«كەسم نەبینیوە لەپێناوی بیكردنەوەی
لە كەینونە مردبێت- كامۆ»
ڕامیار مەحمود
پێكانی جیهانی ئەدەبی و فەلسەفی كامۆ كارێكی ئاسان نییە، نەك لەبەر ئەوەی ئەم مەسەلەیە بە تەنها بەند بێ بە ئەلبێر كامۆ-وە، بەڵكو مەسەلەكە لەوەش زیاتر بەندە بە ناسین و خوێندنەوەی هەر ئەدیب و بیرمەندێك، كە دەكەوێتە دەرەوەی كەلچەری ئێمەوە.
هەڵبەت ئەگەر ڕۆشنبیری كورد هەوڵی ناسینی كامۆ بدات، خاڵی بنچینەیی ئەم ناسینە بە وەرگێڕانی كامۆ دەست پێ دەكات بۆ سەر زمان و كەلچەری كوردی، چونكە ئەم وەرگێڕانە جۆرێكە لە سەرلەنوێ ئەفراندنەوەی كامۆیە بۆ كولتوورێكی دی.. ئەم فایلەش تەنها هەوڵێكی (متەوازعانەیە) بۆ زیاتر ئاشناییكردنی كامۆ.. كامۆی لەدایكبووی ساڵی 1913 لە (4) كانوونی دووەمی 1960دا لە تەمەنی (46) ساڵیدا بە كارەساتی ئوتومبیل ماڵئاوایی لە ژیان كرد، ئەو كاتەش هەم لە تەمەنی (46) ساڵیدا بوو، هەم دوو ساڵ بە سەر خەڵاتی نۆبڵەكەیدا تێپەڕی بوو. ئەگەرچی كامۆ لە نیوە ڕێگای تەمەنیا بوو كە كۆچی كرد، بەڵام لەم نیوە ڕێگایەدا گەیشتە كۆتایی و پەیامە فكری و ئەدەبیەكەی نیوەناچڵ جێنەهێشت.. ئەوەی شایەنی باسە، (كامۆ) سەرباری ئەوەی بایەخێكی گرنگی بە مێژووی تازەی ئەورووپی داوە و بەم بایەخدان و ئاگاداربوونەشی بە كتێبی (مرۆڤی یاخی)یەوە تەواو هەستی پێ دەكرێ، جگە لەوەی ئاگادارییەكی ئەدەبی و فەلسەفی بەسەر بیری كامۆوە بە ڕوونی ئاشكرا دەبێت.. بەڵام ڕواڵەتەكانی قەیران و بارگاویبوونی فكری كامۆیی بە تراژیدیا، بەدەرنییە لە هەلومەرجی خاپووربوونی ئەورووپا بە هۆی جەنگەوە، یاخود ئەگەر ڕستەیەك لە جۆرج لۆكاش بخوازین كە دەڵێت: مێژووی فكری مرۆڤ فێرمان دەكات، كە هەموو فەلسەفەیەك سیمایەكی قوڵی چەرخی خۆی پێوەیە لە میتۆدییەتو بونیادیدا و تەنانەت لە مەرجەكانی پێكهاتنیدا. (بڕوانە ماركسیە ام وجودیە؟ جورج لوكاش ترجمە: جورج ترابیش- دار الیقظة العربیة للتألیف والترجمة والنشر)، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە بە قەیرانێك ڕاڤە بكرێت، كە لۆكاش هەوڵی دۆزینەوەی دەدات و بۆرژوازی ئەورووپی توشی بووە و ناشكرێت وەك بەڵگەیەك لێك بدرێتەوە بۆ ئیفلاسكردنی فكری سەرمایەداریی ئەورووپی وەك چەپێكی ئایدیۆلۆژست، كە دەیەوێت وای نیشان بدات. بۆیە ئەگەر ڕۆشنگەری وای كرد بێت كە ئەقڵ تەنها داخوازی مەعریفە بووبێت و هەستكردن و ژیانی ئەزموونی و بیرۆكە و خەیاڵ فەرامۆشكرابن و مرۆڤ و جیهان وێناكردنێكی ئەقڵانیانە كێشرابن و ڕۆشنگەری بەڵێنێكی گەشبینی بە مرۆڤ دابێت لە ژێر چەتری ئەقڵانیەتدا، دواجار ئەم خۆشباوەڕییەی ئەقڵ لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا دەكەوێتە ژێر گومان و دڵەڕاوكێوە. لێرەوە دەشێت بڵێین دابڕاندنی (كامۆ) لە ڕەوتی ئەم چەرخە واتە (كات) بایەخ و گرنگی كامۆ دەرنەكەوێ، چونكە فكری كامۆ بەرهەمی چەرخی دوو جە نگی گەورە و شۆڕشەكان و نەفیكردنی بەكۆمەڵ و بەندیخانە و ئەشكەنجەو مردنی توندوتیژانەیە. هەر بۆیە بە بڕوای كامۆ ئەوەی ئەم سەردەمە جیادەكاتەوە سەرلەنوێ بیركردنەوەیە لێی، بەڵام ئەم سەرلەنوێ بیركردنەوەیە لەم چەرخە سەرلەنوێ پیاچوونەوەی ئەقڵانیەتی ئەورووپی نییە، هەروەك چۆن تیۆریزەكردنی ئەڵتەرناتیڤێكی یوتۆبیش نییە.. بەڵكو بە جەختكراوی فكری كامۆ فكرێكی نائەقڵانیە.. سەرباری ئەوەی بوونی مەیلی فەلسەفی لە نووسینی ئەدەبی و فكریدا لای كامۆ بە شێوەیەكە بایەخدانی پێوە دیارنییە بە زادەی فەلسەفی لە ڕووی دسپلینكردنی مەنهەجی و بەكارهێنانی لوژیكانەوە، بەڵكو فكری كامۆیی فكرێكی ڕاستەوخۆیە و بیركردنەوەیەكە هەڵوێستی كەسی بەسەریدا زاڵە، ئەمەش زیاتر ڕەنگدانەوەی بۆچوونی فەلسەفی كیركیگارد و ڕەوتی بوونگەرایی فكری ئەوروپییە بەسەر بیری كامۆوە. چونكە كیركیگارد دامەزرێنەری فەلسەفەیەكە لەسەر بوونێكی شەخسی بنیاتنرابێت. جگە لەوەش شەقڵی ژیانی مرۆڤی ئاسایی و مەعقولییەتی گشتی بە بیری كامۆوە دیارە، تا ئەو ڕادەیەش دەشێت بڵێین، ڕەوتی فكری كامۆ دژی فكری نەسقی و میتۆدگەراییە، هەر ئەمەش دەشێت ببێتە خاڵی تایبەتمەندی جیاكردنەوەی كامۆ لە فەیلەسووفی هاوچەرخی خۆی وەك (سارتەر).
ئەلبێر كامۆ بە ڕەوانی و سادەیی دەڵێت: بۆیە لەو بڕوایەدام مانای ژیان مەسەلەترین مەلەسەیە، و گرنگترین مەسەلەی ژیان لای كامۆ بەخستنەبەر باسی مەسەلەی خۆكوشتنەوە بە تەواوی بەدەردەكەوێ، ئەمەش لەو روانگەیەوە كە بە بڕوای كامۆ (خۆكوشتن ژیان دەخاتە ژێر پرسیارەوە)، هاوكات لێكدانەوەی خۆكوشتن لای كامۆ لە ڕوانگەی تاكەكەسییەوە هەڵقوڵاوەو دەڵێت (تۆژینەوە لە خۆكوشتن تەنها وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی خراوەتە بەر باس، بەڵام لێرەدا بە پێچەوانەوە بایەخ بە پەیوەندی نێوان خۆكوشتن و بیركردنەوەی تاكەكەسی دەدەین (اسطورة سیزیف) پاشان گرێدانەوە و لێكۆڵینەوەی پەیوەندی نێوان خۆكوشتن بە بێهودەییەوە، یاخود بە گوزارشتی كامۆ خۆی (تا ئەو پلە وردەی كە تیایدا خۆكوشتن دەبێتە چارەسەری بێهودەیی). لێرەشدا شایەنی باسە بڵێین، لای كامۆ جیاوازی هەیە لە نێوان هەستكردن بە بێهودەیی و بیری بێهودەیی. كامۆ دەڵێت: (هەستكردن بە بێهودەیی بیری بێهودەیی نییە، بەڵكو بنەماكەی دادەنێ). لێرەوە كامۆ دەیەوێت لە كێشەیەكی قوڵ بدوێت، ئەویش فكری بێهودەییە و دەڵێت: (مرۆڤ كە دەرك بە بێهودەیی دەكات، ئیدی پێوەی پەیوەست دەبێت)، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە تۆ كاتێك لە حەقیقەتی ژیان دەگەیت ئیدی دەبیتە كۆیلەی ئەو حەقیقەتە، لێرەشەوە كامۆ بڕوای وایە (مرۆڤ هەمیشە قوربانی حەقیقەتەكانێتی)..
دواجار دەشێت بڵێین، بە چەق وەرگرتنی مانای ژیان تا ئەو ڕادەیەیە كامۆ لە كتێبی (ئەفسانەی سیزیف)دا بڵێت: (گرفتێكی تەنها هەیە كە خۆكوشتنە، حوكمدان بەسەر ئەوەی ژیان شایستەی ئەوەیە مرۆڤ تیایدا بژی یاخود شایستە نییە بەرزدەبێتەوە بۆ ئاستی پرسیاری بنچینەی فەلسەفە). ئێستا سەرنجی خاڵێكی تر دەدەین، ئەویش ئەوەیە ئەوەی كامۆی ئەدیب لە ئەدیبێكی تر جیادەكاتەوە ئەوەیە، كامۆ تەنها ڕووداوێكی ئەدەبی نییە لە مێژووی ئەدەبدا، بەڵكو ڕووداوێكی فكریشە بۆ مێژووی فكر.. كامۆ وەك ئەدیب چیرۆكەكانی سروشتێكی میتافیزیكیان هەیەو چیرۆك تیایدا ملكەچی پێویستیەكانی گێڕانەوە و كەسایەتی و باسی ڕەوشتی و نێوەندی كۆمەڵایەتی نابێت، بەڵكو شەهادەتە لەسەر مرۆڤ.. بەڵام خوڵبەستنی فكری كامۆ لەسەر مرۆڤ، دۆزینەوەی بنچینە و ڕەچەڵەكێكی حەیوانی نییە، وەك (داروین) پێی هەستاوە، یاخود دۆزینەوەی بنچینەیەكی سێكسی نییە وەك فرۆید، بەڵكو بنچینەیەكی تراژیدی بۆ مرۆڤ دەدۆزێتەوە. لای كامۆ ئەم تراژیدیایەش هەڵقوڵاوی هەلومەرج و دۆخێكی مێژووی و كۆمەڵایەتی نییە، بەڵكو دەرئەنجامی سەیركردنی مرۆڤی كامۆییە بەرامبەر بە پرسیاری (مانای ژیان).
هەڵبەتە كامۆ هەمیشە هەوڵی وەرچەرخاندنی پەیوەندی مرۆڤو مێژووی داوە بۆ پەیوەندی مرۆڤ و ژیان، دیارە لێرەدا دەبێت جیاوازی بكەین لەنێوان ژیانێك كە لە ڕەهەندێكی مێژووییو دەرەكیدا دەخوێنرێتەوە، ژیانێك كە لە ڕەهەندێكی بوونگەراوە لەبارەیەوە دەدوێین و داخوازییە ناوەكییەكان دەیجوڵێنێتەوە، بۆیە بێهودە نییە كە بێهودەیی چاوگ و لەقەبی فكری كامۆ بێت. ڕەنگە لێرەدا ئارەزووی گەڕانەوەتان بكەم بۆ كتێبی (مرۆڤی یاخی)ی كامۆ، بەڵام ئاخۆ كامۆ كەسێكی نابەرپرسە بەرامبەر سەردەمەكەی، ئەگەر وامان دانابێت فكری كامۆ ڕەهەندی مێژووی ژیانی فەرامۆش كردبێت؟ بەر لەوەی ئەم پرسیارە وەڵام بدەینەوە دەگەڕێیمەوە سەر ئەوەی بڵێم ئەگەرچی ناونیشانی كتێبی (مرۆڤی یاخی) لە ناونیشانی كتێبی پیاوێكی شۆڕشگێڕ دەچێت كە بانگەشەمان بكات بۆ فەرمانێكی مێژوویی، بەڵام ئەم كتێبە چڕوپڕتر لە كتێبی (ئەفسانەی سیزیف) دید و كێشەی فكری كامۆ دەردەبڕێ و یاخیبوو لای كامۆ لەناو مەرجەعیەتێكی بێهودەیدا دەستنیشان كراوە، كامۆ لە (مرۆڤی یاخی)دا دەڵێت: (تاكە بەڵگەنەویستێك لە ئەزموونی بێهودەیدا (یاخی بوونە)، مرۆڤی یاخیش بۆ كامۆ مرۆڤێكە كە توانای وتنی (نا)ی هەیە، ئەو لەمەڕ مرۆڤی یاخییەوە دەڵێت: (مرۆڤی یاخی كێیە، ئەو مرۆڤەیە دەڵێت نا) ئەم نائەش بەلای كامۆوە دەستنیشانكرد. ئەوەی شایەنی باسە، بۆ كامۆ یاخیبوون ڕەهەندێكی میتافیزیكی هەیە، جیاوازە لە یاخیبوونی كۆیلە لە ئاغا. كۆیلە لای كامۆ دژی بارودۆخی كۆیلەبوونێتی، بەڵام یاخیبوونی میتافیزیكی یاخیبوونە لە هەلومەرجی بوونی مرۆڤ وەك ئامانج و خەلق و دژی هەلومەرجی بوونی مرۆڤ خۆی، بەڵام ئاخۆ ئە م قسانەو پرسیارەكەی پێشووتر ئەوە دەگەیەنێت فكری كامۆ فكرێكی بچڕاو و پەیوەندیدار نییە بە واقعەوە. ڕەنگە لێرەدا زیادەڕەویمان نەكردبێت ئەگەر بڵێین، نموونەی مرۆڤی كامۆیی هەمان نموونەی مرۆڤی كافكاوییە، لەو ڕووە كە میلان كوندێرا سەلماندووێتی كە چۆن دۆخی مرۆڤی سەردەمی تازە دەردەبڕێ.
ڕەگوڕیشەی ئەوەش لەناو سەردەمی هاوچەرخدایە. سەردەمێك كە بڕوای كۆندێرا لە گالیلۆ و دیكارتەوە درێژ دەبێتەوە، یاخود دروستر لە سروشتی تاكڕەهەندی زانستی ئەورووپیەوە، كە جیهان كورتدەكاتەوە بۆ كەرەستەی پشكنینی تەقەنی و زانستی و لە ئاسۆكانیدا (جیهانی هەستپێكراوی ژیان) فەرامۆش دەكات، لێرەوە كۆندێرا لەمەڕ گەشەی مەعریفە و بە پسپۆڕكردنیەوە دەدوێ، كە چۆن مرۆڤی تووشی ونبوونی خۆیی و ونبوونی جیهان دەكات ئاماژە بۆ ڕستە سیحراوییەكەی هایدگەری دەروێشی هۆسرڵ دەدات (لەیادكردنی بوون). هەڵبەت بە بڕوای كۆندێرا ئەو مرۆڤەی (دیكارت) بەرزی دەكاتەوە بۆ ئاستی خاوەن سەرداری سروشتی دەگۆڕێت بۆ ئامرازێكی سادەی هێزی تەقەنی و سیاسی و مێژوویی و دواجار ئەو هێزانە دەبنە خاوەن و سەرداری مرۆڤ (بڕوانە گۆڤاری – المقدمة ژمارە (3) –1987- هل تتخلی عنا الروایة- میلان كوندیرا- ترجمە: حسونة المصباحی). ئەمە لە ڕوویەكەوە، لە لایەكی ترەوە كامۆ ئەدیب و بیرمەندی سەردەمی جەنگ و خاپووربوونە، هەر ئەمەش هۆكاری بە یەكەمین دانانی پرسیاری ژیان و دیدگای تراژیدی كامۆیە، ئەو جیهانەش جیهانێكە كە كوندێرا بە ڕستەیەكی ئەدەبی و نەغمەیەكی تراژیدی گوزارشتی لێ كردووە، لە میانەی دیمانەیەكدا كە (فیلیب روپ) سازیكردووە لەگەڵیدا و دەڵێت: [لەو كاتەوە (ئاماژەیە بۆ سەردەمی ستالین) من دەترسم لەجیهانێك هێدی هێدی هەستكردن بە خۆشی ونبكات]. ئەوەی مابێت بیڵێم ئەوەیە، بەرهەڵستكاریی كامۆ بۆ سەردەمەكەی بەدەرە لە ئەمانجی مێژوویی و سیاسیی كامۆ لە دەرەوەی ئامانجێك فێری بەرپرسیاریمان هەر، بۆیە بۆ تێگەیشتنێكی زیاتر ئەم وتارە بە قسەی كامۆ خۆی دادەخەم (ڕۆڵی من نییە جیهان بگۆڕم، یاخود مرۆڤایەتی بگۆڕم، چونكە هێندە چاكە و حیكمەتم نییە كیفایەت بێت بۆ ئەمە، بەڵكو دەمەوێت خزمەتی ئەو بەها كەمە بكەم، كە بێ ئەو جیهان هەرچەند بگۆڕێت دەبێتە شوێنێك كە شایستەی ئەوە نەبێت تیا بژیت، كە بێ ئەو بەهایە مرۆڤ هەرچەند نوێبێتەوە شایەنی ڕێز نییە).
سەرچاوەكان
1- الانسان المتمرد – البیركامو- ترجمة: ناهد رضا عویدات- الطبعة الثانیة- 1980
2- إسطورە سیزیف – البیركامو- ترجمة: أنیس زكی حسن – بیروت.
3- البیر كامو- جرمین بری- ترجمة: جبرا ابراهیم جبرا- بیروت.
4- الادب الفرنسی الجدید- غایتان بیكون- عویدان- بیروت- الطبعة الاولی- 1963
تێبینی: ئەم وتارەم لە ساڵی ٢٠٠٠ نوسیوە بە بۆنەی مردنی کامۆوە، دووبارە لە چاپدراوەتەوە لە کتێبی(زنجیرەی دۆسییەکانی سەردەم٦٧-ئەلبێر کامۆ لە پوچییەوە بۆ یاخیبوون)
