ڕۆڵى ڕۆشنبیر

936
0
بڵاوکردنەوە:

ڕۆڵى ڕۆشنبیر

  • ئێدوارد سەعید
  • وەرگێڕانی: ئازاد بەرزنجی

ڕۆشنبیر ڕوویەكى دیارە، كەسێكە كە بە ئاشكرا نوێنەرى جۆرە دیدگایەكە، كەسێكە وێڕاى كۆسپ و تەگەرە جۆراوجۆرەكان، خوڵقێنەرى بەرجەستەكردنى لێهاتووانەیە بۆ كۆمەڵگەكەى خۆى.

ئایا ڕۆشنبیران بەشێكى زۆرى خەڵك پێك دەهێنن، یان دەستەیەكى بچووكى خەڵكن، كە لە چەند تاكەكەسێك پێك هاتوون؟ لە دووتوێى وەڵامى ئەم پرسیارەدا، دوو پێناسەى بەناوبانگى سەدەى بیستەم خۆیان حەشارداوە، ئەگەرچى لە بنەڕەتدا دژبەیەكیشن. ئەنتۆنیۆ گرامشیى ماركسیست و كردەیى و ڕۆژنامەوان و یەكێك لە فەیلەسووفانى سیاسیی گەورەى ئیتاڵیایى، وەخـتێ لەنێوان ساڵانى 1926، 1937دا لە بەندیخانەكانى مۆسۆلینیدا زیندانى بوو، لە “یادداشتەكانى زیندان”دا دەنووسێت: “بەم پێیە دەتوانین بڵێین كە خەڵك هەموو ڕۆشنبیرن، بەڵام هەموویان لە كۆمەڵگەدا ڕۆڵى ڕۆشنبیر نابینن”(1). شێوەى ژیانى گرامشى خۆى نموونەى ئەو ڕۆڵەیە كە ئەو بۆ ڕۆشنبیرى بە پێویست دەزانى. ئەو وەكو زمانناسێكى پراكتیكارى هەڵكەوتوو، چ وەك ڕێكخەرى بزوتنەوەى چینى كرێكارانى ئیتاڵیا و چ لە كارى ڕۆژنامەگەریى خۆیدا بەئاگاترین نووسەرێك بوو كە شیكردنەوەى كۆمەڵایەتى لە نووسینەكانیدا ڕەنگى دەدایەوە و ئامانجیشى بەتەنها بەرپاكردنى بزوتنەوەیەكى كۆمەڵایەتى نەبوو، بەڵكو دروستكردنى پێكهاتەى ڕۆشنبیریى هاوجۆرى ئەو بزوتنەوەیەش بوو.

گرامشى مەبەستێتى ئەوە لە خەڵكى بگەیەنێت كە ئەوانەى لە كۆمەڵگەدا ڕۆڵى ڕۆشنبیر دەبینن دەبن بە دوو گرووپەوە: گرووپى یەكەم، ڕۆشنبیرانى تەقلیدى، وەكو مامۆستایان، قەشەكان، بەڕێوەبەران و كارمەندان كە كارەكانیان لە وەچەیەكەوە بۆ وەچەیەكى دى بەردەوام دەبێت، گرووپى دووەمیش: ڕۆشنبیرانى ئۆرگانیك، كە لاى گرامشى لە پەیوەندییەكى ڕاستەوخۆدان لەگەڵ ئەو چینە یا پێكهاتانەى كە ڕۆشنبیرانیان بۆ ڕێكخستنى خواستەكانیان و وەچنگهێنانى دەسەڵات و ڕكێفگرتنەدەست بەكار هێناوە. بۆ نموونە گرامشى دەربارەى ڕۆشنبیرى ئۆرگانیك دەڵێت:

“خاوەنكارى سەرمایەدار، لەپاڵ خۆیدا، تەكنیكارى پیشەساز و پسپۆڕى ئابووریى سیاسى و ڕێكخەرى ڕۆشنبیرى و سیستمى یاسایى نوێ و شتى لەم جۆرانە دەهێنێتە ئاراوە”(2). لە ڕوانگەى گرامشییەوە، كارناس (خبیر)ى ڕاگەیاندن یا هیی تۆڕەكانى پەیوەندیكردنى هەمەكیى ئەمڕۆ، كاتێ دەیەوێت لەڕێى ئامرازە تەكنیكییەكانى خۆیەوە كڕیارێكى زیاتر بۆ بەرهەمەكانى پاكژكەرەوە یا كۆمپانیایەكى فڕۆكەوانى پەیدا بكات، بە ڕۆشنبیرێكى ئۆرگانیكى لەقەڵەم دەدرێ. ئەو كەسێكە كە لە كۆمەڵگەى دیموكراتدا، لەپێناوى ڕاكێشان و قایلكردنى كڕیاران و فۆرمەلەى بیروبۆچوونەكانى مەسرەفكەر، یا دەنگدەردا تێدەكۆشێت. گرامشى لەو باوەڕەدا بوو كە ڕۆشنبیرانى ئۆرگانیك بە شێوەیەكى كارایانە لە كۆمەڵگەدا لە ململانێدان، بەو مانایەى كە هەمیشە لەپێناوى گۆڕینى بیروڕا و گەشەسەندن و پێشكەوتنى بازاڕەكاندا تێدەكۆشن. بە پێچەوانەى مامۆستایان و قەشەكانەوە كە وا دێتە بەرچاو كەم تا زۆر لە شوێنێكدا جێگیرن و ساڵ دوانزدە مانگ سەرگەرمى دووپاتكردنەوەى كارێكن، ڕۆشنبیرانى ئۆرگانیك بەردەوام لە گەڕان و پشكنیندان و سەرگەرمى بیناكردنن.

لە لایەكى دیكەوە، پێناسە بەناوبانگەكەى “جولیان بیندا”مان هەیە كە ڕۆشنبیران بە دەستەیەكى بچووكى “فەیلەسووف – شا” دەناسێنێ كە خاوەنى بەهرە و تایبەتمەندێتیى ئاكاریى باڵاترى ویژدانى مرۆڤایەتین. ئەوە ڕاستە كە باسەكەى بیندا “خیانەتى ڕۆشنبیران” بۆ كەسانى دواى خۆى بە شیكردنەوەیەكى سیستماتیكانەى ژیانى ڕۆشنبیرانە نا، بەڵكو زیاتر بە ڕەخنەیەكى توند لەقەڵەم دەدرێ بۆ ئەو ڕۆشنبیرانەى كە وەفایان بۆ پیشەكەیان نەماوە و وەكو جاران بە بنەما ئاكارییەكانى خۆیانەوە پابەند نین، بەڵام ئەوەش ڕاستە كە ئاماژە بۆ ناو و خەسڵەتە بنچینەییەكانى كەسانێك دەكات كە بە لایەوە ڕۆشنبیرى ڕاستەقینەن. ئەو لە كاتێكدا ناوى كەسانێكى وەكو سپینۆزا، ڤۆڵتێر، ئێرنست ڕینان دەهێنێت لەم چاخانەى دواییدا، بە هەمان شێوە چەند جارێك ئاماژە بۆ ناوى سوكرات و مەسیحیش دەكاتەوە. ڕۆشنبیرانى ڕاستەقینە چینێكى جیهانى پێكدەهێنن و هەر بەڕاستى كۆمەڵێك بوونەوەرى دانسقەن، چونكە پارێزەرى كۆمەڵێك پێودانى ئەبەدیى هەقیقەت و دادپەروەرین كە بەتایبەتى بەم جیهانەوە پەیوەست نین. لەم ڕووەوە وەسفى ئایینییانەى بیندا بۆ زانایانى ئایینى، پیشاندەرى ئەو پلەوپایەیە كە ئەو بۆ پێگە و ڕۆڵى ڕۆشنبیرانى بەرامبەر بە خەڵكى عەوام داناوە. مەبەست لە عەوامیش ئەو كەسە ئاساییانەن كە خەریكى وەدەستهێنانى دەسكەوتى ماددى و پلەوپایەى تایبەتین و لە كاتى شیاویشدا هەوڵى پتەوكردنى پەیوەندیى نزیك بە دەسەڵاتە دنیاییەكانەوە دەدەن. لە ڕوانگەى ئەوەوە، ڕۆشنبیرانى ڕاستەقینە “كەسانێكن كە چالاكییان شوێن هەندێ ئامانجى كردەیى ناكەوێت، كەسانێكن كە چێژ لە تاقیكردنەوەى كارى هونەرى، زانستى، یان تێڕامانى مێتافیزیکى و بە كورتى لە سەرگەرمبوونە باڵاترە ناماددییەكان دەبینن، بە دەربڕینێك لە دەربڕینەكان دەڵێن: (قەڵەمڕەوى من قەڵەمڕەوى ئەم جیهانە نییە”(3).

بە هەرحاڵ، لە نموونەكانى بینداوە بە ڕوونى دەردەكەوێت كە ئەو هەڵاتن لە بەرپرسیارى، دونیاییبوون، لە بورجى عاجدا مانەوە، گۆشەگیرى، نوقمبوون لە مەسەلە ئاڵۆزەكاندا، بە تایبەتییش نوقمبوون لە قەڵمڕەوى مەسەلە ڕەمزى و نهێنیئامێزەكاندا ڕەت دەكاتەوە و بە ڕاستیان نازانێت. ڕۆشنبیرانى ڕاستەقینە بەتەنها كاتێک خۆیان دەدۆزنەوە كە هانى هەستى توندوتیژیى مێتافیزیکى و پرنسیپە بێگەردەكانى دادپەروەرى و گەڕان بەدواى هەقیقەتدا بدەن و بیورووژێنن و دژ بە خراپە بوەستنەوە و بەرگرى لە بێدەسەڵاتان و ستەمدیدەكان بكەن و دژ بە دەسەڵاتى ناڕەوا و ستەمكار بوەستنەوە. وەكو خۆى دەڵێت: “پێویست دەكا ئەوە بە بیر خۆمان بهێنینەوە كە چۆن فنلۆن و ماسیۆن دژ بە ژمارەیەك لە شەڕەكانى لویسى چواردەیەم بوونەوە؟ چۆن ڤۆڵتێر وێرانكارییەكانى كۆنت نشین پالاتینیتى مەحكوم كرد؟ چۆن ڕینان دژ بە توندوتیژییەكەى ناپۆلیۆن وەستایەوە؟ چۆن باكل ڕەفتارە نابەجێكانى بەریتانیاى بەرامبەر بە شۆڕشى فەرەنسا خستە ژێر پرسیارەوە؟ هەروەها چۆن لەم سەردەمەى خۆماندا نیچە ڕەخنەى لە كردەوە نامرۆییەكانى ئەڵمانیا گرت، كە دژ بە فەرەنسا نواندنى؟”(4) بە بۆچوونى بیندا كێشەى ئەمڕۆى كۆمەڵگە لەوەدایە كە ڕۆشنبیران دەسەڵاتى ئاكارى (ئەخلاقى)ى خۆیان سپاردووە بە شتێك كە ئەو لە دەربڕینێكى پێشبینانەدا ناوى ناوە “ئۆرگانیزەكردنى هەڵچوونى دەستەجەمعى – Organization of Collective Passions” وەكو دەستەگەرى، هەست و سۆزى جەماوەرى، ڕكابەریى ناسیونالیستى و بەرژەوەندیى چینایەتى. گەرچى بیندا ئەم شتانەى لە ساڵى 1927دا نووسیون، واتە ساڵانێك بەر لە چاخى ڕاگەیاندن، بەڵام ئەو مانایەى دیاری كردبوو كە بەكارهێنانى ڕۆشنبیران بە لاى حكومەتەكانەوە چەند گرنگە، بەڵام نەك بۆ ڕابەریكردن، بەڵكو بۆ قایمكردنى سیاسەتى دەوڵەت و بەردەوامیدان پێى و هەڵڕشتنى پڕوپاگەندە دژ بە دوژمنانى ڕەسمى و بەباقوبریقكردنى مەسەلەى ناپێویست و لە ئاستێكى فراوانتریشدا پەیڕەوى لە سیستمەكانى وتاربێژیى ئۆروێلییانە كە دەتوانێ لەژێر ناوى “بەرژەوەندیى” ڕێكخستن، یا “شانازیى میللى”دا سەرپۆش بەسەر ڕاستیى ئەو شتەدا بدات كە لە حاڵەتى ڕووداندایە.

تواناى بیندا بۆ لاواندنەوەى خیانەتى ڕۆشنبیران، نە لە وردبینیى تۆژینەوەكەیدایە و نە لە ڕوانینى ڕەهایانەى ئەستەمى ئەودایە، وەختێ بۆچوونى خۆى سەبارەت بە ئەركى ڕۆشنبیرانە دەخاتە ڕوو، كە بریتییە لە هەمیشە دژایەتیكردن. بەگوێرەى ئەو پێناسەیەى بیندا، ڕۆشنبیرانى ڕاستەقینە دەبێ هەمیشە ئەوەیان لە بەرچاو بێت كە دەشێ هەر ساتێك بێ بسووتێنرێن، یان دووربخرێنەوە، یان لە سێدارە بدرێن. ئەوانە ڕەمزى كۆمەڵێك كەسێتیى دیارن كە مۆرى سەركەشى بە تەوێڵیانەوەیە و بەرامبەر ئەنجامى كارى خۆیان نیگەرانییان خستووەتە لاوە. بەم پێیە و بەگوێرەى ئەم خەسڵەتانە، ژمارە و پەرەسەندنیان لە زیادبووندا نییە. ئەوانە دەبێ كەسانێكى زۆر ورد بن، كەسێتییان جێگیر بێت و لە هەمووشی گرنگتر، كەسانێك بن كە زۆربەى كات لەگەڵ دۆخى باودا ناكۆك بن. لەبەر هەموو ئەم هۆیانە، ڕۆشنبیرانى بیندا بە ناچارى گرووپێكى بچووك و تەواو بینراوى پێكهاتوو لە كۆمەڵێك پیاون -بیندا هەرگیز باسى ئافرەتانى نەدەكرد- كە دەنگى زوڵاڵ و نەفرینى توندوتیژیان لە بەرزییەوە بەرەو مرۆڤایەتى ئاڕاستە دەكرێ. بیندا پێمان ناڵێت ئەم پیاوانە چۆن دەركیان بە هەقیقەت كردووە، یان ئەوەى كە دەشێ پەیبردنى كوێرانەى ئەوان بە پرنسیپە ئەبەدییەكان، وەكو پەیبردنەكەى دۆن كیشۆت، كەمێ لە خەیاڵپڵاو زیاتر بێ.

بەڵام من گومانم نییە لەوەى، وێناكردنى ڕۆشنبیرێكى ڕاستەقینە كە هاوشێوەى پەیبردنەكەى بیندا بێت، وێناكردنێكى سەرنجڕاكێش و بەهێزە. گەلـێ لە نموونە ئیجابى و سەلبییەكانى قانیعكەرن: وەكو، بەرگریى ئاشكراى ڤۆڵتێر لە بنەماڵەى كالاس، یان بە پێچەوانەوە، ناسیونالیزمى ترسناكى نووسەرانى فەرەنسا، بۆ نموونە وەكو مۆریس بارس كە بیندا ئیعتیبارى نەمریسازیى “ڕۆمانتیكێكى ڕەق و شایانى سووكایەتیپێكردن”ى لەژێر ناوى شانازیى میللیى و فەرەنسادا بۆ دانا.(5) ڕۆحى بیندا كەوتبووە ژێر كاریگەریى كارى دریفۆس و جەنگى جیهانیى یەكەمەوە، كە هەردووكیان ڕۆشنبیرانیان ڕووبەڕووى تاقیكردنەوەى سەخت كردەوە. ئیدى یان دەبوایە ئازایانە دژ بە كارى دژایەتیى جوو و هەڵاوسانى ناسیونالیزم قسەى خۆیان بكردایە، یان وەكو مەڕ و بزن لەگەڵ مێگەلەكەدا بڕۆیشتنایە و بەرامبەر بە مەحكومكردنى ناڕەوایانەى ئەفسەرى جوو، ئەلفرێد دریفۆس بێدەربەست بوونایە و ئەو دروشمە نیشتمانپەروەرانەیان بگوتایەتەوە كە هەموو ئەوانەى دەورووژاند دژایەتیى ئەڵمانیایان دەكرد. پاش جەنگى جیهانیى دووەم بیندا -دواى ئیزافەكردنى كۆمەڵێك هێرش بۆ سەر ئەو ڕۆشنبیرانەى كە لەگەڵ نازییەكاندا هاوكارییان كرد، هەروەها ئەوانەش كە بە ڕوانینێكى ناڕەخنەییانەوە لایەنگیرییان لە كۆمۆنیزم دەكرد- سەرلەنوێ كتێبەكەى چاپ كردەوە.(6) بەڵام لە قووڵایى گوزارشتى خەباتگێڕانەى كارەكانى بیندادا، كە لە بنەڕەتدا خۆپارێزییەكیان تیایە، دەتوانین سیماى ڕۆشنبیر وەكو سیمایەكى دیار ببینینەوە، كەسێك كە لە توانایدایە بەرامبەر بە دەسەڵات هەقیقەت بڵێ. ڕووگرژێكى وتاربێژ، كە بە شێوەیەكى نائاسایى جەسوور و تووڕەیە و هیچ دەسەڵاتێكى دونیایى لاى ئەو هێندە گەورە و كاریگەر نییە، كە نەتوانین هەڵیسەنگێنین و ڕەخنەى لـێ بگرین.

شیكردنەوەكەى گرامشى بۆ ڕۆشنبیر، وەكو كەسێك كە كۆمەڵگە ئەنجامدانى كۆمەڵێك ئەركى خستووەتە ئەستۆ، لە هەموو ئەو شتانەى بیندا باسى كردوون، لە هەقیقەتەوە نزیكترە. ژمارەیەكى زۆرى پیشە تازەكانى سەدەى بیستەم ئەم بۆچوونەى گرامشى دەسەلمێنن: بێژەرانى ڕادیۆ یا تەلەفزیۆن، پیشە ئەكادیمیكەكان، ئەو لێكۆڵەرەوانەى كە بە یاریدەى كۆمپیوتەر كارى خۆیان ئەنجام دەدەن، نوێنەرانى وەرزشى و هۆیەكانى ڕاگەیاندن، ڕاوێژكارانى بەڕێوەبەران، كارناسان لە پلانڕێژیى سیاسیدا، ڕاوێژكارانى دەوڵەتان، ڕاپۆرتدەرانى بازاڕ و لە ڕاستیدا تەواوى بوارە تازەكانى هۆیەكانى ڕاگەیاندن.

لاى گرامشى، ئەمڕۆ هەر كەسێك لە یەكێك لەو بوارانەدا سەرگەرمى كار بێت كە پەیوەندییان بە بەرهەمهێنان و دابەشكردنى مەعریفەوە هەیە، بە ڕۆشنبیر دەژمێردرێ. پەیوەندیى زاراوەى “پیشەسازیى بەرهەمهێنانى مەعریفە” بەو شتەوە كە پێى دەڵێن بەرهەمهێنانى فیزیكى، لە زۆربەى وڵاتە پیشەسازییەكانى خۆرئاوادا بووەتە مایەى خێرایى لە زیادكردنى پیشەسازی مەعریفەدا. چەند ساڵێك لەمەوبەر، ئێلڤین گۆڵدنەرى كۆمەڵناسى ئەمریكایى، ڕۆشنبیرانى بە چینێكى نوێ ناوزەد كرد و وتى لە حاڵى حازردا بەڕێوەبەرانى ڕۆشنبیر جێى چینە دەوڵەمەند و موڵكدارەكانیان گرتووەتەوە. هەروەها گۆڵدنەر وتى كە چیدى وەكو پێشوو ڕۆشنبیران لە ڕیزى خەڵكانێكدا نین كە لەپێناوى بەرزبوونەوەى پایەى خۆیاندا ڕووى دەمیان لە تەواوى خەڵك بێت، بەڵكو بوون بە ئەندامى گرووپێك كە ئەو ناوى دەنێت “كولتوورى گوتارى ڕەخنەگرانە”Culture of Critical Discourse” (7)). هەر ڕۆشنبیرێك، چ كارى پێداچوونەوە بێت، یا نووسەرى كتێبێك بێت، یان پسپۆڕێكى سەربازى و نوێنەرێكى نێو نەتەوەیى بێت، بە زمانێك دەدوێ كە تیایدا پسپۆڕیى پەیدا كردووە و بەتەنها بۆ ئەندامانى هەمان بوار شیاوى سوود لێوەرگرتنە. لە پێودانێكى فراوانتردا، زمانى پسپۆڕانى تایبەت كە بە زمانى باوى خۆیان دەدوێن، بۆ كەسانێكى ناپسپۆڕ شیاوى تێگەیشتن نییە.

هەر لەم بارەیەوە و بە هەمان شێوە، میشیل فۆكۆى فەیلەسووفى فەرەنسایى دەڵێت كە ئەوەى پێى دەڵێن ڕۆشنبیرى جیهانى Universal Intellectual (دەشێ بۆ ئەمە ژان پۆڵ سارتەریشى لە بەرچاو گرتبێت) جێى خۆى داوە بە ڕۆشنبیرى “تایبەت”(8)، كەسێك كە لە یەك بوارى دیاریكراودا سەرگەرمى كارە، بەڵام بە هەر شێوەیەك بێت دەتوانێ سوود لە پسپۆڕییەكەى خۆى ببینێت. لێرەدا فۆكۆ بە تایبەتى مەبەستى ڕۆبرت ئۆپنهایمەر، زاناى فیزیكى ئەمریكایى بووە، كە لە كاتى سازدانى پڕۆژەى بۆمبى ئەتۆمیى لۆ ئالامۆسدا -لەنێوان ساڵانى 1942 – 1945دا- و پاشان بوون بە كارمەندى پلەباڵاى كاروبارى زانستیى دەوڵەتى ئەمریكا، بوارى پسپۆڕییەكەى خۆى بەزاندبوو.

لەوانەیە بە هۆى پەیڕەوى لە بیروبۆچوونە پێشڕەوەكانى گرامشییەوە بووبێت لە “یادداشتەكانى زیندان”دا، كە تەقریبەن بۆ یەكەمین جار وەكو تەوەرەى بنچینەیى كار لە كۆمەڵگەكانى ئەمڕۆدا، بایەخى بە ڕۆشنبیران -نەك بە چینەكانى كۆمەڵ- دا. بڵاوبوونەوەى ڕۆشنبیران تەنانەت لەناو بوارە جیاجیاكانیشدا، بووە هۆى ئەوەى كە خودى ڕۆشنبیران ببنە بابەتى لێكۆڵینەوە. هێندە بەسە پیتى (ى) یا (و) لەدواى وشەى (ڕۆشنبیران)ەوە دابنێین، تا كتێبخانەیەكى تەواوى لێكۆڵینەوەمان سەبارەت بە ڕۆشنبیران بێتە بەرچاو، كە لە ئاستى جیاوازى و وردبینیدا پڕن لە شتى وردودرشتى وەها كە مرۆ گێژ دەكەن. هەزاران مێژوو و كۆمەڵناسیى جیاواز، هەروەها نووسینگەلێكى بێشومارمان سەبارەت بە ڕۆشنبیران و ناسیونالیزم، ڕۆشنبیران و دەسەڵات، ڕۆشنبیران و نەریت، ڕۆشنبیران و شۆڕش و هتد… لە بەردەستدایە. هەر پنتێكى جیهان ڕۆشنبیرانى تایبەتیى خۆى بەرهەم هێناوە و بە كەفوكوڵەوە لەسەر هەریەك لەم مەسەلانە لێدوان و گفتوگۆ ئەنجام دراون. هیچ شۆڕشێكى گەورە لە مێژووى هاوچەرخدا بەبێ ئامادەگیى ڕۆشنبیران ڕووى نەداوە، هەر چۆن هیچ بزوتنەوەیەكى دژەشۆڕشیش بەبێ ئامادەگیى ڕۆشنبیران نەكەوتووەتە سەرپێ. ڕۆشنبیران باوكان و دایكان و كوڕان و كچان و تەنانەت برازاى بزووتنەوەكانن.

ئەو مەترسییە لە گۆڕێدایە كە وێنە، یان وێناکردنى ڕۆشنبیر لەنێو كۆمەڵێ وردودرشتدا ون ببێت، یان لە ڕەوتى بزاوتى كۆمەڵگەدا بگۆڕێ بۆ پیشەیەك لە پیشەكان، یان شێوەیەكی تر. من لە لێكچەر (موحازەرە)ەكانى خۆمدا ئەو ڕاستییانەى كۆتاییەكانى سەدەى بیستەمم پێ قبووڵە كە ڕەگوڕیشەیان دەچێتەوە سەر بۆچوونەكانى گرامشى، بەڵام جەخت لەسەر ئەو خاڵەش دەكەم كە لە كۆمەڵگەدا ڕۆشنبیر تاكەكەسێكە كە ڕۆڵێكى تایبەتى و گشتیى هەیە و ناتوانێ هەر وا بە ئاسانى خۆى لە پیشەیەكدا دیل بكات، یان بەتەنها ئەندامێكى شایستەى چینێك بێت، واتە كەسێك كە بەتەنها بیر لە كار و پیشەى خۆى بكاتەوە. من وای دەبینم ڕاستییەكەى ئەوەیە كە ڕۆشنبیر تاكە كەسێكى خاوەن هێزێكى زەینییە بۆ حاڵكیردن و بەرجەستە كردن و ڕوونكردنەوەى پەیامێك، تیۆرییەك، ڕوانینێك، یان فەلسەفە یا هزر – هەم بۆ هەمووان و هەم بە هەمووان. ڕۆڵێكى وەهاش دیوێكى تیژى هەیە و ڕۆشنبیریش بەبێ ئەوەى بەرهەمهێنى كۆمەڵێك پرسیارى گێژكەر بێت، ناتوانێ ئەو ڕۆڵە ببینێت. لە بینینى ڕۆڵێكى لەم جۆرەشدا، بێگومان ڕۆشنبیر ڕووبەڕووى توندڕەوى و دۆگمایى دەبێتەوە. ئەو ناتوانێ ڕۆڵێكى وەها ببینێت، مەگەر حكومەتەكان و دەزگاكان نەتوانن بە ئاسانى ئەو بە لاى خۆیاندا ڕابكێشن. ڕۆشنبیر تاكەكەسێكە كە “بیانووى بوون”ى بینینى ڕۆڵى نوێنەرایەتیى هەموو ئەو خەڵك و مەسەلانەیە كە كەوتوونەتە پەراوێزى ڕووداوەكان، یان فەرامۆش كراون، یان شاردراونەتەوە. ڕۆشنبیر لەسەر بنچینەى كۆمەڵێك پرنسیپى جیهانگیرانە ئەم كارە بە ئەنجام دەگەیەنێت: واتە تەواوى ئادەمیزادەكان مافى ئەوەیان هەیە كە چاوەڕێى ڕەفتارێك بن لە دەسەڵات و میللەتەكانى دونیاوە كە لەگەڵ پێودانەكانى ئازادى و دادپەروەریدا كۆك بێت و گەر پێشێلكردنێكى ئەنقەست یا كەمتەرخەمییەك لە ئاست ئەو پێودانانەدا بینرا، پێویست بە گەواهیدان و خەباتى ئازایانە لە پێناویاندا دەكات.

ڕێم بدەن با ئەم مەسەلەیە لە چەند دەستەواژەیەكى شەخسیدا دەرببڕم، من وەكو ڕۆشنبیرێك، تێڕوانینەكانى خۆم بۆ كۆمەڵێك خەڵك، یان گرووپێك دەخەمە ڕوو، بەڵام مەسەلەكە بەتەنها بریتى نییە لەوەى كە من چۆن ئەم تێڕوانینانەم لە چەند خاڵێكدا دەردەبڕم، بەڵكو ئەوەشە كە من تاکەکەسێکم بۆ هاندانى ئازادى و دادپەروەرى تێدەكۆشم. من كە ئەم شتانە دەڵێم یا دەیاننووسم لەبەر ئەوەیە كە پاش كۆمەڵێك ڕەنگدانەوە بوون بە بەشێك لە بیروباوەڕەكانى من. هەر لەبەر ئەمە ئاوێتەبوونێكى ئاڵۆز لەنێوان دونیا تایبەتییەكان و دونیا گشتییەكاندا هەیە، لە سەرێكەوە مێژووى شەخسى، بەهاكان، نووسینەكان و هەڵوێستەكانم كە لە ئەزموونەكانمەوە سەرچاوەیان گرتووە، لە سەرێكى تریشەوە، چۆن ئەمانە ڕێى خۆیان بۆ چوونە ناو كۆمەڵگەوە دەدۆزنەوە، ئەو شوێنەى تیایدا خەڵكى دەربارەى جەنگ و ئازادى و دادپەروەرى لێدوان ئەنجام دەدەن و بڕیار دەدەن. شتێك نییە ناوى ڕۆشنبیرى تایبەت بێت، لەبەر ئەوەى تۆ هەر لەو ساتەوەى كە وشەكان دەخەیتە سەر كاغەز و پاشان بەچاپیان دەگەیەنیت، پێ دەخەیتە نێو جیهانێكى گشتییەوە. هەروەها شتێكیش نییە ناوى ڕۆشنبیریى گشتى بێت، واتە كەسێك كە بوونى بەتەنها بریتى بێت لەوەى سەرۆكێكى بێدەسەڵات یا وتەبێژ، یان ڕەمزى بزاڤێك، یا پیشەیەك بێت.

لادان (انحراف)ى شەخسى و هەستیاریى تایبەتى هەمیشە هەن و هەر ئەمانەشن مانا بەو شتە دەبەخشن كە دەگوترێ، یان دەنووسرێ. ئەوەى كە لە هەموو شتەكانى دیكە كەمتر بایەخى هەیە ئەوەیە كە ڕۆشنبیر ڕەزامەندیى گوێگران وەدەست بهێنێت، خاڵى سەرەكیى هەراسانكردن و بەرپەرچوەستان و تەنانەت ئەوەشە كە بوونى ئەویان پێ خۆش نەبێت.

بەم پێیە، ئەوەى لە كۆتاییدا بایەخى هەیە ئەوەیە كە ڕۆشنبیر ڕوویەكى دیارە، كەسێكە كە بە ئاشكرا نوێنەرى جۆرە دیدگایەكە، كەسێكە وێڕاى كۆسپ و تەگەرە جۆراوجۆرەكان، خوڵقێنەرى بەرجەستەكردنى لێهاتووانەیە بۆ كۆمەڵگەكەى خۆى. ئەوەى من دەمەوێ لـێى بدوێم ئەوەیە كە ڕۆشنبیران كەسانێكن پیشەكەیان پەیوەستە بە هونەرى بەرجەستەكردنەوە، ئیدى ئەم هونەرە قسەكردن بێت، یان نووسین، یا وانەوتنەوە، یا دەركەوتن لەسەر شاشەى تەلەفزیۆن. گرنگیى پیشەیەكى لەم جۆرە لەوەدایە كە لە سەرێكەوە هەمووان ئەوە دیارى دەكەن و لە سەرێكى تریشەوە، هەم دەروەستی و مەترسى و هەم جەسارەت و ئازارییش لەخۆ دەگرێت. وەختێ كارەكانى ژان پۆڵ سارتەر، یان بێرتراند ڕاسڵ دەخوێنمەوە، ئەوە ئامادەگیى دەنگى تاكەكەسى و تایبەتیى ئەوانە كە زیاتر و بە شێوەیەكى باڵاتر لە شتەكانى تریان هەست و ئیدراكى من دەخوڵقێنن، لەبەر ئەوەى ئەوان ئەو شتە دەڵێن كە باوەڕیان پێیەتى. نابێ ئەوانمان لەگەڵ كارمەندێكى بێناو، یا كەسێكى بیرۆكراتدا لـێ تێكەڵ بێت.

لە تۆژینەوەكاندا سەبارەت بە ڕۆشنبیران، زیاد لە پێویست گرنگى بە پێناسەى ڕۆشنبیر دراوە و بایەخى پێویست بە لێكۆڵینەوەى وێناندن، كاریگەرى، بەجێهێنانى ئەو ڕۆڵەى كە تێكڕا خوڵقێنەرى هێزى ژیانیى هەر ڕۆشنبیرێكى ڕاستەقینەن، نەدراوە. ئایزایا بێرلین، تا ڕادەیەك لەژێر كاریگەریى ڕۆمانتیزمى ئەڵمانیدا دەڵێت كە خوێنەرانى نووسەرانى سەدەى نۆزدەهەمى ڕووسیا “وایان دەبینى كە ڕۆشنبیر، لە دیمەنێكى كۆمەڵایەتیدا، لە حاڵەتى گەواهیداندایە”(9). بە ڕاى من ئەم حاڵەتە هێشتا بە ڕۆڵى كۆمەڵایەتیى ڕۆشنبیرى ئەمڕۆمانەوە هەر پەیوەستە. هەر بۆیە ئێمە وەختێ ڕۆشنبیرێكى وەكو سارتەر دەهێنینەوە یادى خۆمان، ئەوەى بە بیرماندا گوزەر دەكات كۆمەڵە شتێكى وەكو شێوازى تایبەتى و هەستكردن بە كارى گرنگى شەخسى و تێكۆشانى پەتى و خۆخستنە مەترسییەوە و خواستى نووسین دەربارەى ئیمپریالیزم و، دەروەستی، یان ئەو شێوە خەباتە كۆمەڵایەتییەى كە ڕقى دژومنەكانى هەڵساندووە و هاوڕێكانى هەژاندووە، تەنانەت لەوانەیە خودى سارتەر خۆیشیان بەرامبەر بە ڕابردووى خۆى سەغڵەت و پەشیمان كردبێت.

وەختێ سەبارەت پێكداهەڵپژانەكانى سارتەر لەگەڵ سیمۆن دى بۆڤوار و مشتومڕەكانى لەگەڵ كامۆ و هاوڕێیەتیى سەیرى لەگەڵ ژان ژینییەدا دەخوێنینەوە، ئەو لە هەڵوێستى خۆیدا دادەنێین (ئەم وشەیەش هەر لە سارتەر خۆیەوە وەرگیراوە). لەم هەڵوێستانەدا و تا ڕادەیەك لەڕێى ئەم هەڵوێستانەوە سارتەر بریتى بووە لە خۆى، ئەو كەسەى كە تەنانەت سەبارەت جەزائیر و ڤیەتنامیش دژ بە فەرەنسا وەستایەوە. بەبێ ئەوەى مەبەستم كەمكردنەوە لە بایەخى یا ڕەتكردنەوەى ئەو بێت وەكو ڕۆشنبیرێك. دەبێ بڵێم كە ئەم ئاڵۆزییانە ڕەوت و تانوپۆیەكى تایبەتى بەو قسانە دەدا كە ئەو كردوونى و ئەو وەكو ئادەمیزادێك كە قابیلى هەڵەكردنە دەخاتە بەرچاو، نەك وەك كەسێكى غەمبار و وەعزدەر و مامۆستاى ئاكار.

بەتەنها لەنێو پرۆسەى ژیانى چاخى مۆدێرندایە كە دەتوانین وەكو ڕۆمان، یان درامایەك، نەك وەكو پیشەیەك، یان كەرەسەیەكى خاو بۆ پەیامێكى كۆمەڵایەتى، ئەوە ببینین و دەرك بكەین كە چۆن ڕۆشنبیران نەك هەر نوێنەرى هەندێ بزاڤى گەورەى كۆمەڵایەتى یا نهێنین، بەڵكو ڕەخسێنەرى شێوەى ژیان و كۆمەڵێك ڕۆڵى كۆمەڵایەتیى وەهان كە هەر ئەوان دەتوانن ئەنجامى بدەن. لە هیچ شوێنێك وەسفى ئەو ڕۆڵە وا بە جوانى نابینینەوە، وەكو لە هەندێ ڕۆمانى ناباوى سەدەى نۆزدەیەم و سەرەتاكانى سەدەى بیستەمدا دەیبینین: ڕۆمانى “باوكان و كوڕان”ى تۆرگنێڤ، “پەروەردەى عاتیفى”ى فلۆبێر، “وێنەى هونەرمەندەكە لە تافى لاویدا”ى جۆیس، كە تیایاندا ڕەمزى هەقیقەت و تەنانەت گۆڕانیشى، لەژێر كاریگەریى قووڵ و دەركەوتنى كوتوپڕى كارەكتەرێكى نوێدایە كە ڕۆشنبیرى لاوى مۆدێرنە.

ئەو وێنەیەى تۆرگنێڤ لەمەڕ ڕوسیاى قەیسەریى دەهەى 1860ەوە دەیكێشێت، وێنەى ژیانێكى دێهاتى و خاڵییە لە ڕووداوى گرنگ: پیاوە لاوەكان دابونەریتى ژیانى خۆیان بە میراتى لەدایك و باوكیانەوە بۆ دەمێنێتەوە، ژن دەهێنن و مناڵیان دەبێت و وەكو ئەوانى پێش خۆیان درێژە بە ژیانیان دەدەن. ئەم دۆخە بەردەوام دەبێت تا ئەو دەمەى كەسێكى ئاشووبگێڕ، بەڵام لە هەمان كاتدا هەستیار و وردبین بە ناوى (بازارۆڤ)ەوە پەیدا دەبێت و دێتە ژیانیانەوە، یەكەمین شت كە لەودا سەرنجمان ڕادەكێشێت ئەوەیە ئەركى خۆى بەرامبەر بە دایك و باوكى خۆى دیاری دەكات و زیاتر لەوەى كوڕى خێزانێك بێت وا دێتە بەرچاو كە كەسێتییەكە خۆى خۆى دروست كردووە و لەگەڵ عادەتەكانى ژیانى ڕۆژانەدا ناكۆكە و هێرش دەكاتە سەر میانڕەوى و مەسەلە سواوەكان و بەرگرى لە بەها زانستى و ناعاتیفییەكان دەكات، كە ئەقڵانى و پێشڕەو دێنە پێش چاو. تۆرگنێڤ دەڵێ نەیویستووە باقوبریق بە كارەكتەرى بازارۆڤ بدات، وا قەرار بووە بازارۆڤ ئادەمیزادێك بێت “وشك و بێسۆز و تا ڕادەیەكى زۆریش ڕەقڕەفتار”. بازارۆڤ گاڵتە بە خێزانى كریزانۆڤ دەكات، كاتێ باوكە تەمەن مامناوەندییەكەى خێزانەكە پارچەیەك مۆسیقاى شۆبرت دەژەنێت، بازارۆڤ بە دەنگێكى بەرزەوە پێى پێدەكەنێت. بازارۆڤ بیروبۆچوونەكانى زانستى ماتێریالیزمى ئەڵمانى دەخاتەوە ڕوو:

سروشت بە لاى ئەوەوە پەرستگەیەك نییە ، بەڵكو شوێنێكە بۆ كار. كاتێ عاشقى ئانا سێرژیڤناش دەبێت، ئەویش ئەمى خۆشدەوێت، بەڵام لە هەمان كاتدا سڵى لـێ دەكاتەوە: لاى ئانا، ڕاستگۆییەكەى ئەو كە هێزێكى ڕۆشنبیرییانەى تووڕەشى لەگەڵدایە، پەیامهێنى جۆرە ئاژاوەیەكى پەتییە. لە شوێنێكدا ئانا دەڵێت: كاتێ لەگەڵ ئەودا دەبم وا هەست دەكەم خەریكم لە هەورازێكى سەختەوە خلۆر دەبمەوە.

جوانى و خەمئەنگێزیى ڕۆمانەكە لەوەدایە كە تۆرگنێڤ بیرخەرەوە و وێنەگرى ناكۆكیى نێوان ڕووسیایە كە لە لایەن بنەماڵەكان و لەگەڵ سۆزى باوكایەتى و ڕەوتى سروشتى و تەقلیدییەوە ئەنجامى كارەكان بەڕێوە دەبرێن و هاوكات لەگەڵ ئەمەدا، هێزى پووچگەرا و وێرانكەرى كەسێك كە ناوى بازارۆڤە و پێشینەى بە پێچەوانەى كەسەكانی ترى ڕۆمانەكەوە وەسف ناكرێ، پێ دەخاتە سەر شانۆى ڕووداوەكان. ئەو دەردەكەوێ، دەجەنگێت و لەپڕێكدا تووشى پەتایەكى دێهاتى دەبێت، كە خۆى سەرگەرمى چارەسەكردنى بوو و دەمرێت. ئەوەى سەبارەت بە بازارۆڤ لە یاددا دەمێنێتەوە، هێز و تواناى نەترسیى بۆ پرسیاركردن و ئەقڵى شیكەرەوە و قووڵى ئەوە. لەگەڵ ئەوەشدا تۆرگنێڤ لافى ئەوە لێ دەدات كە بە لاى ئەوەوە بازارۆڤ خەمخۆرترین كەسێتیى ئەو بووە، هەروەكو چۆن لە كاردانەوەى پەشێو و شڵەژاوى خوێنەرەكانیەوە دووچارى سەرەگێژە بووە، بە هۆى هێزى بێپەرواى ڕۆشنبیرییانەى بازارۆڤیشەوە بە هەمان شێوە دووچارى گێژى بووە. هەندێ لە خوێنەران واى بۆ چوون كە بازارۆڤ هێرشێكە بۆ سەر لاوان، هەندێكى دى وەكو پاڵەوانێكى ڕاستەقینە ستایشیان كرد، هەندێكى تریش بە كەسێكى خەتەرناكیان لەقەڵەم دا. ئێمە هەر هەستێكمان بەرامبەر ئەو هەبێت، “باوكان و كوڕان” ناتوانێ بازارۆڤ وەكو كەسێتییەك لە كەسێتییەكانى ڕۆمانەكە لەگەڵ خۆیدا بگونجێنێت، لە كاتێكدا هاوڕێكانى و خێزانى كریزانۆڤ و تەنانەت باوك و دایكە پیر و خەمئەنگێزەكەیشى درێژە بە ژیانى خۆیان دەدەن، یەكلاكەرەوەیى و بەرەنگاریى بازارۆڤ وەكو ڕۆشنبیرێك، دەبێتە مایەى دەركردنى ئەو لە ڕۆمانەكە، چونكە ئەو كەسێكى سركە و ڕام ناكرێ.

كەسێتیى “ستیڤن دیدالۆس”یش لە ڕۆمانەکەی جۆیس-دا لەم ڕوون و ئاشكراترە. تەواوى قۆناغى سەرەتاى ژیانى بریتییە لە بگرەوبەردەى نێوان مەراییە گرووپییەكانى وەكو كڵێسا و پیشەى مامۆستایى و ناسیونالیزمى ئێرلەندى و پەیدابوونى لەسەرخۆى كەسێتیى لەخۆبایى خۆى وەكو ڕۆشنبیرێك كە دروشمى دوورەپەرێزییە لە بیروباوەڕە شەیتانییەكان. سمیۆس دین ئاماژە بۆ خاڵێكى سەرنجڕاكێشى ئەم ڕۆمانەى جۆیس “وێنەى هونەرمەندەكە” دەكات:

“ئەم ڕۆمانە یەكەمین ڕۆمانە بە زمانى ئینگلیزى كە تیایدا خولیایەكى زۆر بۆ بیركردنەوە خراوەتە ڕوو”(10). هیچ یەكێك لە پێشەنگان و لە پاڵەوانەكانى دیكنز، تاكرى، ئۆستین، هاردى و تەنانەت جۆرج ئەلیوتیش، پیاوان و ئافرەتانێكى لاو نین كە خەمیان زیندووێتیى بیر و تێفكرین بـێت لەناو كۆمەڵگەدا، لە كاتێكدا بە لاى دیدالۆسى لاوەوە “بیركردنەوە شێوەى ئەزموونكردنى جیهانە.” دین هەقێتى بڵێت بەر لە دیدالۆس پیشەى ڕۆشنبیر بەتەنها “بەرجەستەكردنى سەیروسەمەرە”ى ئەفسانە ئینگلیزییەكان بوو. لە هەمان كاتدا، لەبەر ئەوەى ستیڤن لاوێكى شارییە، بەرهەمى ژینگەیەكى ئیمپریالیستییانەیە، دەبێ بەر لە بوون بە هونەرمەند، هۆشیاریى پتەو و باڵاى ڕۆشنبیرانە لە خۆیدا بڕسكێنێت.

لە كۆتایى ڕۆمانەكەدا، ڕەخنە و دوورەپەرێزى لە بەرنامەیەكى ئایدیۆلۆژیك كە دەرەنجامەكەى بریتییە لە فەوتانى تاكێتى و بەڵكو كەسێتیى ناپەسەندى خۆى، هیچى لە ڕەخنە و دوورەپەرێزى لە خێزان و بنەماڵەى فنیان كەمتر نییە.(11) جۆیسیش وەكو تۆرگنێڤ لەڕێى “كنایە”وە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت كە لەنێوان ڕۆشنبیرى لاو و ڕووداوە بەدوایەكەكانى ژیاندا تەبایى نییە. ئەو چیرۆكەى كە بە شێوەیەكى ئاسایى بە ژیانى لاوێك دەست پێ دەكات كە لە خێزانێكدا نەشونماى كردووە و پاشان بۆ قوتابخانە و زانكۆ دەچێت، بە كۆمەڵێك نووسینى چڕوپڕ ماناى دەفتەرى یادەوەرییەكانى ستیفن كۆتایى دێت. ئەم ڕۆشنبیرە لەگەڵ ژیانى ڕۆژانە یا بەجێگەیاندنی كارى ئاسایی و سواوى ڕۆژانەدا ناگونجێت. گەرچى زێدەگۆیى هەستیارانەى دەربڕینەكەى جۆیس شێوازێكە ئەو بۆ ڕەتكردنەوەى ڕەونەق و شكۆى ئەو پیاوە لاوە بەكاری دەهێنێت، ستیڤن لە ناوازەترین وتارى ڕۆمانەكەدا بەم جۆرە چەمكى ئازادى لە ڕوانگەى ڕۆشنبیرەوە دەردەبڕێ: “من پێت دەڵێم كە چ كارێك ئەنجام دەدەم و چى ئەنجام نادەم. من خزمەتى شتێك ناكەم كە باوەڕم پێى نەبێت، ئیدى ناوى ئەو شتە ماڵى من، نیشتمانى من، یان كڵێساى من بێت، من هەوڵ دەدەم بیروبۆچوونەكانى خۆم لەڕێى هەندێ شێوازى ترەوە، یا هونەرەوە بە سەربەستترین و كامڵترین شێوە دەرببڕم، بۆ بەرگریكردنیش لە خۆم چەكى وەها بەكار دەهێنم كە خۆم ڕێى بەكارهێنانیانم بە خۆم داوە: بێدەنگى، جێهێشتنى نیشتمان و زیرەكى”.

ئێمە تەنانەت لە ئەفسانەى “ئۆلیس”یشدا ناتوانین ستیڤن بە لاوێكى كەللەشەق و یاخى لەقەڵەم نەدەین. ئەوەى بە باوەڕى ئەو لە هەموو شتێك زیاتر جێى بایەخە، جەختكردن لەسەر ئازادیى ڕۆشنبیرانە. ئەمە یەكێكە لە مەسەلە سەرەكییەكانى كارى ڕۆشنبیرانە، چونكە بوون بە ئادەمیزادێكى بەدخوو، یا كەسێك كە تێكدەرى شەوق و چالاكییە، نابێتە ئامانج. ئامانجى كارى ڕۆشنبیرانە بەرزكردنەوە و باڵاكردنى ئازادى و مەعریفەى ئادەمیزادە. بە باوەڕى من سەربارى ئەو تۆمەتانەى كە گەلـێ جار دەدرێنە پاڵ “چیرۆكە شكۆدار و بەناوبانگەكانى ئازادى و ڕۆشنگەرى”، تا ئێستاش ئەو ئامانجە بە تەوەرى سەرەكیى كارى ڕۆشنبیرانە دەژمێردرێ. فەیلەسووفى هاوچەرخى فەرەنسایى “لیوتار” ئەم پایەخوازییە قارەمانانەى بەستووەتەوە بە چاخى “مۆدێرن”ەوە و لەو باوەڕەدایە كە ئەم چیرۆكانە لە چاخى “پۆست مۆدێرن”دا هیچ بایەخێكیان نییە. لە دیدگایەكى لەم جۆرەدا، داستانە شكۆدار و ناوازەكان جێى خۆیان داوە بە گەمەكانى زمان و هەڵوێستە دیاریكراوەكان.

ڕۆشنبیرانى پۆست مۆدێرن بەها بۆ توانا و شایستەیى، نەك بۆ بەها جیهانییەكانى وەك هەقیقەت و ئازادى دادەنێن. من هەمیشە واى بۆ دەچووم كە سەربارى پۆست مۆدێرنیزم، لیوتار و پەیڕەویكارانى، لەبرى نرخاندنێكى دروستى ئەو شتەى بە ناوى ئارایشتى دەرفەتە بێسنوورە ڕاستەقینەكان بۆ ڕۆشنبیر ماوەتەوە، ڕێیان بە خۆیان داوە كە بێتوانایى و بێدەسەڵاتى و تەنانەت لەوانەیە بێدەربەستییش بەسەریاندا زاڵ بووبێت. چونكە لە ڕاستیدا تا ئێستاش حكومەتەكان بە ئاشكرا ستەم لە خەڵك دەكەن، هێشتا بێدادییەكى فراوان و نالەبار لە ئارادایە، هاوكاریى ڕۆشنبیران لەگەڵ دەسەڵاتدا و بەكارهێنانیان لە لایەن دەسەڵاتەوە، هێشتا لەتوانایدایە دەنگیان كپ بكات و لادانى ڕۆشنبیران لە پیشە و ئەركى سەرەكیى خۆیان هێشتا یەكێكە لە مەسەلە سەرەكییەكان.

گوستاڤ فلوبێر لە “پەروەردەى عاتیفى”دا، بە بەراورد لەگەڵ ئەوانى تردا، نائومێدى بەرامبەر بە ڕۆشنبیران پیشان دەدات و بێبەزەییانە ڕەخنەیان لێ دەگرێت. ئەگەر ئەوە بهێنینە پێش چاوى خۆمان كە ڕۆمانەكەى فلوبێر لە قۆناغى گرژى و پڕ ئاژاوەى پاریس، واتە لەنێوان ساڵانى 1851-1948دا ڕووی داوە، ئەو قۆناغەى كە لویس نامیرى مێژوونووسى بەناوبانگى ئینگلیز ناوى ناوە قۆناغى شۆڕشى ڕۆشنبیران، دەبینین ئەم ڕۆمانە لە ژیانێكى سیاسیى بێسەروبەردا لە “نێوەندى سەدەى نۆزدەهەم”، “پاریس”دا دیمەنێكى فراوان دەخوڵقێنێت. تەوەرى ڕۆمانەكە دوو لاوى خەڵكى شارن، فریدریك مۆرۆ و شارل دولاریە، كە ڕەفتاریان وەكو پیاوانێكى خۆشگوزەران، دەربڕى تووڕەیى فلوبێرە لە بێدەسەڵاتییان وەكو ڕۆشنبیر لە دۆزینەوەى ڕێبازێكى پتەو و بەردەوامدا. هۆى بە كەم سەیركردنى ئەمانە دەشێ لەوەوە سەرچاوەى گرتبێت كە فلوبێر زۆر زیاتر لەوەى لـێ چاوەڕێ دەكردن. لە ئەنجامدا، یەكێك لە درەوشاوەترین وێنەكانى ئاوارەیى ڕۆشنبیر دەخرێتە ڕوو. ئەم دوو پیاوە لاوە، بە تواناكانى لێكۆڵەرەوەیەك، ڕەخنەگرێك، مێژوونووسێك، وتارنووسێك، فەیلەسووفێك و تیۆریسازێكى كۆمەڵایەتى و بە ئامانجى بەدەستهێنانى بەختەوەرى و خۆشگوزەرانیى گشتى، كارى خۆیان دەست پێ دەكەن. كارى مۆرۆ (بە نەمانى خەونى پایەى ڕۆشنبیرانەى…” كۆتایى دێت. “ساڵانێك تێپەڕى و ئەو بەرگەى تەمەڵى و بێتوانایى خۆى گرت”.

دولاریە “دەبێت بە سەرۆكى فەرمانگەى كۆچ لە جەزائیر و نووسەر لاى پاشایەك و بەڕێوەبەرى ڕۆژنامە و پسپۆرى ڕاگەیاندن، ئەو حاڵى حازر، لە كۆمپانیایەكى پیشەسازیدا وەكو پارێزەرێك سەرقاڵى كارە”.

لاى فلوبێر، تێكشكانەكانى ساڵى 1848، بە نائومێدییەكانى نەوەى ئەو دەژمێردرێن، چارەنووسى مۆرۆ و دولاریە، بە شێوەیەكى پێشبینانە وەكو ئەنجامى لەدەستدانى خواستەكانى ئەوانە و بە هەمان شێوە وەكو ئەو كۆسپ و تەگەرانەیە كە لە لایەن كۆمەڵگەى مۆدێرنەوە سەپێنراون، بە شڵەژان و لادان (انحراف)ە بێكۆتاییەكانیەوە، بە وەرچەرخان و هەڵكشان و داكشانى خۆشى و چێژەكانیەوە. لە سەروو هەموو ئەمانەشەوە هاتنەكایەوەى ڕۆژنامەگەرى، ڕاگەیاندن، ناوبانگى خێرا و ئەو بوارانەى كە تیایدا بیروڕا قابیلى فرۆشتنە، هەموو بەهاكان قابیلى گۆڕانن، هەموو پیشەكان گۆڕاون بۆ پیشەى پارەپەیداكردنى ئاسان و سەركەوتنى پەلە و خێرا. بەم پێیە دیمەنە سەرەكییەكانى ڕۆمانەكە بە شێوەیەكى ڕەمزى بریتین لە پێشبڕكێى ئەسپسوارى، سەماكردن لە كافیتیریا و سۆزانیخانەكاندا، ئاژاوە و دووبەرەكى نانەوە، بزاڤە دەستە جەمعییەكان، نمایشى شكۆدار و كۆبوونەوەى گشتیى ڕێكخراو كە تیایدا مۆرۆ بەردەوام لە تەقەللادایە بۆ گەیشتن بە عیشق و خواستە ڕۆشنبیرییەكانى، بەڵام لە هەموو ئەمانە لادەدات و دڵسارد دەبێتەوە.

هەرچەندە نموونەى وەك بازارۆڤ و دیدالۆس و مۆرۆ بە نموونەى توندڕەو دەژمێردرێن، بەڵام ئەو مەبەستە بەدەستەوە دەدەن كە دیمەنى ڕاستەقینەى ڕۆمانەكانى سەدەى نۆزدەیەم بریتى بووە لە خستنەڕووى تاكى ڕۆشنبیر لە كاتى كاركردندا. ئەمانە دەكرێ پیشاندەرى ئەو كێشە و دوودڵییە بێشومارانە بن كە ڕۆشنبیرانیان گەمارۆ داوە – چ لە قاڵبى مانەوەى ڕێگەیاندا چ لە بەرگى خیانەتكردن بە كار و پیشەیان-. هەڵبەتە نەك وەكو كارێكى چەسپاو كە دەبێ بۆ یەك جار و هەمیشە لە سیستمێكى وەك “دەبێ چۆن كارەكان ئەنجام بدەین”دا فێرى ببین، بەڵكو وەك ئەزموونێکی ڕاستەقینە كە بەردەوام لە لایەن ژیانى مۆدێرنەوە هێرشى دەكرێتە سەر. ڕۆڵى ڕۆشنبیر، ڕوونكردنەوەى ئامانجەكانى، یا بیروڕاكانى بۆ كۆمەڵگە، بە پێویست ماناى بەهێزكردنى ئارەزووە دەروونییەكان یا پتەوكردنى پلەوپایە نییە. مەبەستى ئەوان خزمەتكردن نییە لە پەنا بیرۆكراسییە دەسەڵاتدارەكان و جێگیربوون لە پەنا خاوەنكارە دەسكراوەكاندا. ڕۆڵى ڕۆشنبیر خۆى كارە و پەیوەستە بە جۆرێك لە هۆشیارییەوە كە گومانكەرە، شەڕكەرە و بە شێوەیەكى بێئۆقرە سەرقاڵى لێكۆڵینەوە و تۆژینەوەى ئەقڵانى و داوەریى ئاكارى (ئەخلاقى)یە. ئەمەش هەمان ئەو شتەیە كە شوناسى تاكەكەس پێك دێنێ و دەیخاتە سەر ڕەوت. زانینى چۆنێتیى بەكارهێنانى بێ گیروگرفتى زمان و هۆشیارى بەوەى كە دەبێ لە چ كاتێكدا دەست لە زمان بدەین، دوو لایەنى لێكنەپساو و سەرەكیى كارى ڕۆشنبیرانەن.

بەڵام لەم سەردەمەى ئێستادا، چ ئەركێك بە سەرشانى ڕۆشنبیرەوەیە و ئەو نوێنەرى چییە؟ بە بڕواى من، یەكێك لە باشترین و ڕاستگۆترین وەڵامەكانى ئەم پرسیارە وەڵامى (سى. ڕایت مێڵز)ە. مێڵز ڕۆشنبیرێكە تەواو سەربەست، بە ڕوانینێكى كۆمەڵایەتییانەى ورووژێنەر و توانایەكى بەرچاوەوە بۆ ئاڵوگۆڕى بیروبۆچوونەكانى خۆى لە شێوەى پەخشانێكى ئاشكرا و هەژێنەردا. ئەو لە ساڵى 1944دا دەنووسێت: ڕۆشنبیرانى سەربەخۆ، بەپێى هەلومەرجە پەراوێزییەكانى خۆیان، ڕووبەڕووى جۆرە هەستكردن بە نائومێدیەك بەرامبەر بە لەدەستدانى دەسەڵاتى خۆیان بوونەتەوە، یان لە بەردەم ئەم هەڵبژاردنەدان كە وەكو ئەندامانى ناو گرووپێكى بچووك كە بەبێ بەرپرسیارى بڕیارى گرنگ دەدەن، بچنە ناو ڕێكخراو و كۆمپانیا و حكومەتەكانەوە. بوون بە كرێكارێكى “كرێگرتە” لە كارگەیەكى بەرهەمهێنانى زانیارییشدا ڕێگە چارەیەكى باش نییە، چونكە لەم حاڵەتەدا بەرقەراركردنى پەیوەندیى بە خوێنەرانەوە وەكو بەرقەراركردنى پەیوەندیى گوێگرەكانى (تۆم پین) بە تۆم پینەوە ئەستەمە. بە كورتى، خاوەندارێتیى “ئامرازەكانى ئاڵوگۆڕى كاریگەر” كە سەرمایەى ڕۆشنبیرە لـێى زەوت كراوە و بیرمەندى سەربەخۆ لە كارێكى سەرەكیى تەنیا دەچێت.

مێڵز ئەم مەسەلەیە بەم جۆرە دەردەبڕێت:

هونەرمەند و ڕۆشنبیرى سەربەخۆ لەو كەسێتییە زۆر كەمانەن ماونەتەوە و بۆ بەرەنگارى و شەڕكردن لەگەڵ ڕەفتارە لەقاڵبدراوەكان و بەرئەنجامەكانیان، كە مەرگى شتگەلێكن لەخۆباییانە دەژین، چەكدارن. ئەمە دەركێكى تازەى پێویستە بۆ چارشێولادان و وردكردنى وێناندن و ئەقڵى لەقاڵبدراو كە پەیوەندییە نوێیەكان “واتە سیستمە كردەییە مۆدێرنەكان” ئێمەى لە زۆنگاویدا گەوزاندووە. جیهانەكانى هونەر و هزر تا بێت ڕۆژبەڕۆژ لەگەڵ خواستە سیاسییەكاندا دەگونجێن. هەر بۆیە ئەم گونجانە و تەقەللاى ڕۆشنبیرانەیە دەبێ لە سیاسەتدا ڕۆڵى تەوەرە ببینێت. ئەگەر بیرمەندێك لە ڕەوتى تێكۆشانى سیاسیدا، لەگەڵ بەهاى هەقیقەتدا خۆى بەراورد نەكاتەوە، ناتوانێ بەرپرسیارانە لە عۆدەى هەموو كێشە ئەزموونكارییەكان بێت(12).

ئەم دێڕانە شایانى ئەوەن كە چەندەها جار بخوێندرێنەوە، چونكە پڕن لە ئامۆژگاریى بەسوود و گرنگ. سیاسەت لە هەموو شوێنێكدا ئامادەیە و هیچ ڕێگەیەكى هەڵاتن نییە بۆ بوارەكانى هونەر و بیرى پەتى، یا بۆ بوارى بێلایەنى بەرامبەر هەقیقەت، یان بۆ تیۆرییەكى تێپەڕ. ڕۆشنبیران لە سەردەمى خۆیاندا دەژین و كار و كردەوە سیاسییەكان، كە لەڕێى كارگەكانى هەواڵسازى، یا دەزگاكانى ڕاگەیاندنەوە بەرجەستە دەبن، ئەوان ڕێنوێنى دەكات. هەر بۆیە ڕۆشنبیران تەنها لەڕێى ململانێوە لەگەڵ وەهمەكان، ڕیوایەتە ڕەسمییەكان و پاساوهێنانەوەكانى دەسەڵات كە بە هۆى دەزگاى ڕاگەیاندنێكى بەهێزەوە بڵاوكراونەتەوە) و (تا بێت هێزیشیان ڕوو لە زیادبوونە). بەرامبەر بەم كار و كردەوانە تواناى بەرەنگارییان هەیە. ڕۆشنبیران نەك تەنها بەرامبەر بەم دەزگاى ڕاگەیاندنە بەهێزە تواناى بەرەنگارییان هەیە، بەڵكو لە توانایاندایە دژ بە تەواوى ئەو ڕەوتە فیكرییانەش بوەستنەوە كە هەلومەرجى باو دەپارێزن و هەموو شتێك لە سنوورێكى پەسەندكراو و ڕوانگەیەكى قانوونى بەسەر هەقیقەتەوە قبووڵ دەكەن. ڕۆشنبیران یان لەڕێى ئامادەگیى ئەو شتەوە كە مێڵز ناوى دەنێت “چارشێو لە ڕوو هەڵماڵین”، دەتوانن بەرامبەر هەموو ئەوانە بەرەنگارى بكەن، یان بە هەندێ ڕێگەى دى كە تیایاندا ڕۆشنبیر، لە بەرزترین ئاستى توانایدا، هەوڵ دەدات هەقیقەت بڵێت.

ئەنجامى ئەم جۆرە كارەش سەختە: ڕۆشنبیر هەمیشە لە مابەینى تەنیایى و وابەستەییدایە. لە ڕووداوى دوا جەنگى كەنداودا دژ بە عێراق، چەند دژوار بوو ئەوە لە هاووڵاتییە ئەمریكاییەكان بگەیەنین كە ئەمریكا نە هێزێكى بێگوناه و بێلایەن بووە (ئەوانەیان لە بیر چووبووەوە كە پلانیان بۆ هێرشكردنە سەر ڤیەتنام و پەنەما داڕشتبوو) و نە كەسێك كردوویەتى بە پاسەوانى سەربازیى جیهان، خۆى نەبێت. بەڵام بە بڕواى من ئەوە ئەركى ڕۆشنبیران بوو لەو كاتەدا شتە فەرامۆشكراوەكان لەژێر خاك دەربهێننەوە، پەیوەندییە نكووڵیلێكراوەكان دروست بكەنەوە و سەرنجى خەڵكى بۆ شێوازی تر ڕابكێشن كە لە توانایدا بوو بەر لە جەنگ و دەرەنجامەكانیشى، واتە فەوتاندنى مرۆڤەكان، بگرێت.

خاڵى سەرەكى لە مەبەستى ڕایت مێڵزدا ئەو ململانێیەیە كە لەنێوان خەڵكى عەوام و تاكەكەسدایە. جیاوازییەكى خۆیى لەنێوان دەسەڵاتەكانى ڕێكخراوە گەورەكان، هەر لە حكومەتەكانەوە بیگرە تا كۆمپانیاكان و لاوازیى ڕێژەیى، نەك بەتەنها تاكەكەسەكاندا هەیە، بەڵكو ئەو مرۆڤانەش كە خاوەن پێگەى لاوەكین، وەكو: كەمایەتییەكان، خەڵك و دەوڵەتەكانى ئەقڵ، كولتوورەكان و نەژادە ئاستنزمەكان. من گومانم لەوە نییە كە ڕۆشنبیر لایەنگرى لاواز و بێنوێنەرەكانە. هەندێك هەن ڕۆشنبیر و ڕۆبن هوود بە یەك دەشوبهێنن. بە هەرحاڵ ئەمە ڕۆڵێكى ئاسان نییە و لەم ڕووەشەوە ناتوانین هەر وا بە ئاسانى و وەكو كەسێكى ئایدیالیستى ڕۆمانتیك ڕۆشنبیر پشتگوێ بخەین. لە كۆتاییدا، بە لاى منەوە ڕۆشنبیر نە كەسێكى ئاشتیخواز و نە سازێنەرى سازشێكى گشتییشە. ڕۆشنبیر كەسێكە كە هەموو بوونى بەستراوەتەوە بە دیاریكردن و جیاوازیكردنى ڕەخنەگرانەوە، دیاریكردن و جیاوازیكردنێك كە ئامادە نییە فۆرمۆلە سادەكان، دەستەواژە سواو و لەكاركەوتووەكان و لە ڕاستیدا گونجان لەگەڵ هەر شتێكدا قبووڵ بكات كە دەسەڵات، یان نەریت دەبێ بیڵێت و ئەنجامى بدات. ئەمەش بەتەنها قبووڵنەكردنێك نییە كە لە كاردانەوەوە هاتبێت، بەڵكو ڕۆشنبیر چالاكانە دەیەوێ ئەوە دەرببڕێت و بیخاتە ڕوو.

ئەمەش هەمیشە بەو مانایە نییە كە ڕۆشنبیر دەبێ یەكێك بێت لە ڕەخنەگرانى ڕەوتى حكومەت، بەڵكو بە پێچەوانەوە دەبێ وا بڕوانینە پیشەى ڕۆشنبیرى كە هەمیشە بە خۆى هۆشیارە و بەردەوامیش خوازیارى ئەوەیە كە ڕێ بە خۆى نەدات تەنها نیوەى هەقیقەت و ئایدیا پەسەندەكان ڕێنومایى بكەن. ئەنجامدانى كارێكى لەم جۆرەش پێویستى بە واقیعگەراییەكى جێگیر و خۆڕاگر و تا ڕادەیەك وزەیەكى بەهێزى مەعقول، هەروەها كۆششێكى سەخت و ئاڵۆز هەیە بۆ بەرقەراركردنى هاوسەنگییەك لەنێوان كێشە تاكەكەسییەكاندا بەرامبەر ئەركەكانى برەودان و بڵاوكردنەوەى ڕاستییەكان لە بوارى گشتیدا. هەر ئەم هۆكارانەشە وا لە ڕۆشنبیرى دەكات ببێتە پیشەیەك كە بریتییە لە كۆششێكى بەردەوام و ئاوێتەیەكى ناتەواو و بەپێویست نوقسان و ناكامڵە لە هەمان كاتدا، گەرچى ئەم پیشەیە مەرج نییە ببێتە مایەى ناوبانگ بۆ تاكەكەس، بەڵام بەهێزى و ئاڵۆزییەكەى، لانى كەم بە لاى منەوە دەبێتە مایەى پڕى و دەوڵەمەندیى تاكەكەس.*

پەراوێزەكان:

  • Antonio Gramsci، The Prison Notebooks: Selections، Quintin Hoar and Geoffrey Nowell – Smith (New York: International PublisheR، 1971)،P.9.
  • ،p.4.
  • Julien Benda، The Treason of the Intellectuals، Richard Aldingtion (1928; rprt. New York: Norton، 1969) P.43.
  • ، p.52.

5- لە ساڵى 1762ى زایینیدا، بازرگانێكى پرۆتستانت كە ناوى جین كالاس بوو، خەڵكى شارى تۆلوز بوو، بە تاوانى كوشتنى كوڕەكەى كە نیازى بوو بچێتە سەر مەزهەبى كاسۆلیك، دادگایى كرا و پاشان لە سێدارە درا. ئەگەرچى بەڵگەكان لاواز و بێبنچینە بوون، ئەوەى بووە هۆى پەلەكردن لە بڕیاردانى دەستەى دادوەر ئەو باوەڕە باوە بوو كە پرۆتستانتەكان خەڵكێكى دەمارگیرن، بە ئاسانى هەر پرۆتستانتێك لەناو دەبەن كە مەزهەبى خۆى بگۆڕێ. ڤۆڵتێر بۆ گەڕاندنەوەى ئابڕووى خێزانى كالاس كەوتە ململانێیەكى ئاشكراوە كە تێیدا سەركەوتوو بوو. (بەڵام ئەمڕۆ ئێمە ئەوە دەزانین كە تەنانەت بەڵگەكانى ئەویش ساختە بوون). مۆریس بارس یەكێك بوو لە نەیارانى دیارى ئەلفرێد دریفۆس. ئەو وەكو ڕۆماننووسێكى فەرەنسایى لایەنگرى فاشیزم و دژ بە ڕۆشنبیرانى كۆتایى سەدەى بیستەم، لە بەرگریكارانى تیۆرەى بێئاگایى سیاسى (Political unconscious) بوو، كە تیایدا تەواوى نەژادەكان و میللەتەكان بە شێوەیەكى دەستەجەمعى هەڵگرى ئایدیا و بۆچوونە تایبەتییەكانى خۆیان بوون.

6- La Trahison: Was republished By Bernard Grasset in 1946.

7- Alvin W. Gouldner، The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class (New York: Seabury Press، 1979)، PP.28-43

8- Michel Foucault، Power، Knowledge: Selected Interviews and other writings 1972-1977، ed. Colin Gordon (New york: Pantheon، 1980)، PP.127-128.

9- Isaiah Berlin، Russian Thinkers،ed. Henry Hardy and Aileen Kelly (New York: Viking Press، 1978)، P.129

10- Seamus Deane، Celtic Revival: Essays in Modern irish Literature 1880 – 1980 (London: Faber & Faber، 1985)، PP. 75-76.

*ئەم نووسینە بەشێکە لە کتێبێکی ئێدوارد سەعید ەو لە دەقە فارسییەکەوە وەرگێڕراوە کە ئەمەیە:: نقش روشنفكر – ادوارد سعيد، ترجمه و پیشگفتار: د. حميد عضدانلو، انتشارات آموزش – چاپ اول 1377 (1998) – تهران.

تاگهزر
بڵاوکردنەوە: