وەرگێڕان نە کارگەهەکا پيشەسازى یا گوهۆرینا پیت و پەیڤانە
دلێر کەمال ئەحمەد
وەرگێڕان وەک دیاردە یان پرۆسێسا کارێ مرۆڤى، ل گه‌ل په‌یدابوونا نفشێ مرۆڤان ل سه‌ر ڕویێ ئه‌ردى په‌یدابوویه. ژبه‌ركو مرۆڤان ژ كه‌ڤندا چو برێیا ئه‌ندامێن له‌شێ خوه یان ب شێوازێ گۆتنێ؛ په‌نا بۆ كریارا وه‌رگێڕانێ برینه و وه‌ك ئێك ژ پێدڤیێن سه‌ره‌كى یێن ژیانا خوه د ده‌مێن بوریدا زانینه. ئارمانجا سه‌ره‌كىیا ئه‌ڤێ پرۆسێسێ ئه‌و بوو، كو مرۆڤ زێده‌تر بكارن هه‌ڤدوو ناسبكن و ب ڕێیا كریارا وه‌رگێڕانێ شارستانى و كه‌لتوورێن جوداجودا ببینن و تێكه‌لیێن خوه ل سه‌ر ڕویێ ئه‌ردى د بیاڤێن جودادا به‌ره‌ڤ پێش و بەرفرەهـ بکن. هه‌لبه‌ت د ئه‌وى ده‌میدا مرۆڤان دزانین، كو ل جهـ و ژینگه‌هێن دویر یان نێزیك ژ ئەوان؛ مرۆڤ هه‌نه و زمانێن ئەوان جودانه. له‌ورا ئه‌وان مرۆڤان؛ میكانیزمێ وه‌رگێڕان وه‌ك باشترین بژارده ژ بۆ ل هه‌ڤگه‌هشتنێ په‌سه‌ندكرن[1].
بسپۆر و تایبه‌تمه‌ندێن بوارێ كارێ وه‌رگێڕانێ؛ داناسین و گۆتنێن جودا و بالكێش ده‌رباره‌ى ئه‌ڤێ پرۆسێسێ پێشكێشكرینه. ژبه‌ركو وه‌رگێڕان وه‌ك ته‌ڤایا بوارێن دیتر یێن مرۆڤایه‌تى كریاره‌ك ڕێژه‌ییه، ئانكو هه‌ر تایبه‌تمه‌نده‌ك ژ گۆشه‌یا دیتنێ و ل گۆره‌یى زانینا خوه، گۆتنا خوه دبێژت. لێ به‌لێ، د ئه‌ڤێ نڤێسینێدا ئه‌م دێ ب كورتى و ب پۆختى داناسینێن وه‌رگێڕانێ یێن به‌ربه‌لاڤ و په‌سه‌ندكرى و وه‌رگێڕانا ئەدەبى ژبۆ خوینه‌ران پێشچاڤ بكن.
ل دۆر وه‌رگێڕانێ هاتییه گۆتن: ئه‌و زانسته‌یه یێ كو گرنگییێ ب زمانه‌كێ بیانى ددت، ب مه‌ره‌ما مفا وه‌رگرتن ژ كه‌لتوور و شارستانییێ، كه‌واته ڤه‌گۆهاستنا ڕسته و ده‌ربرینایه ژ زمانه‌ك دیاركرى بۆ ئێكه دیتر[2]. به‌لێ، ئه‌ڤێ كریارێ پێدڤى ب شاره‌زایى و پاشخانه‌یێ هه‌یه، نه كو ب تنێ زانینا زمانى.
سه‌باره‌ت وه‌رگێڕانێ ئه‌ڤ داناسینه ژى هاتییه دیاركرن: وه‌رگێڕان نه ب تنێ پرۆسێسا ڤه‌گۆهاستنا ده‌قاوده‌قه ژ زمانه‌كێ بۆ ئێكێ دى یان كارگه‌هه‌كا میكانیكییه، كو په‌یڤێن بیانى ل به‌رامبه‌ر په‌یڤێن خۆمالى و ب پێچه‌وانه بدانت، لێ به‌لێ دوباره ئافراندن و ڤه‌ژاندنا تێكسته‌كێیه[3]. له‌وڕا پێدڤییه وه‌رگێڕ هایدارى ناڤه‌رۆك و ئاراسته‌یێن جوداجودا یێن ڕامان و چوارچووڤه‌یێ تێكستێ ببت. (ڕۆلان پارت) د په‌رتووكا (لذة النص) دا دبێژت: تێكست ب ڕێیا وه‌رگێرانێ ژ ژینگه‌هه‌كا زمانى بۆ ژینگه‌هه‌كا دیتر یا زمانى دهێته گوهۆرین، ئه‌ڤ گوهۆڕینه هه‌ولدانه‌كه ژبۆ دوباره‌كرنا ڕابردووى د بیردانكا تێكستێدا و ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ تێكست دووباره ژ دایك دبت[4]. د ئەڤێ داناسینێدا (ڕۆلانى) باس ل ڕەهەندێ هزرى و چاندى ژى کرییە ، نەکو ب تنێ مژارا زمانى.
ژ لایەکێ دیتر کریارا وەرگێڕان ب (زانست و هونەر) هاتییە بناڤکرن، زانستە ژبەرکو یاسا و بنەمایێن کارى هەنە؛ بۆ نموونە یاسا و دەستورێن زمانى. هەروەسا هونەرە ژبەرکو چێش و خوەشى بەشەک سەرەکییە ژ کریارا داهێنانێ د کارێ وەرگێڕانێدا[5]. گرنگە بێژن، كو چەندین تایبەتمەندان ژى تەکەزى ل سەر ئەڤێ بۆچوونێ کرینە.
تەوەرێ سەرەکى یێ ئەڤێ گۆتارێ، مژارا وەرگێڕانا ئەدەبییە. ژبەرکو ئەڤى بابەتى د ڕۆژەڤ و کەتوارێ مە دا گرنگییا خوە هەیە، هەروەسا چەندین هەولێن وەرگێڕانا ئەدەبى ب زەڵالى ل دەڤەرێ دهێنە دیتن. لەورا دا کار و پرۆسێسا وەرگێڕانێ ب باشى و سەرکەڤتییانە بهێتەئەنجامدان، مە ب فەر زانى ئەڤێ گۆتارێ بنڤێسن.
وەرگێڕانا ئەدەبى ئەو جۆرێ وەرگێڕانێیە، کو ژ بۆ بابەتێن ئەدەبى یێن جوداجودا وەک (هەلبەست، چیرۆک، پەخشان، ڕۆمان …هتد)، ب زمانەک هونەرى و پاشخانەیەک مەعریفى دهێتەئەنجامدان. هەروەسا گرنگییەکا زێدە ب ئیستاتیک و شێوازێ گەهاندنێ و هزرا سەرەکى یا بەرهەمى دهێتەدان، پێدڤییە وەرگێڕێ کارێن ئەدەبى، ب زانابوون و شارەزایى کار لسەر بەرهەمێ ژ زمانەک بیانى بۆ زمانێ خوە یان ژ زمانێ خوە بۆ زمانێ بیانى بکت و هایدارییا وى ژ بوهایێن مەعریفى و ئیستاتیکییێن بەرهەمان هەبت.
وەرگێڕێ کارێن ئەدەبى خودان چەندین تایبەتمەندى و مەرجە، وەک:
ـ زمانێ ژێ وەردگێڕت و بۆ وەردگێڕت ب باشى بزانت.
ـ د تێرمينولۆژییايا هەر دوو زماناندا شارەزایى هەبت.
ـ ڕەوشەنبیری و پاشخانەیەکا زانستى یا هەرەباش هەبت.
ـ حەز و مەیلا کارێن ئەدەبى هەبت و ژانرێن ئەدەبى ب باشى ناس بکت.
ـ ئەو بەرهەمێ وەردگێرت، ب باشى بخوینت و شڕۆڤەیان پێشکێشى ناڤەرۆکا بەرهەمى بکت، ژبەرکو شڕۆڤە وەرگێرى نێزیکى ڕامانا تێکستێ دکت.
ـ مەرجە وەرگێڕ خوە ژ وەرگێرانا (پەیڤ ب پەیڤ) بدت لایەکێ، ژبەرکو ئەڤ جۆرە وەرگێڕانە زیانێ ب بنیاتێ تێکستێ و ئاڤاهییێ هونەرى دگەهینت.
ـ پێدڤییە وەرگێڕ د هەر دوو زماناندا؛ خودان فەرهەنگەک دەولەمەند بت و ب بەردەوامى تەماشەیى (تێکست و پەیڤان) بکت و ژ گشت ڕویان هەلسەنگاندن و ڕاڤەکرنێ بۆ چوارچووڤێ واتایى یێ تێکستێ بکت.
ـ گرنگییێ ب ڕێنڤێسێ بدت و ڕێنڤێسەک ئێکگرتى بکاربهینت، هەروەسا خاڵبەندیێ لبەر چاڤ وەربگرت.
ـ ئەو بەرهەمێ وەردگێڕت، بزانت بۆچى دێ وەرگێڕت و بۆچى ئەڤ بەرهەمە هەلبژادییە.
ـ د بیاڤێ جڤاکناسییێدا شارەزایى هەبت[6].
ئەڤ تایبەتمەندییە و چەندین تایبەتمەندیێن دیتر دێ دیدەڤانیێ ل سەر پاکییا پرۆسێسا کارێ وەرگێڕى بکن، ب ئەڤێ چەندێ و ب ڕێیا پرۆسێسا وەرگێڕانێ؛ و ب شیانێن وەرگێڕى دێ پڕێن ڕەوشەنبیرى و مەعریفى دناڤبەرا مللەتاندا هێنە ئاڤاکرن.
دەربارەیى گرنگییا کارێ وەرگێڕانێ دکتۆر (عەبدى حاجى) د گۆتارا لژێر ناڤونیشانێ (گرنگى و گرفتێن وەرگێڕانێ) دا دبێژت: وەرگێڕان ڕۆلەکێ مەزن د دەولەمەندکرنا ڕەوشەنبیريیێن مللەتێن جوداجودا دا دگێڕت، ب ڕێیا وەرگێڕانێ هەڤنێزیکى و ڤەڤبەندیەکا گیانى و ڕەوشەنبیرى د ناڤبەرا ئەواندا پەیدا دبت[7]. لەوڕا ئەم ژى دبێژن هەتا ئەڤ پەیوەندییا گیانى و ڕەوشەنبیرى دروست ببت، پێدڤییە وەرگێڕ ب ئەمانەت و پسپۆرى کارێ خوە جێبجێ بکت. چونکى وەرگێڕان دهێتە هژماردن ب کریارا سەر ژنوى ئافراندنا تێکستێ، لەوڕا هەتا ئەڤ کریارە ب ئاوایەکێ دروست و ڕێکخستى بهێتە ئەنجامدان، پێدڤییە وەرگێڕى ئاگەهـ ژ مەبەستێن (نڤیسکارێ ئێکێ) د تێکستێدا هەبت و ژ گشت ئالییێن ڕەوشەنبیرى و کەلتوورى؛ تەماشەى ڕامان و زمانێ تێکستا ئێکێ ل گەل یا تێکستا دوویێ (وەرگێرایى) بکت.
ل ئەڤێرێ بۆ مە دیاربوو کو وەرگێڕ ب تایبەت وەرگێرێ ئەدەبى، ب ڕۆلەکێ کاریگەر و ئەرێنى د ڤەگۆهاستنا ڕەوشەنبیرییا مللەتاندا ڕادبت، لەوڕا هەتا پەیاما وەرگێڕێ ئەدەبى ب باشى و ب شێوازەکێ بهێز بگەهت و هیچ زیانەکێ ب تێکستێ ڕەسەن و ڕەوشەنبیریا مللەتان نەگەهینت. پێدڤییە گرنگییێ ب مەرج و تایبەتمەندیێن ل سەرى دیارکرى بدت، هەروەها ب ئاوایەکێ ژ دلکارانە کار لسەر (هزر، ئیستاتیکا، فۆرم و شێوازى) بکت، نەکو ب تنێ چارچووڤەیێ ناڤەرۆکێ و گوهۆڕینا (پیت، پەیڤ و جھناڤان) ببینت.
لدوماهییێ دێ بێژن، کو پرۆسێسا وەرگێڕانێ میکانیزمەکێ گرنگ و گونجاییە ژ بۆ ڤەگۆهاستنا چاند و ڕەوشەنبیرییا مللەتان. ب ڕێیا کریارا وەرگێڕانێ ئەم زانست، فەلسەفە، کەلتوور و دونیابینییا تاکەکەس و جڤاکێن جوداجودا ناس دکن.
*قوتابییێ ماستەرێ ب پسپۆریا (ئەدەب)، ل پشکا زمانێ کوردى ـ زانکۆیا زاخۆ.
[1]ـ وەرگێرانا ئەدەبى و بزاڤا وێ ل دەڤەرا بەهدینان: سەگڤان عەبدولرەحمان تاها، چاپا ئێک، چاپخانا هیڤى، هەولێر 2016، ل5 و ل20.
2ـ نەوزەت ئەحمەد ئۆسمان (د): وەرگێران، وانەیێن بەکالۆریۆسێ، بۆ قوتابیێن قوناغا چوارێ، پشکا زمانێ کوردى، زانکۆیا زاخۆ، 2014.
3ـ وەرگێرانا ئەدەبى و بزاڤا وێ ل دەڤەرا بەهدینان: سەگڤان عەبدولرەحمان تاها، هەمان ژێدەرێ بەرێ، ل24.
4ـ لذة النص: رولان بارت: منذر عياش، ط2، دار الشجر، دم، 2002، ص8.
5ـ نەوزەت ئەحمەد ئۆسمان (د): وەرگێران، هەمان ژێدەرێ بەرێ.
6ـ ل نامەیا ماستەرێ یا (سەگڤان عەبدولرەحمان تاها) بنێرە، دێ هندەک ژ ئەڤان تایبەتمەندیێن مە دیارکرى و چەندین تایبەتمەندى و مەرجێن دیتر تێدا بینى. ل31
7- عەبدى حاجى (د): گرنگى و گرفتێن وەرگێرانێ، وەرگێران: یاسرێ حەسەنى، کۆڤارا پەیڤ، ژمارە (49) 2009، ل8.
[1]ـ وەرگێرانا ئەدەبى و بزاڤا وێ ل دەڤەرا بەهدینان: سەگڤان عەبدولرەحمان تاها، چاپا ئێک، چاپخانا هیڤى، هەولێر 2016، ل5 و ل20.
[2]ـ نەوزەت ئەحمەد ئۆسمان (د): وەرگێران، وانەیێن بەکالۆریۆسێ، بۆ قوتابیێن قوناغا چوارێ، پشکا زمانێ کوردى، زانکۆیا زاخۆ، 2014.
[3]ـ وەرگێرانا ئەدەبى و بزاڤا وێ ل دەڤەرا بەهدینان: سەگڤان عەبدولرەحمان تاها، هەمان ژێدەرێ بەرێ، ل24.
[4]ـ لذة النص: رولان بارت: منذر عياش، ط2، دار الشجر، دم، 2002، ص8.
[5]ـ نەوزەت ئەحمەد ئۆسمان (د): وەرگێران، هەمان ژێدەرێ بەرێ.
[6]ـ ل نامەیا ماستەرێ یا (سەگڤان عەبدولرەحمان تاها) بنێرە، دێ هندەک ژ ئەڤان تایبەتمەندیێن مە دیارکرى و چەندین تایبەتمەندى و مەرجێن دیتر تێدا بینى. ل31
[7]ـ عەبدى حاجى (د): گرنگى و گرفتێن وەرگێرانێ، وەرگێران: یاسرێ حەسەنى، کۆڤارا پەیڤ، ژمارە (49) 2009، ل8.
