە بەرچاوم نەکەوتووە، تەنها ئەوە نەبێت کە لە کتێبى خوێندنى پۆلى شەشەمى سەرەتایى هاتووە و لەمیتۆدى خوێندن ئەو نازناوە هاتووە کە میتۆدەکە وەزارەتى پەروەردەى هەرێمى کوردستان قبوڵى کردووە و دەخوێنرێت و خۆشیان هیچ لێدوان یان ناڕەزایەتییەکیان بەرامبەر ئەوە نییە، بە پێچەوانەشەوە کەس لە ئێزدیەکان و مێژوونووسەکان پشتڕاستى ناکەنەوە.

13: تۆفیق وەهبى. پاشماوەى ئاینى میترایى لەهاترا، وەرگێرانى بۆ کوردى، شێخ بورهان بەرزنجى، . وەزارەتى رۆشنبیرى. بەڕێوەبەرایەتى بڵاوکردنەوەى هەولێر. ساڵى 2010ل60

14: ب. ش. دلکۆڤان لەنوسینێکدا کە لەژمارى 17ى گۆڤارى لالش بڵاوکراوەتەوە بەناوى (حقیقە کتاب الجلوە الایزدیە)

15: هەمان سەرچاوەى پێشوو. ژمارە 17 ى گۆڤارى لالش

16: الدکتور خلیل جندی. الایزیدیە و الامتحان الێعب. دار اراس للگباعە و النشر. سنە 2008. ل58

17: تۆفیق وهبى. پاشماوەى ئاینى میترایى لە هاترا. واتە حەزەر” و لە کوردستانى عێراقدا و شوێنەوارى لە ئاینى ئێزدى” دا. وەرگێڕانى لە ئینگلیزییەوە. شێخ بورهان بەرزنجى. وەزارەتى رۆشنبیرى. بەڕێوەبەرایەتى بڵاوکردنەوەى هەولێر. ساڵى 2010. ل28

18: ئەمەى تۆفیق وەهبیش لەو هەموو تۆمەتانە دەچێت کە بۆ ئێزدیاتى کراوە چونکە کەمینەیەک بوونە لەناوچەکە، بۆیە گوتارى زاڵى ئاینى و پێکهاتەیی گۆشەگیر بوونە، بۆیە بۆ ناشیرین کردنیان لەبەرامبەر خەڵک کە زۆرینە ئیسلام بوونە یان بە زۆر ئیسلامیان کردوون، ئەم قەناعەتەیان بۆ دروست کردوون.

19: ئەنستانت مار کرملى. کتێبى ئێزدیەکان، جیلوە و مەسحەفا رەش و بیبلۆگرافیاى ئێزدیاتى، وەرگێڕانى، د. نەجاتى عەبدوللە، بڵاوکراوەکانى دەزگاى بەدرخان بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە ساڵى 2009 . ل 89 تا ل96 .

20: سالم بشیر الرشیدى. اێل الاعتقاد الایزیدى. منشورات المدیریە العامە للشون الایزیدیە سلسلە 11. سنە 2013. ل67

21: ئەنستانت مار کرملى، جیلوە و مەسحەفا رەش و بیبلۆگرافیاى ئێزدیاتى، وەرگێڕانى، نەجاتى عەبدولڵا، بڵاوکراوەکانى دەزگاى بەدرخان بۆ رۆژنامەوانى.  ساڵى 2010. ل21 _ ل22 .

22: پۆل پێردرێزى. دەربارەى کوردە ئێزدییەکان. کونترین دەستنووس بە زمانى ئەوروپى لەسەر کورد. وەرگێڕانى لەفەرەنسییەوە. هەڵکەوت حەکیم. دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەى بەدرخان. ساڵى 2013. ل31.

23: جون س. کیسیت. الحیاە بین الکرد. التاریخ الایزیدیین. ترجمە. عماد جمیل مزورى. دار سبیریز للگبع و النشر دهوک. سنە 2005. ل417

24: ئەنستانس مارى کرملى، کتێبى ئێزدیەکان جیلوە و مەسحەفا رەش ، بیبلۆ گرافیاى ئێزدیاتى ، د. نەجاتى عەبدوللە، ل15 تا ل20.

25: سعید الدیوجى لە کتێبى (الیزیدیە) لە لاپەڕە 221 و 225 هەروەها سەدیق دملوجى لە کتێبى الیزیدیون لە لاپەڕە 101 و 104 باسى هەمان سکاڵا دەکەن کە ئاراستەى دەوڵەتى عوسمانلى کرابوو.

26: جون، س، کیتس. الحیاە بین الکرد. تاریخ الایزیدیین. ترجمە. عماد جه میل مزورى. موسسە سبیریز للگبع و النشر. دهوک سنە 2005. ل81 و 82.

27: پۆل پێردریزى. دەربارەى کوردە ئێزیددییەکان. کۆنترین دەستنوس بەزمانى ئەوروپى لەسەر کورد. وەرگێڕانى لە فەرانسیەوە بۆ کوردى. هەڵکەوت حەکیم. بڵاوکراوەکانى دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەى بەدرخان. ساڵى 2013. ل48

28: حەسۆ هورمێ .ئێزدیاتى د. (100) پرسان دا.. بڵاوکراوەکانى دەزگاى سپیڕێز. دهۆک. ساڵى 2008. ل47

29: سالم بشیر الرشیدانى. اێل الاعتقاد الایزدى. منشورات المدیریە العامە لشوون الایزدیە. سلسلە (11) سنە 2013. ل61

30: ایان سیتفنسون، التناسخ و العلم الاجتماع، ومساهمە فی مسببات والوحمات و العیوب الخلقیە. مجلد 2. گبعە لبنان

31: د. سەبور عەبدولکەریم (شکار) چەمکى مردن و ژیان لەشیعرى مەولەوى تاوگۆزى و مەولاناى رۆمى دا. زنجیرە بڵاوکراوەکانى ناوەندى غەزەلنووس. ساڵى 2014. ل70

32: مرشد یوسف. دموزى (گاوسى ملک) بحپ فى جژور الدیانە الکردیە القدیمە. دار السردم للگباعە و النشر . 2013. ل15

33: مرشد یوسف . دوموزى (گاوس ملک) بحپ فى جژور الدیانە الکردیە القدیمە.. سلسلە کتب العربیە فى الدار السردم سنە 2013. ل19

34: سالم بشیر الرشیدى. اێل الاعتقاد الایزیدى. منشورات المدیریە العامە لشوءن الایزیدیە. سنە 2013. ل59

35: سالم بشیر الرشیدانى. اێل الاعتقاد الایزیدى. منشورات المدیریە العامە لشوون الایزیدیە. سنە 2013. ل25

36: سالم بشیر الرشیدانى. اێل الاعتقاد الایزیدى. من منشوارات المدیریە العامە لشوون الایزیدیە. سلسلە (11) سنە 2013. ل69

37: الدکتور خلیل جندى. الایزیدیە و الامتحان الێعب. دار اراس للگباعە و النشر. 2008. ل47

38: مرشد یوسف . دوموزى (گاوس ملک) بحپ فى جژور الدیانە الکردیە القدیمە.. دار السردم للگباعە و النشر. گبعە 2013. ل127

39: جمیل عیسا. حدیاب لە مێژوودا ، چەوساندنەوەى چل ساڵ لە 339 تاکو 379 شەهیدەکانى حەدیاب. بەشى 4. گۆڤارى رۆشنبیرى کلدانى. ژمارە 52

40: نوسینى خەیرى شەنگالى. تەمۆیێ ساموا، و سترانا میر محەمەد و زەریف خاتوون. گۆڤارى لالش ژمارە 17.

41: د. خەلیل جندۆ رەشۆ .پەرن ژ ئەدەبى دینى ئێزیدیان. بەرگێ ئێک، سالا 2009. ل65.

42: حەسۆ هورمى. ئێزدیاتى د. (100) پرسان دا .. بڵاوکراوەکانى دەزگاى سپیڕێز. دهۆک. ساڵى 2008. ل 60

43: ئانتۆنیۆ گیدنز. سەرمایەدارى و تیۆرى کۆمەڵایەتى هاوچەرخ. خوێندنەوەیەک بۆ کارەیکانى مارکس و دۆرکهایم و ماکس فیبەر. وەرگێرشانى بۆ کوردى ئارام ئەمین شوانى. ناوەندێى ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە. ساڵى 2016. ل216