ئایندەی هەرێمی کوردستان لە ژێر کاریگەریی یاسا داراییەکانی عێراقدا

نووسینی: کاوان فەرەج، ئابووریناس

پوختە:

لە ساڵی ١٩٩١ وە تا ئەمڕۆ، واتە لە ٣٢ ساڵی رابردوودا، کوردستانی باشوور سێ دەرفەتی مێژوویی لە دەست داوە. ئەگەر وردترو زانایانەتر مامەڵەیان لەگەڵدا بکرایە، ئەوا خەڵکی باشوور دەگەیشتنە کەنارێکی زۆر ئارامتر لە ئێستا و دوور دەکەوتنەوە لە هەڕەشە و چەپۆکی نەیاران.For more details,please click For more details,please click watchesuk.sr AAA Replica Roelx watches.

دەرفەتی یەکەم: ڕاستەوخۆ پاش شکستی ڕاپەڕین و ڕەوە بە کۆمەڵەکەی خەڵکی کوردستان بۆ سنوورەکانی هەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا، هاوسۆزیی وڵاتان کاریگەری کردە سەر بڕیارەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لە نێویاندا ئەنجومەنی ئاسایش، لە ئەنجامدا نیمچە دەوڵەتێکی پارێزراو بە ناوچەی دژە فڕین لەسەر سینییەکی زێڕین پێشکەش بە خەڵکی کوردستان کرا، وەک ئەوەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ویستبێتی قەرەبووی ئەو ستەمە مێژووییە بکاتەوە  کە لە پەیماننامەی لۆزاندا لە کورد کرا.All Best Swiss Replica Watches Online Shop, All in swissmade.sr!

ئەو دەم هێشتا دەرگای ئەنجومەنی ویسایەی سەر بەنەتەوە یەکگرتووەکان دانەخرابوو، زۆر ئاسان بوو بۆ کوردی باشوور داوای ویسایەی نەتەوە یەکگرتووەکان بکات بۆ بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان و لەئاکامدا هەر وەک کەیسەکانی تری ئەم ئەنجومەنە تا کۆتایی – واتە تا گەیشتن بە مافی چارەی خۆنووسین – نەتەوە یەکگرتووەکان پشتیان بەر نەدەداین. بە داخەوە، کوردەکان لەو وەختەدا وەکو دەسەڵاتدارانێکی تازەپیاکەوتوو سەرقاڵی پارە و خۆشی ژیانی شار و سەرشەقام بوون و لەبەر ئاودیوکردنی سامانی نیشتیمان نەیاندەویست بیر لەم مەسەلانە بکەنەوە.

دەرفەتی دووەم:  پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس پێگەی کوردەکان بە بەراورد بە عەرەب و پێکهاتەکانی تری عێراق زۆر بەهێز بوو، واتە دەیانتوانی لە دانووستانەکاندا لەگەڵ حاکمی عەسکەری عێراق پۆڵ برێمەر، داوای چەشنێک لە لامەرکەزیەتی هەرێمی کوردستانیان بکردایە وەکو کۆنفیدراڵی و سەربەخۆیی ئابووری  پێش بەشداریکردنی بەپەلەیان لە مەجلیسی حوکمی عێراقی، بەڵام نەک هەرئەوەیان نەکرد بەڵکو سەرکردە گەورەکانی کورد بێ پرۆژە و بێ هیچ پرۆپۆزەڵێک چوونە ناو گفتوگۆی نووسینەوەی ڕەشنووسی دەستووری عێراق، لە ئاکامدا دەستوورێکیان بۆ عێراق نووسییەوە کە بوو بە بەڵا بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستان و بوو بە هەوێنی دەرچوونی چەندین بڕیاری دارایی لە بەرژەوەنی ناوەند.

سەرکردەکانی ئێمە پێش بەشداریکردنیان لە نووسینەوەی دەستووردا نەهاتبوون نموونەی ڕێکخستنی پەیوەندی نێوان هەرێمەکان و ناوەند لە وڵاتانی وەک کەنەدا و ئەڵمانیا و ئیماراتی عەرەبی بخوێننەوە تابزانن ئەو وڵاتانە چۆن پەیوەندییەکانی هەرێمەکان و ناوەندیان ڕێکخستووە یان یاسا داراییەکانیان چۆن نووسیوەتەوە.

دەرفەتی سێیەم: نامەکەی وەزیری دەرەوی ئەمریکا رێکس تێلرسن بۆ سەرۆکی هەرێمی کوردستان مەسعود بارزانی، کە داوای دواخستنی ڕیفراندۆمی لێ کردبوو بە گرەنتی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ ی دەستوور و چارەسەرکردنی کێشەکانی کورد لەگەڵ بەغدا، بەڵام لەبەر نەشارەزایی و کورتهێنان لە خوێندنەوەی رەوشی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و لەخۆبایی بوونی سەرکردەکانمان ئەو فرسەتەشمان لەدەستدا.

لەوساڵانەدا کە دەسەڵاتدارانی کوردستان خەریکی ناکۆکی و یەکتر ڕەتکردنەوە بوون،  وفرسەت دوای فرسەت لەدەستیان دەدا، لە وەختێکا کە دەسەڵاتدارانی کوردستان لە ژێر دروشمی ئابووری سەربەخۆ و دروشمی فوتێکراوی نەتەوایەتیدا خەریکی مۆنۆپۆڵکردن و تاڵانفرۆشکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بوون، هەر لەو وەختانەدا نەیارەکانمان لە بەغدا لە ژێر رۆشنایی ئەو دەستوورەدا کە کورد خۆی کاراکتەری کارای نووسینەوەی بوو خەریکی چنینی تۆڕێک لە یاسای دارایی مەرکەزی توندوتیژ بوون کە هەموو دەسەڵاتە داراییەکان مەرکەزی دەکات و هەموو جووڵەیەکی سەربەخۆی دارایی و فرۆشتنی نەوتی هەرێم نایاسایی دەکات.

گومانی تێدا نییە کە نەژادی عەرەب لە عێراقدا هەر لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە تا ئەمڕۆ بەخەڵکی ئاسایی و بە سیاسەتمەدار و بە تەکنۆکراتیشیانەوە، هەروەها بە شيعە و بە سونەشیانەوە گیانی سێنتراڵکردنی ناوەندی بڕیار و یەکپارچەیی بێ جیاوازی خاکی عێراق و مکوڕبوون بووە لەسەر پیناسەی عەرەبی دەوڵەتی عێراق، هەمیشە وەکو نەتەوەی سەردەستە ویستویانە پیکهاتەکانی تری عێراق بە تایبەتی کورد وەکو نەتەوەی ژێردەستە تەماشا بکەن وچەپەکیان بخەن و پەراویزیان بخەن و بیانخەنە ژێر چەتری مەرکەزییەتی خۆیانەوە.

ئەم نووسینە هەوڵێکە بۆ ڕۆشنایی خستنە ئەو بڕگانەی دەستووری عێراق کە تایبەتن بە هەرێمی کوردستانەوە لە ڕووی سەربەخۆیی و ناسەربەخۆیی ئابووری و مەلەفی نەوتی هەرێم لە ڕووی دەستوورەوە، هەروەها ئەم نووسینە ڕۆشنایی دەخاتە سەر یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵی کە لەسەر ڕۆشنایی بڕگەکانی دەستوور داڕێژراوە. پاشان ئەم نووسینە ئەو بڕگانە شی دەکاتەوە کە تایبەتن بە هەرێمی کوردستان لە یاسای موازنەی ئیتیحادی ساڵەکانی ٢٠٢٣، ٢٠٢٤، ٢٠٢٥.

جیاکردنەوەی دەسەڵاتە ئابووری و داراییەکان لە نێوان حکومەتی ئیتیحادی و هەرێم  لە دەستووری عێراقدا:

• لە مادەی ١١٠ دەستووری عێراقدا هاتووه کە تایبەتە بە تایبەتمەندییە حەصرییەکانی دەسەڵاتە فیدراڵییەکان :

ثالثآ / رسم السیاسة المالية و الکمرکية و اصدار العملة و تنظيم السیاسة التجارية عبر حدود الاقاليم و المحافاظات في العراق ووضع المیزانية العامة للدولة و رسم السیاسة النقدية و انشاء البنک المرکزي وادارتە.

واتە کێشانی سیاسەتی دارایی و گومرگی و دەرکردنی دراو و ڕێکخستنی سیاسەتی بازرگانی لە رێگەی سنووری هەرێمەکان و پارێزگاکانەوە لە عێراقدا و دانانی بودجەی گشتی دەوڵەت و کێشانی سیاسەتی نەختینەیی و دامەزراندنی بانکی ناوەندی و ئیدارەدانی.

ئەم مادەیەی دەستوور زۆر بە ڕوون و ئاشکرا هەموو دەسەڵاتە داراییەکان و نەختینەییەکان و ڕێکخستنی بازرگانی کردووە بە تایبەتمەندی حەصری دەسەڵاتی فیدراڵی، واتە هیچ نەفەسێکی بۆ سەربەخۆیی دارایی و ئابووری هەرێم نەهێشتووەتەوە و هەر لەسەر رۆشنایی ئەم ماددەیەی دەستووریش یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادی نووسراوەتەوە.

کاتێک لەم مادەیەدا هاتووە دەڵێت کێشانی سیاسەتی دارایی، ئەوانەی شارەزای ئابووری دارایی گشتی (اقتصادات المالية العامة) بن ئەزانن کە ئەمە زاراوەکی ئابووریە و مانای کێشانی سیاسەتی داهاتە گشتییەکان و خەرجییە گشتییەکان و قەرزە گشتییەکانی دەوڵەت.

کەواتە بەو پێیە نەخشەکێشانی سیاسەتی خەرجی گشتی و داهاتی گشتی لە سەرتاسەری عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە دەچێتە خانەی تایبەتمەندییە حەصرییەکانی دەسەڵاتی ئیتیحادی کەواتە ئەگەر هەرێمی کوردستان هەر تەشریعێکی دارایی دەرکردبێت لەسەر داهاتی گشتی بۆ نموونە هەموارکردنەوەی یاسای باجی دەرامەت، یان یاسای تەعریفەی گومرگی ئەوا حکومەتی فیدراڵی لە ڕێگەی دادگای فیدراڵی باڵاوە دەتوانێت ئەم یاسایانە بە نادەستووری بناسێنێت.

• لەبەرئەوەی لە مادەی ١٢١ ی دەستووری عێراقدا هاتووە کە:

ثانیا :یحق لسلطة الاقليم تعديل تطبیق القانون الاتحادي في الاقليم. في حالة وجود تناقض او تعارض بین القانون الاتحادي و قانون الاقليم بخصوص مسألة لا تدخل الاختصاصات الحصرية للسلطات الاتحادية.

دەسەڵاتی هەرێم مافی هەموار کردنەوەی یاسا فیدراڵییەکانی هەیە لە هەرێمدا، لەکاتی هەبوونی هەر جیاوازییەک یان بەریەککەوتنێک لە نێوان یاسای فیدراڵی و یاسای هەرێم سەبارەت بە بابەتێک کە نەچێتە ناو تایبەتمەندییە حەصرییەکانی دەسەڵاتە فیدرالییەکان.

کەواتە هەرێمی کوردستان مافی هەموارکردنەوەی هیچ یاسایەکی دارایی گشتی نییە کە لەگەڵ دەسەڵاتە فیدراڵییەکاندا نەگونجێت چونکە ئەو دەسەڵاتانە بە حەصری دەسەڵاتی ناوەندە.

پێگەو مافەکانی هەرێمی کوردستان لە بواری نەوتدا لە دەستووری عێراقدا:

مادەی ١١١ ی دەستووری عێراق دەڵێت:

النفط و الغاز هو ملک کل الشعب العراقي في کل المحافظات و الاقاليم.

واتە نەوت و گاز موڵکی هەموو گەلی عێراقە لە هەموو پاریزگا و هەرێمەکاندا.

مادەی ١١٢ ی دەستوور دەڵێت:

اولا: تقوم الحكومة الاتحادية بإدارة النفط والغاز المستخرج من الحقول الحالية مع حكومات الاقاليم والمحافظات المنتجة على ان توزع وارداتها بشكل منصف يتناسب مع التوزيع السكاني في جميع انحاء البلاد،….

واتە حکومەتی فیدراڵی هەڵدەستێت بە ئیدارەدانی نەوت و گازی دەرهێنراو لە کێڵگەکانی ئێستادا لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان، بە مەرجێک کە داهاتەکانیان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە دابەشبکرێت بە جۆرێک کە بگونجێت لەگەڵ دابەشبوونی دانیشتوان لە هەموو ناوچەکانی وڵات…

ثانیا: تقوم الحکومة الاتحادية و حکومات الاقاليم و المحافظات المنتجة معا برسم السیاسات اللازمة لتطوير ثروة النفط و الغاز بما یحقق اعلی منفعة للشعب العراقي معتمدة احدث تقنیات مبادیء السوق و تشجيع الاستثمار.

واتە حکومەتی ئیتیحادی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان پێکەوە نەخشەی سیاسەتی پێویست دەکێشن بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت و گاز بە جۆرێک کە زۆرترین سوود ببەخشێت بە گەلی عێراق، پشتبەستوو بە نوێترین تەکنیک وبنەماکانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان.

• لەساڵانی ٢٠٠٥ بەدواوە ئەم دوو برگەیەی دەستووری عێراق دوو لێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکرا یەکەمیان لەلایەن هەرێمەوە کە وا لێکدانەوەی بۆ دەکرد کە گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم و لەلایەن هەرێم خۆیەوە و نەناردنی داهاتەکەی بۆ خەزێنەی گشتی دەوڵەتی عێراق دەستوورییە. لێکدانەوەی دووەمیش لەلایەن دەسەڵاتی فیدراڵی عێراقەوە بوو کە تەواوی پرۆسەی نەوتی هەرێمی بە نادەستووری لەقەڵەم دەدا.

• دادگای فیدڕاڵی باڵای عێراق بە پێی مادەی ژمارە ٩٣ لەدەستووری عێراق کە تاکە کیانی دەستوورریە مافی تەفسیر کردنی تێکستەکانی دەستووری هەبێت و مافی هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایانەی هەبێت کە خۆی بە نادەستووریان دەزانێت … دادگای ناوبراو لەرۆژی ١٥/٢/٢٠٢٢ دا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستانی دا تەواوی پرۆسەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی بە نایاسایی ناساند و بڕیاری دا حکومەتی هەرێم ناچار بکرێت کە هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم تەسلیمی وەزارەتی نەوتی حکومەتی فیدراڵی بکات و ناچاری دەکات وەزارەتی نەوتی  فیدڕاڵی و دیوانی چاودێری دارایی پێداچوونەوە بە هەموو ئەو گرێبەستانەدا بکەن کە تایبەتن بە هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوت و گازی سروشتی، ئەوەش بۆ ئەوەی ئەو شایستە داراییانە دیاری بکرێت کە دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی هەرێم لەگەڵ رەچاوکردنی بەشە بودجەی هەرێم.

• واتە لەو ڕۆژەوە نادەستووری پرۆسەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە بڕیاری دادگای فیدراڵی ناسێنرا. بەڵام هەرێم پابەند نەبوو بە بڕیارەکەوە و بەردەوام بوو لە هەناردە و فرۆشتنی نەوتی هەرێم و ئامادەش نەبوو مەلەفی هەناردە و فرۆشتنی نەوتەکەی تەسلیمی کۆمپانیای سۆمۆی سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق بکات هەتا ئەو کاتەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس حوکمی لەسەر ئەو داوایەدا کە حکومەتی عێراقی لەساڵی ٢٠١٣ دا دژی هەردوو حکومەتی تورکیا و هەرێمی کوردستان تۆماری کردبوو ئەوەش بە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لەبەرژەوەندی بەغدا.

• تورکیاش لە ٢٥/٣/٢٠٢٣ دا لەسەر رۆشنایی حوکمەکەی دادگای ناوبژیوانی پاریس، هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی ڕاگرت لەڕێی بەندەری جەیهانەوە.

• کەواتە بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی کە بڕیارەکانی سەپاوو بڕیاری کۆتایین و هەروەها بە پێی حوکمی دادگای ناوبژیوانی پاریس چیتر هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم یاسایی نییە، چیتر بیرکردنەوە لەوەی جارێکیتر بتوانرێت نەوتی هەرێم مۆنۆپۆڵبکرێتەوەو ببێتەوە بە مەلەفێکی ناشەفاف وتەمومژاوی خەونێکی دەسەڵاتدارانی هەرێمە کە جارێکی تر نایەتەوە دی.

حکومەتی هەرێم ئەگەر بیر لەوە بکاتەوە لە دادگایەکی نێودەوڵەتی وەکو دادگای لەندەن شکات لە حکومەتی عێراق بکات و تانە لە حوکمەکەی دادگای پاریس بدات ئەوا پێویستە ئەم خاڵانەی خوارەوە رەچاو بکات:

• تێهەڵچوونەوە لەم کەیسانەدا درێژخایەنن و چەند ساڵێک دەخایەنن.
• گرەنتی بردنەوەی ئەم کەیسە لاوازە، لەبەر نەبوونی ماددەیەکی دەستووری ڕوون کە ماف بە هەرێم بدات سەربەخۆیانە مەلەفی نەوت لە ئەلفەوە تا یاء بەڕێوەبەرێت بەبێ حکومەتی ئیتیحادی.
• تێچوونی گەورەی ئەم جۆرە کەیسانە، رەنگە ئێستا حکومەتی هەرێم نەتوانێت لەئەستۆیان بگرێت.

پاش خستنەڕوی ئەو مادە دەستوورییانەی کە تایبەتن بە دەسەڵاتە داراییەکان و مەلەفی نەوت لە نیوان هەرێم و ناوەندا، بە ڕوون و ئاشکرا ئەوە دەردەکەوێت کە دانووستکارە کوردەکان ئەوانەی کە بەشدار بوون  لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا لە ساڵی ٢٠٠٥ دا وێڕای پێگەی بەهێزی هەرێمی کوردستان لە چاو بەغدا لەو ساڵانەدا بەڵام بە ویستی خۆیان دەسەڵاتە داراییەکانیان بە حەصری داوەتە دەست حکومەتی ناوەندو هيچ ئیمتیازاتێکی دارایی و سەربەخۆییەکی داراییان بۆ هەرێم نەهێشتۆتەوە، سەبارەت بە مەلەفی نەوتی هەرێمیش دوو مادەی دەستووری شەرمنانە نووسراوەتەوە کە لە ئاکامدا ناوەند بە بەرژەوەندی خۆی شرۆڤەی کردن.

یاسای ئیدارەی دارایی ژمارە ٦ ساڵی ٢٠١٩

لەسەر رۆشنایی مادەی ١١٠ ی دەستووری عێراق، لەساڵی ٢٠١٩ دا پارلەمانی عێراق یاسای ژمارە ٦ تایبەت بە ئیدارەی دارایی ئیتیحادی پەسەند کرد. ئەم یاسایە بۆ کۆنترۆڵکردنی سیاسەتی خەرجی گشتی و داهاتی گشتی و قەرزە گشتییەکانی دەوڵەتی عێراق دانرا کەبڕگەکانی پلاندانان کە خۆی لە سیاسەتی دانانی بودجەی گشتیدا دەبینێتەوە، پاشان چۆنێتی جێبەجێکردنی بودجەی گشتی و پاشان دانانی چاودێری ورد لەسەر خەرجی و داهاتە گشتییەکان. بڕگەی کۆتایی یاساکەش تایبەتە بە شەفافیەت.

لەم یاسایەدا حکومەتی هەرێم وەکو یەکەیەکی خەرجکردن (وحدة الانفاق) مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، واتە وەکو هەر پارێزگایەک یان وەزارەتێکی تری حکومەتی عێراقی بەبێ هیچ جیاوازی و ئیمتیازاتێکی لامەرکەزی، لە کۆی ماددەکانی ئەم یاسایەدا وەزارەتەکانی دارایی و پلاندانانی ئیتیحادی مەرکەزی بڕیاردانن.

بەپێی ئەم یاسایە هەرێم بەرپرسە لە ئامادەکردنی موازنەی ساڵانەو پێشکەشکردنی بە وەزارەتەکانی دارایی و پلاندانانی ئیتیحادی و پاشان گفتوگۆکردنیان. پاشان هەرێم بڕگە بە بڕگەی خەرجییەکانی مانگانە بەپێی میکانزمێکی مەرکەزی پێویستە پاش وردبینیکردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی ئیتیحادییەوە بدرێتە وەزارەتی دارایی بەغدا. بەهەمان شێوەش هەرێم پابەندکراوە بەوەی کە هەموو داهاتە گشتییەکان ئیداع بکاتە ناو خەزێنەی گشتی دەوڵەتی عێراقەوە.

لە مادەی ٢٩ ی ئەم یاسایەدا هاتووە:

تؤول لحساب المحافظة (بما فيها محافظات الاقليم) الايرادات المالية التالية:
50 % من الرسوم والضرائب الاتحادية التي يتم استيفائها من الدوائر الممولة مركزيا في المحافظة ويستثنى من ذلك المبالغ المستحصلة من ايرادات الضرائب والرسوم الكمركية.

کەواتە بەپێی ئەم مادەیە:

ئەم داهاتە داراییانەی لای خوارەوە دەخرێنە سەر حسابی پارێزگا (بە پارێزگاکانی هەرێمیشەوە) :

٥٠٪ ی رسوم و باجە ئیتیحادییەکان کە لەو فەرمانگانە وەردەگیرێن کە بەشێوازی مەرکەزی تەمویل دەکرێن لە پارێزگاکەدا بەڵام ئەو پارانە ناگرێتەوە کە لە داهاتی باج و رسومی گومرگیدا دەستدەکەون.

تەفسیرکردنی ئەم مادەیەی یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادی مشتومڕێکی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە، بەڵام لەیاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ دا بە ڕاشکاوی حکومەتی ئیتیحادی داوای هەموو داهاتە نا نەوتییەکان دەکات و بێ ئاماژە بۆ گەڕاندنەوەی هیچ ڕێژەیەک لەم داهاتانە. وەزارەتی دارایی حکومەتی ئیتیحادیش کار بە یاسای بودجە دەکات.

بەپێی ئام یاسایە هەرێم مافی گلدانەوەی هیچ بڕە پارەیەکی نەوتی و نا نەوتی نییەو دەبێت هەمووی ئیداع بکاتە ناو خەزێنەی گشتی دەوڵەتی عێراقەوە.

هەموو بڕگەکانی ئەم یاسایە بە ڕونی باسی مەرکەزیەتی سیاسەتی دارایی دەکات لە دەوڵەتی عێراقدا واتە هەموو مادە یاساییەکان گشتگیرن بۆ هەموو عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە. رێوشوێنە دارایی و ژمێریارییەکان داواکاری مەرکەزی توندوتیژن و رۆتینی قورسن رەنگە هەرێمی کوردستان لە روی شارەزایی و تەکنیکییەوە نەتوانێت حساباتی تەرازوی پێداچوونەوەی مانگانەو (میزان المراجعة الشهرية)، حساباتی نیوەی ساڵ و حساباتی کۆتایی ساڵ (الحسابات الختامية) ئامادە بکات، کە خۆی دەبینێتەوە لە نیشاندانی پێگەی دارایی (بیان المرکز المالي) و حسابی پێوانەی دەرەنجامەکان (حساب قیاس النتيجة) لە کۆتایی هەموو ساڵێکدا.

ئەوەی جێگەی سەرنجە رەشنووسی ئەم یاسایە لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە نووسراوەتەوە کە لەو کاتەدا وەزیرەکەی کورد بووە، چەندین ۆرکشۆپ و گفتوگۆی رەشنووسی ئەم یاسایە کراوە بە ئاگاداری وەزیری دارایی، بەڵام هيچ کوردێک بەشدار نەبووە لەم ۆرکشۆپ و گفتوگۆیانەدا، کاتێکیش ئەم پرۆژە یاسایە نێردراوە بۆ پارلەمان هەموو نوێنەرانی کورد لە بەغدا دەنگیان لەسەر داوەو کەس نارازی نەبووە دەنگێکی کورد وەکو بەرهەڵستکاری یاساکە نەبیستراو ویاساکە بە کۆی دەنگ پەسەند کرا.

ئەم یاسایە بە ڕون و ئاشکرا هیچ نەفەسێکی نەهێشتۆتەوە بۆ هیچ سەربەخۆییەک و هیچ لامەرکەزیەتێکی ئابووری و دارایی لە هەرێمدا. یاسایەک کە کورد خۆی نارازی نەبووە لەسەری و دەنگی پێداوەو رەشنووسەکەشی کاتێک نووسراوەتەوە کە وەزیری دارایی کورد بووە.

یاسای بودجەی گشتی ساڵانی ٢٠٢٣، ٢٠٢٤، ٢٠٢٥ :

لەسەر رۆشنایی مادەی ١١٠ ی دەستووری عێراق و یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادی ژمارەی ٦ ساڵی ٢٠١٩ و هەروەها پشتبەستن بە بڕیارەکەی دادگای باڵای ئیتیحادی و هەروەها پشتبەستن بە رێککەوتننامەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ئیتیحادی سەبارەت بە تەسلیمکردنەوەی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای سۆمۆ

یاسای بودجەی ساڵەکانی ٢٠٢٣،٢٠٢٤،٢٠٢٥ داڕێژراوە و پاشان پەسەند کرا.

ئەو برگانەی کێشەیان دروستکردووە و تایبەتن بە هەرێمی کوردستانەوە ئەمانەن:

المادة ١١ /اولا: تحدد حصة اقليم کردستان من اجمالي النفقات الفعلية المبينة في الجدول د (النفقات الحاکمة) الملحق بهذا القانون وتدفع من وزارة المالية الاتحادية وبموافقة رئیس مجلس الوزراء الاتحادي

ثانیا: تحدد حصة اقليم کردستان من اجمالی الانفاق الفعلي (النفقات الجارية و نفقات المشاريع الاستثمارية) بعد استبعاد النفقات السیادية.

واتە:

مادەی ١١ یەکەم / بەشی هەرێمی کوردستان دیاریدەکرێت لە کۆی خەرجییە راستەقینەکان کە لە خشتەی دال (خەرجی حاکیمە) دا هاتووە و هاوپێچە بەم یاسایەوە. لەلایەن وەزارەتی دارایی ئیتیحادییەوە دەدرێت و بە رەزامەندی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی ئیتیحادی.

دووەم بەشی هەرێمی کوردستان دیاریدەکرێت لە کۆی خەرجی راستەقینەی (خەرجیە بەکاربەرەکان و خەرجی پرۆژەکانی وەبەرهێنان) پاش لێدەرکردنی خەرجییە سیادییەکان.

بەپێی زانستی دارایی گشتی بەشە بودجە لەسەر بنەمای خەرجی خەمڵێنراو دیاریدەکرێت، بەڵام بۆ کەیسی عێراق عەرەبەکانی ناو لیژنەی دارایی عێراق زیرەکانە هاتوون بۆ پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان و بۆئەوەی هەرێم زیاتری بەرنەکەوێت لە بەشە بودجەی خەمڵێنراوی خۆی وشەی راستەقینە (فيعلی) یان خستۆتە شوێنی خەمڵێنراو (تقديري) بەوەش حکومەتی هەرێم هەموو سەری مانگێک دەبێت چاوەڕوانی ئەوە بکات کە هەموو حساباتی هەموو یەکەکانی خەرجی  (وحدات الانفاق) لەدەوڵەتی عێراقدا حساباتەکانیان پێشکەشی وەزارەتی دارایی فەرمانگەی ژمێریاری بکەن پاش وردبینیکردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی ئیتیحادییەوە و پاشان کۆی خەرجی یەکەکانی خەرجی دەوڵەتی عێراق بێجگە لەهەرێمی کوردستان کەڕەتی ١٢،٦٧٪ دەکرێت، بەمەش بەشە بودجەی تەرخانکراو بۆ هەرێمی کوردستان دیاریدەکرێت. کەواتە ئەگەر خەرجی راستەقینەی یەکەکانی خەرجی لەعێراقدا ٨٠٪ خەرجی خەمڵێنراو بن ئەوا لەو مانگەدا هەرێم ٢٠٪ شایستە داراییەکانی بەگوێرەی بودجەی خەمڵێنراو کەمدەکات. شایەنی باسە بە ئەنقەست بێت یان نا، مەیلی خەرجکردنی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا (٢٠٢٣) مەیلێکی تنازلی بووە واتە سیاسەتی خەرجی عێراق سیاسەتێکی دەستگرتنەوەو تەقەشوفی بووە کە ئەمەش لە بەرژەوەندی حکومەتی هەرێمدا نییە، لەبەرئەوەی کۆی خەرجی گشتی فیعلی کەمدەکات و بەو پێیەش بەشە بودجەی هەرێم کەمدەکات.

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەو جۆرە هەژمارکردنە ناعەدالەتییەکی بەرچاوی تێدایە کە رێژەی هەرێمی کوردستان ١٢،٦٧٪ ی کۆی خەرجی فیعلی عێراق نییە بەڵکو ١٢،٦٧٪ ی خەرجی فیعلی پارێزگاکانی تری عێراقە جگە لە هەرێمی کوردستان، واتە راستتر وابوو خەرجی فیعلی هەرێمی کوردستان لەگەڵ خەرجی فیعلی پارێزگاکانی تری عێراقدا کۆبکرایەتەوە پاشان کەڕەتی رێژەی تەرخانکراو بکرایە بۆ هەرێمی کوردستان. کەئەمەش جێی سەرنجە چۆن ئەم مەسەلەیەش بەسەر ئەندامانی لیژنەی دارایی و نوێنەرە کوردەکاندا تێپەڕیوە.

دیارە ئەم برگەیە لەساڵانی ٢٠١٥ وە زیاد کراوە بۆ بودجەی عێراق و وەکو بەشێک لە نوێنەرانی کورد لە پارلەمانی عێراق دەیگێڕنەوە وەزیری دارایی عێراق کە لەو سەردەمەدا کورد بووە لە مەترسی ئەم مادەیەی بودجە ئاگادار کراوەتەوە بەڵام ئەو بێ باکانە وتوێتی بڕۆن دەنگی لەسەر بدەن و بێ خەم بن من خۆم دەزانم چیم کردووە.

هەروەها دابەزاندنی رێژەی هەرێمی کوردستان لە بودجەی خەمڵێنراوی عێراقدا لە ١٧٪ وە بۆ ١٢،٦٧ ٪ مەسەلەیەکی گرنگی ترە، کە نوێنەرە عەرەبەکان سەپاندویانە بەسەرماندا بە بێ ئەوەی کورد هیچ دەنگێکی ناڕەزایی لێوە بێت… لەو کاتانەدا هەرێمی کوردستان لەو خەیاڵەدا نەبوو جارێکی تر هەرێمی کوردستان بچێتەوە ژێر رکێفی بڕیارەکانی ناوەند، وایان دەزانی کە بەرهەمی نەوتی هەرێم بەرز دەبێتەوە بۆ یەک ملیۆن بەرمیل و لە خەیاڵی سەربەخۆیی و دروستبوونی دەوڵەتی کوردیدا بوون. لەبەر ئەوە کورد زۆر بێ باک بوو لەوەی چی لە مادەکانی دەستووردا دەنووسرێت و بڕگەکانی یاسای ئیدارەی دارایی و یاسای بودجەی گشتی هەرچییەک بێت بەلایانەوە گرنگ نەبوو چونکە لەو سەردەمەدا کورد لە خەوو خەیاڵی قوڵی خۆیدا دەژیا.

مەرجەکانی تەمویلکردنی هەرێمی کوردستان لە بوجەی ٢٠٢٣ دا:

مادەی ژمارە ١٢ یاسای بودجەی ٢٠٢٣،٢٠٢٤،٢٠٢٥ چەند مەرجێکی بۆ تەمویلکردنی هەرێمی کوردستان داناوە کە ئەمانەن:

یەکەم: پاکتاوکردنی حساباتی هەرێم لەساڵی ٢٠٠٤ وە تا ساڵی ٢٠٢٢. دیارە ئەمەش پشتبەستوو بە بڕیاری دادگای فیدراڵی لە رۆژی ١٥/٢/٢٠٢٢ دا بەمەبەستی دیاریکردنی ئەو شایستانەی کە دەکەوێتە سەرشانی هەرێمی کوردستان.

دووەم: أ: هەناردەکردنی کەمتر نەبێت لە ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ کۆگاکانی کۆمپانیای سۆمۆ لە بەندەر جەیهان بەهەمان ئەو ئالیەت و رێوشوێنانەی سۆمۆ پەیڕەوی دەکات داهاتەکەشی دەچێتە خەزێنەی گشتی ئیتیحادییەوە.

دووەم ب: ئەگەر نەوتەکە لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە هەناردە نەکرا لەبەر هەر هۆکارێک بێت ئەوا پێویستە رۆژانە هەمان ژمارە بەرمیل لە نەوتی خاو بداتە وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی.

ئەم برگەیەی بودجەش پشتبەستووە بە رێکەوتننامەیەی کە لەنێوان محەمەد شیاع سودانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی ئیتیحادی و مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا ئیمزاکرا.

دووم ج: وەزارەتی دارایی قەرەبوی حکومەتی هەرێمی دەکاتەوە بۆ تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتەکەی هەرێم ، ئەو بڕەی کە تەسلیمی وەزارەتی نەوتی عێراقی کردووە، بە مەرجێک کە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوە یەکسان بێت بە تێکڕای تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لە وەزارەتی نەوتی عێراقدا…  و کەڕەتی ژمارەی ئەو بەرمیلانەی تەسلیمی کردوون.

دووەم د: پێویستە لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان هەموو داهاتە نانەوتییەکان بخاتە سەر حسابی خەزێنەی دەوڵەتەوە بە گوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادی، کە دەبێتهەردوو دیوانی چاودێری دارایی ئیتیحادی و هەرێمیش وردبینی بۆ ئەم داهاتانە بکەن.

دووەم هاء: وەزارەتی دارایی عێراق بەرپرسە لە تەمویلکردنی هەرێم پاش جێبەجێکردنی بڕگەکانی أ.ب.ج،د پاشان ناردنی میزانی پێداچوونەوەی مانگانەی هەرێم بۆ فەرمانگەی ژمێریاری.و پاش رۆتینێکی قورس بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵی.

واتە پاکتاوکردنی حساباتی ساڵانی رابردوو، ناردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل بۆ بەندەری جەیهانی تورکی و یان تەسلیمکردنی هەمان بڕ بە وەزارەتی نەوتی عێراق، هەژمارکردنی بڕی فیعلی نێردراو و قەرەبووکردنەوەی خەرجی بەرهەمهێنان بە پێی تێکڕای خەرجی بەرهەمهێنان لە عێراقدا، ناردنی هەموو داهاتە نانەوتییەکان. و پاشان ئامادەکردنی میزان مراجعەی مانگانە و وردبینیکردنی لە لایەن دیوانی چاودێری دارایی عێراقەوە مەرجی تەمویلکردنی هەرێمی کوردستانە.

واتە ئەم بڕگانە ئەو مەرجانەن کە نوێنەرانی کورد لە ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراق دەنگیان لەسەر داوە. لەکاتێکدا لە رۆژانی پەسەندکردنی بودجەدا ئێمە ئەوەمان لە نوێنەرەکانمان نەبیست کە مەرجەکانی بەغدا بۆ تەمویلکردنی هەرێم قورسە و رەنگە بەشێك لەمەرجەکان ئێستا نیمچە موستەحیل بن.

کەواتە کورد خۆی دەنگی لەسەر یاسای بودجە داوەو ئێستا ناتوانێت پێوەی پاپەند بێت لەبەر قورسی مەرجەکان کە ئەمانەن:

١/ لەبەر ناشەفافی مەلەفی نەوتی هەرێمی کوردستان کە تەنانەت وەزیری دارایی هەرێم و لیژنەی دارایی پارلەمانی کوردستانیش هیچی لەبارەوە نازانن. جاران دەگوترا هەمووی لەناو جانتا رەشەکەی ئاشتی هەورامیدایە و ئێستاش جگە لە چەند کەسێکی نزیکی  سەر بە دەسەڵات نەبێت کەسی تر هیچ لەسەر ئەم مەلەفەو داهات و خەرجییەکانی نازانێت.

لەبەرئەوە هەڵدانەوەی ئەم مەلەفە لەساڵی ٢٠٠٤ وە تا ساڵی ٢٠٢٢ مەلەفێکی تەمومژاوی و ناشەفافە، بەوەش کارێکی زەحمەتە بۆ دیوانەکانی چاودێری ئیتحادی و هەرێم بتوانن بەئاسانی و بە خێرایی وردبینی بۆ بکەن و پاشان وەزارەتی دارایی ئیتیحادی مقاصەی پێ بکات لەگەڵ بودجەکانی ساڵانی ٢٠٠٤ تا ٢٠٢٢ بۆ ئەوەی ئەو شایستە داراییانەی دەکەوێتە ئەستۆی هەرلایەکیان پاکتاو بکرێت.

٢/ لەبەر ئەوەی تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم زۆر زیاترە لە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت لە عێراقدا بە جۆرێک کە بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت لە عێراقدا تەنها ٦ دۆلاری تێدەچێت لە کاتێکدا لە هەرێمدا زیاتر لە ٢٦ دۆلاری تێدەچێت، لەکاتێکدا کە بودجەی عێراق قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنانەکە بە نرخی عێراق دەکاتەوە نەک هەرێمی کوردستان. بەو پێیە هەرێم لە بەرهەمهێنانی نەوتدا ئەگەر تەسلیمی وەزارەتی نەوتی عێراقی بکات لە هەر بەرمیلێکدا ١٨ دۆلار زیان دەکات واتە رۆژانە چوارسەد هەزار بەرمیل کەڕەتی ١٨ دۆلار زیانی هەرێم دەبێت.

٣/ لەبەر هەبوونی مەرکەزیەتی توندوتۆڵ و رۆتینی قورس لەهەردوو یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادی و یاسای بودجەی ٢٠٢٣، ٢٠٢٤، ٢٠٢٥ دا. لەهەمان کاتدا  نەبوونی کارامەیی و شارەزایی پێویست لای بەرپرس و کارمەندانی ژمێریاری و دارایی وەزارەتەکانی هەرێم و دیوانی چاودێری هەرێم  بۆ بەجێهێنانی ئەو رۆتینە قورسەی یاسای بودجەو یاسای دارایی ئیتیحادی داوای دەکات لەکاتی خۆیدا.

٤/ گەندەڵی ونەبوونی شەفافیەت لە داهاتی نانەوتی و دەروازە سنوورییەکان وسەرچاوەکانی تری داهاتی گشتی هەرێم.

٥/  خێزانە سیاسیەکان و بەرپرسانی هەرێم تەسلیمکردنەوەی داهات و پابەندبوون بە مەرکەزیەتی بەغداوە بە مەترسی دەزانن لەسەر ئایندەی قەوارەی هەرێم و هەروەها بە مەترسیشی دەزانن لەسەر پێگەی خۆیان و حیزبەکانیان.

چەند مەترسییەکی تر لەسەر لاوازکردنی پێگەی هەرێم لە دانووستانەکانی لەگەڵ بەغدادا:

١/ شکاتەکانی کۆمپانیای گازی باکورو و کۆمپانیای نەوتی باکور لەسەر نایاسایی بەرهەمهێنانی هەرێمی کوردستان لەو کێڵگە نەوتی و گازیانەی کە دەکەونە سنووری ناوچە کێشە لەسەرەکانەوە بە تایبەتی خۆرمەڵەو کۆرمۆر، بە بیانوی ئەوەی هەرێم مافی ئەوەی نییە کار لەو ناوچانەدا بکات. جێی سەرنجە نزیکەی ٨٠٪ بەرهەمهێنانی نەوت و گازی هەرێم دەکەونە ئەم دوو کێڵگەیەوە. ئەمەش بە گەورەترین مەترسی دادەنرێت لەسەر ئایندەی ئابووری و دارایی هەرێم.

٢/ پێداگری حکومەتی ئیتحادی لەسەر پاکتاوکردنی حساباتی ٢٠٠٢ تا ٢٠٢٢

٣/ مەترسی ئەوەی بەغدا بە گوێرەی نەوتی تەسلیمکراو (نسبەو تناسب)بکات و ئەوەندەت بەشە بودجەت بۆ هەژمار بکات کە چەند بەرمیل نەوتت تەسلیمت کردوون.

٤/ مەترسی وەرگرتنی قەرز بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان و رازی نەبوونی بەغدا بەوەی ئەم پارانە وەک سلفە بنێرێت بۆ هەرێمی کوردستان بێ مەرام نییە. دیارە ئەوانەی شارەزای ئابووری بانکەکان شارەزای چۆنێتی وەرگرتنی قەرزیشن لە بانکە بازرگانییەکان ئەوە دەزانن کە بانکە بازرگانییەکان بەشێکیان هەیە بە ناوی (شعبة تحليل المعلومات الائتمانية) واتە ئەم بەشە هەڵدەستێت بە کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر ئەو کەسەی یان ئەو لایەنەی داوای قەرز دەکات لە بانکەکە، پاش هەڵسەنگاندنی توانای دارایی ئەو لایەنە بانکەکە پۆڵێنی دەکات و پاشان بڕیاری قەرزدان یان قەرزنەدان دەدات و هەروەها بڕیاری رێژەی سودی بانکی دەدات و بڕیار لەسەر ضمانات دەدات بۆ مسۆگەرکردنی وەرگرتنەوەی قەرزەکەی.

بەگوێرەی ئەمە وەرگرتنی قەرز لەبانکە بازرگانییەکان چەند رویەکی خراپ و مەترسی تێدایە بەمجۆرە:

١ / لەبەر خراپی پێگەی دارایی هەرێم (المرکز المالي للاقليم) بانکە بازرگانییەکان دەتوانن مەرجەکانی خۆیان بسەپێنن بەسەر هەرێمدا وەکو:

• لەبەر ئەوەی هەرێم (التصنیف الائتمانی) لاوازە بانکە بازرگانییەکان دەتوانن رێژەی بەرزی سودی بانکی بسەپێنن بەسەر هەرێمدا.
• ماوەی گەڕاندنەوەی قەرزەکە، لەبەر هەمان هۆکاری سەرەوە بانکەکان ماوەی قەرزەکە دەسەپێنن بەسەر هەرێمدا.
• مەرجی سزایی بۆ دواکەوتنی گەڕاندنەوەی قەرزەکە بە رەزامەندی بانکە قەرزدەرەکە دەبێت.
• دانانی ضمانات بۆ نەگەڕاندنەوەی قەرزەکان کە رەنگە داوای پارچە زەوی و باڵەخانەی گرانبەها لەناو شارەکانی هەرێمدا بکەن وەکو ضمان.
• هەر مەرجێکی تر بانکە بازرگانییەکان بە بەرژەوەندی خۆیانی بزانن.

خزاندنی بەشێکی زۆر لە خەرجیە گشتییەکانی عێراق بۆ ناو لیستی خەرجییە سیادییەکانەوە:

بڕی تەمویلکردنی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی دیاریکردنی خەرجی فیعلی عێراقەوە دەبێت و کەڕەتی ١٢،٦٧ دەکرێت پاشان بەهەمان رێژە خەرجی حاکیمەی فیعلی و بەهەمان رێژە خەرجی سیادی فیعلی لێ دەردەکرێت.

بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە بە زۆر قەبەکردنی ئەم خەرجییانەیە بەتایبەتی خەرجی سیادی ئەوەش بەمەبەستی ئانقەستی کەمکردنەوەی پشکی هەرێمی کوردستانە لە بودجەی گشتی عێراق بۆ نمونە خەرجی حەشدی شەعبی و دژە تیرۆری عێراق و سودی وەرگرتنی قەرزەکان واقساطی دانەوەی ئەو قەرزانەی حکومەتی عێراق کردونی لەسەر خەرجی سیادی هەژمارکراون کە بەشێکیان دورو نزیک پەیوەندیان بە هەرێمەوە نییە، بۆنمونە لە یاسای موازنەی ساڵی ٢٠١٢ دا بڕگەکانی خەرجی سیادی کەمترن لە ٣٠ بڕگە بەڵام لە یاسای موازنەی ساڵی ٢٠٢٣ نزیگەی ٨٠ بڕگەیە.

بەمجۆرەش ساڵ بە ساڵ بارێکی گرانتر خراوەتە سەر بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتدارانی هەرێمیش تەنها تەماشاکاری ئەم فێڵە داراییە بوون کە بەغدا لێی کردوین و نوزەیان لێ نەهاتووە نوێنەرانی کوردیش لە بەغدا بەهەمان شێوە بێدەنگ بوون و دەنگی ناڕازیان بەرز نەکردۆتەوە.

دەرەنجامەکان:

• ئەو تۆڕە یاساییەی ٢٠ساڵە بەغدا بۆ هەرێمی دەچنێت، دەمانگەیەنێتە ئەو دەرەنجامەی کە کەیسی گفتوگۆی نێوان هەرێم و بەغدا گەیشتۆتە بنبەست.

کێشەکانی نێوان بەغداو هەرێم  ئەگەر چی لە پشتەوە گیانی سێنتڕاڵی و عەرەبچێتی چەپەکخستن و پەراوێزخستنی هەرێمی کوردستانی تێدایە، بەڵام رووە ئاشکراکەی دەستووری ویاساییە، دەستوورو یاسایەک کە هەرێم خۆی بەشداری کارای کردووە لە نووسینەوەی رەشنووسەکانیان و لە دەرچوونیاندا.

• لەدەستووردا گەورە بەرپرسانی هەرێمی کوردستان کاراکتەری کارای نووسینەوەی بوون، یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادیش کۆڕو کۆبوونەوەو زەمینەسازی و نووسینەوەی رەشنووسەکەی لەسەردەمێکدا کراوە کە وەزیری دارایی عێراق کورد بووە و پاشان بە کۆی دەنگی نوێنەرانی پارلەمانی بەغدا دەنگی لەسەر دراوە واتە کوردەکان بەرهەڵستکار نەبوون لە دەرچوونی ئەم یاسایەدا.
• سەرۆکی حکومەتی هەرێم خۆی واژۆی لەسەر تەسلیمکردنەوەی بەرهەمی نەوتی کوردستان کرد بە کۆمپانیای سۆمۆ واتە خۆی رازی بوو لەسەر ئەو بڕگانەی رێکەوتننامەکە کە پاشان بوون بە بڕگەی یاسایی لە یاسای بودجەی عێراقدا.
• نوێنەرانی کورد لە ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراق دەنگیان لەسەرهەموو بڕگەکانی بودجەی ساڵەکانی ٢٠٢٣ تا ٢٠٢٥ دا و کەسیان ناڕازی نەبوون لەسەر ئەو برگانەی ئێستا بوون بە کێشەی گەورە لەبەردەم پشکی هەرێم لە بودجەی عێراقدا.
• کەواتە:
• ئەم مەلەفەی نێوان بەغداو هەرێم بە گۆڕینی حوکمرانی لە بەغدا کۆتایی نایەت و پاکتاوناکرێت، ئەگەر سەدرییەکان حکومرانی بکەن و ئەگەر تشرینییەکان حکومران بن یان ئیطارییەکان بمێننەوە، دۆخی هەرێم هەر وا دەبێت. لەبەرئەوەی بنەمای کێشەکان بە یاسایی کراون بەبەرژەوەندی حکومەتی ناوەند.
• ئەگەر دەسەڵاتدارانی هەرێمیش لەڕێگەی دیموکراسیانەوە یان هەر رێگایەکی ترەوە بێت بگۆڕدرێن ئەوا دەسەڵاتی داهاتوی هەرێم دەبێت پابەند بێت بەم یاساییانەوە. کە بوون بە بنەمای ئیدارەی دارایی لە عێراقدا ئەگەر نا دەسەڵاتی داهاتووی هەرێم کێشەکان بە میراتی وەردەگرێتەوە.
• گەڕانەوە بۆ دواوە مەحاڵە، ئەوە خەونێکە باشتر وایە حکومەتی هەرێم خەونی پێوە نەبینێت. ئەم دۆخە چیتر بە رێکەوتنی سیاسی لەگەڵ مالیکی و لەگەڵ عەبادی و لەگەڵ فیگەرە سیاسییەکانی تری عێراقدا چارەسەر نابێت لەبەر ئەوەی تؤڕێک لەیاسای دارایی لە عێراقدا چنراوە بە بەرژەوەندی ناوەند.
• هیچ دەرچەیەکی یاسایی تەکنیکی نییە بۆ دەربازبوون لە یاسای ئیدارەی مالی ئیتیحادی و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی وبڕیارەکەی دادگای پاریس.

دانووستانی سیاسیش بێ باجی قورس نابێت، واتە بۆ ئەوەی حکومەتی فیدراڵی دەستی سوک کات لەسەرت ئەوا داوای هەندێ تنازلاتت لێ دەکات لە چەند شتێک کە رەنگە بۆ ئێمە دەستکەوتی نەتەوەیی بن.

یان داوای هەموارکردنەوی دەستوورت لێ بکات بۆ بۆ نمونە تەنازولکردنی هەرێمی کوردستان بێت  لە مادەی ١٤٠ ی دەستووری عێراق.

حکومەتی هەرێم چی بکات بۆ ئەوەی زەرەر لە نیوەی بگەڕێتەوە:

خاڵی سەرەتا بەوە دەست پێدەکات کە دەسەڵاتدارانی هەرێم پێش ئەوەی هەر هەنگاوێک و هەر هەڵوێستێکیان هەبێت پێویستە دان بە شکستدا بنێین، واتە دان بەوەدا بنێن کە سیاسەتی ئێمە لەگەڵ بەغدادا سیاسەتێکی خراپ و کورتبینانەو ناشارەزایانە بووەو ئێمەی بەرو دۆڕان و شکست برد.

کەواتە پێویستە ئاڵای سپی هەڵکەین و دان بەوەدا بنێین کە بە هۆی هەڵە یەک لەدوای یەکەکانی خۆمانەوە بەغدا لەروی یاساییەوە گەمەکەی بردەوە.

پاش ئەم ئیعتیرافکردنە بە شکست پێویستە حکومەتی هەرێم چی بکات:

• ژورێکی عەمەلیات دابنێ بە یارمەتی کەسانی شارەزا لە ئابووری و لە دارایی و لەیاسادا بۆ هەڵسەنگاندنی ئەدای دارایی و یاسایی هەرێم لەگەڵ ناوەندا لەماوەی ٢٠ ساڵی رابردوودا و بە دیدێکی نوێ و زانستیانەوە دەرەنجامی هەڵسەنگاندنەکانیان تۆمار بکەن بۆ حکومەتی هەرێم و بۆ رای گشتی و پێشنیارەکانیان بۆ ئایندەی هەرێم بخەنە روو. هەروەها ئەم ژوورە هەموو ئەو لوغمانە دەستنیشان بکات کە لە دەستووری عێراق و یاسای ئیدارەی دارایی ئیتیحادی و لە یاسای بودجەدا هاتووە وبەباشی خۆی ئامادە بکات بۆ هەموارکردنەوەیان.

• ئەندامانی ئەم ژورە پێویستە هەموو بڕگەکانی بودجەی عێراق شیتەڵ بکەن و حساباتی مانگانەی یەکەکانی خەرجی (وحدات الانفاق) لە عێراقدا شیتەڵ بکەن بەمەبەستی پێداچونەوەیان و وردبینیکردنیان و دڵنیا بوون لە راست ودروستیان.

• هەموو بڕگەکانی نفقاتی سیادی عێراق شیتەڵ بکەن و هەوڵبدەن قەناعەت بە حکومەتی ناوەندی بکەن بە لابردنی هەندێک لەو بڕگانەی لە نفقاتی سیادیدا هاتوون کە پەیوەندیان بە هەرێمی کوردستانەوە نییە.

• هەوڵبدەن نفقاتی حاکیمەی تقدیری و نفقاتی سیادی تقدیری راستەوخۆ لە ئیجمالی نفقاتی تقدیری دەربکرێت و پاشان کەڕەتی ١٢.٦٧٪ بکرێت بۆ دیاریکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان. نەک وەکو ئێستا نفقاتی حاکیمەی فیعلی و نفقاتی سیادی فیعلی لە ئیجمالی نفقاتی فیعلی دەردەکرێت بۆ دیاریکردنی پشکی هەرێم. چونکە هەمیشە ریژەی خەرجکردنی نفقاتی حاکیمەوە نفقاتی سیادی زیاترن لە رێژەی خەرجکردنی نفقاتی جاری و نفقاتی وەبەرهێنان.

بۆنمونە بە پێی حساباتی مانگانەی وەزارەتی دارایی ئیتیحادی کە لەپێگەی ئەلەکترۆنی وەزارەتی ناوبراودا بڵاوکراوەتەوە تا کۆتایی مانگی تەموزی ساڵی ٢٠٢٣ خەرجی جاری حکومەتی عێراق  بۆ حەوت مانگ ٥٤ تریلیۆن دینار بووە واتە بە ڕێژەی ٢٧ ٪ بودجەی تەرخانکراو لە بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ دا واتە ئەگەر حکومەتی ئیتیحادی هەمان سیاسەتی خەرجکردن تا کۆتایی ساڵ پەیڕەو بکات ئەوا کەمتر لە ٥٠٪ بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ خەرج دەکات بەوەش بەشە بودجەی تەرخانکراو بۆهەرێمی کوردستان بە رێژەی ٥٠٪ کەمدەکات.

ئەمە جگە لەوەی پاش شیتەڵکردنی خەرجییەکان ئەوە ڕووندەبێتەوە کە رێژەی خەرجییە سیادییەکان و خەرجییە حاکیمەکان بەبەراورد بە خەرجییە تەرخانکراوەکانی بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ ریژەیان بەرزترە لە رێژەی خەرجییەکانی تری عێراق بەرامبەر بە هەمان بودجە. کەئەمانەش هەمووی لەبەرژەوەندی ناوەنددایەوە پشکی هەرێم کەمدەکاتەوە.

• ئەگەر حکومەتی هەرێم سەرکەوتوو نەبوو لە دانووستانەکانی بە لابردنی بڕگەی نفقاتی فیعلی بە نفقاتی تقدیری ئەوا پێویستە هەوڵبدات قەناعەت بە حکومەت ناوەند بکات بۆ کردنەوەی حسابێک لە بانکی مەرکەزی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق بۆ ئەو پارەیەی پارێزگاکانی تری عێراق جگە لەهەرێم کە خەرجی ناکەن لەسەر موازنەی تەقدیری، واتە ئەو برە پارانە تەدویر ببنەوە لەسەر حسابی ئەو پارێزگایانە بۆ ساڵی داهاتووپاشان گۆڕینی النفقات الفعلية بە النفقات التقدیرية لە بودجەی ساڵەکانی ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥.

• ئەندامانی هەمان ژور پێویستە پرۆژە یاسا دەربکەن بەرامبەر هەر بڕگەیەکی دەستووری عێراق کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستانەوە و هەروەها پرۆژە یاسا دەربکەن بەرامبەر هەموو تەشریعاتە داراییە فیدراڵییەکان. واتە پێویستە هەرێمی کوردستان یاسای ئیدارەی دارایی هەرێمی کوردستانی هەبێت کە پێچەوانەی یاساکەی بەغدا نەبێت. بەمەش توانای دارایی و ژمێریاری هەرێم بەرز دەکاتەوە بۆ ئەدای رۆژانەیان و ئامادەکردنی داواکارییەکانی وەزارەتی دارایی حکومەتی ئیتیحادی.

• پێویستە ئەندامانی ئەم ژوورە بە شێوازێکی ئەکادیمی کارەکانیان بکەن و نەکەونە ژێرکاریگەری دروشمی فوتێکراوی نەتەوایەتییەوە لەلایەن خێزانە سیاسییەکانەوە و لەهەمان کاتدا دۆزی رەوای میللەتەکەیان وەکو میللەتێکی زوڵملێکراوی ژێردەستە بە درێژایی مێژوو لە بیرنەچێتەوە کە دەیان ساڵە قوربانی لە پێناودا دەدرێت. هەروەک نووسەرو بیرمەندی فەلەستینی دەڵێت ” اذا کنا مدافعین فاشلین عن القضية فالاجدر بنا ان نغير المدافعين ولیس القضية”

• دەسەڵاتدارانی کورد دەبێت دیبلۆماسی بن لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ بەغداو واز لەزمانی زبرو خۆ بەزلزانی بهێنن واتە لە ئاسمان بێنە خوارەوەو لەسەر زەوی گفتوگۆ لەگەڵ خەڵکی خۆیان و لەگەڵ حکومەتی بەغداشدا بکەن.

• پێویستە حکومەت بەپێی رێکەوتننامەو یاسای بودجە هەرێم بڕی دیاریکراو لە نەوت تەسلیمی وەزارەتی نەوتی بەغدا بکات .

• پا بەندبێت بە هەموو یاسا داراییەکان و بودجەی گشتی عێراق و رێکەوتنی نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمەوە.

• لیستی مووچە پاک بکاتەوە لە دوو مووچەو سێ مووچەو بندیوار.

• پابەند بێت بە یاسای باجی دەرامەتی بەغداو باری سەرشانی هاوڵاتیان و بازرگانان و بەڵێندەرانی کورد سوک بکات. لەبەرئەوەی کە حکومەت ناچار بێت بەپێی یاسا ئەم داهاتانە بداتەوە بە بەغدا ئەی کەواتە بۆچی باری سەر شانی هاوڵاتییەکانی خۆی قورستر دەکات.

چەند پێشنیارێکی کورت و خێرا بۆ چاکسازی ئابووری:

• پێویستە حکومەتی هەرێم لە رێگەی توێژینەوەی زانستی و راوێژی شارەزایانی ئابوورییەوە هەوڵبدات نەخشە رێگایەکی ئابووری کورتخایەن و درێژخایەن دابڕێژێت، ساڵ دوای ساڵ خۆی لە نەخۆشی هۆڵەندی رزگار بکات  ئەگەر بەڕێژەیەکی کەمیش بێت رزگاری بێت لە ئابووری رەیعی و پشت بە هەمەچەشنی سەرچاوەکانی داهات ببەستێت.

• لەجیاتی مۆنۆپۆڵکردنی شادەمارەکانی ئابووری هەرێم لە لایەن خێزانە سیاسییەکانەوە پێویستە کەرتی تایبەت ببوژێنرێتەوەو جوڵەی راستەقینەی داهات و تەوژمی بازنەیی داهات هاوسەنگ بکرێت.

• متمانە بۆ بانکە بازرگانییەکان بگەڕێنرێتەوەو چیتر دەستکاری ودائعی هاوڵاتیان و کۆمپانیاکان نەکرێت. خەڵکی هانبدرێن بۆ ئەوەی پاشەکەوتکراوەکانیان لە ژێر سەرین و چەکمەجەی ماڵەکان بهێننە دەرەوەو ئاڕاستەی وەبەرهێنانیان بکەن. بۆ ئەو مەبەستەش دامەزراوەی دارایی تر پێویستە دابمەزرێن و کارا بکرێن وەکو بۆرسە بۆ فرۆشتنی بۆند و پشکی کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت.

• حکومەتی هەرێم پێویستە ئاسانکاری بکات و دانووستان لەگەڵ حکومەتی ناوەندا بکات بۆ سودمەندبوون لە هەموو ئەو قەرزو ئاسانکارییانەی بانکی ناوەندی بۆ هاوڵاتیانی عێراقی دەستەبەر کردووە. بۆ ئەو مەبەستەش هەوڵبدات لقی بانکی ناوەندی لە شارەکانی هەرێم بکرێنەوە.

٩/٩/٢٠٢٣

*ئەم نووسینە بریتیە لە ڤێرژنی نووسراوی سیمینارێک کە لە رێکخراوی ئازادبوون لە رۆژی ٩/٩/٢٠٢٣ دا ساز درا لە ژێر ناونیشانی: