خانەقای ئاین و ئەدەبیات و نیشتمانپەروەری
ئا/ سیروان شێخ محمود بەرزنجی
نەوەی شێخ ئەحمەدی سەردار سەرگەڵو
ناوی تەواوی: سەید ئەحمەد شێخ حسێن شێخ قادری سور حاجی شێخ ئەحمەدی سەرداری سەرگەڵو بەرزنجییە، بەڕەچەڵەک لەساداتی سەرگەڵون، ئەم بنەماڵەیە لەساڵی ١٨٣٤ زایینی نیشتەجێی شاری کەرکوک بوونە، یەکەم کسی ئەم خانەوادەیە شێخ قادری سوور بووە کە لەسەرگەڵوە بەمەبەستی ئیرشاد و رێنوێنی خەڵقی بۆ خوا پەرستی، چونکە بۆ خۆی زانایەکی ئایینی بەناوبانگی ئەو سەردەمە بووەو هەروەها شێخی تەریقەتی نەقشبەندی بووه و ئیرشادو ئامۆژگاری موسڵمانانی کردووە، شێخ قادری سوور لەسەر ئەرکی خۆی مزگەوت و مەدرەسەو خانەقای بنیادناوە ئەمەش لەساڵی ١٨٣٤ زایینی بووە، کە لەو سەردەمەدا لە کەرکوک بە بنەماڵەی (سەردار) ناسراو بوون. ئەم ناوە بۆ شێخ ئەحمەدی سەرداری باپیری گەورەمان دەگەڕێتەوە، لەپاشاندا بەبنەماڵەی خانەقا ناوبانگیان دەرکرد.!
سەید ئەحمەدی خانەقا لەساڵى ١٨٦٨ ز لە کەرکوک چاوی بە ژیان هەڵهێناوە، دایکی ناوی (تووحله) بووە، ناوبراو لە خزمەت باوکی قورئان و چەن کتێبێکی ئایینی خوێندوە، پاشان لەلای عەلامە مامۆستا مەلا عەلی حیکمەت سیامەنسورى پەرەی بە خوێندنی زانستە شەرعییەکان داوەو تا کتێبی (جمع الجوامع) ی لەلای مامۆستای سیامەنسوری تەواو کردووە، دواتر لەخزمەت مامۆستا مەلا مستەفای ژێ ئیجازەی مەلایەتی وەرگرتووە!
سەید ئەحمەد مرۆڤێکی رۆشنبيرو قسەخۆش و هوشیار و زیرەك و رووخۆش و بەهرەوەر بووە، زمانی فارسی و تورکی و عەرەبی و هیندی بەباشی زانیوە. بەنووسین و بەقسەکردن ئاخاوتنی پێکردووە، سەرەڕای زمانی زگماکی خۆی کە کوردیە، زۆر لەزانستە ئاینیەکان و زانیارییە تازەکانی ئەو ڕۆژگارە ئاگادار بووە. پیاوێکی دەس بڵاو سەخی تەبیعەت و خواناس و شاعیرێکی لێهاتوو بووە، لە سەردەمی ئەودا هەر (خانەقا) میوانخانەی هەبوو بۆ پیاوانی گەورەی وڵاتی کوردەواری، سفرەی سەخاوەتی بۆ پیرو جوان بۆ خەڵقی لادێ و شارستان ڕاخستبوو، فەخری کوردستان و شێری مەیدان بوو، زۆر کەسێکی عاقڵ و ئەدیب و وریاو ئیشزان بووە، توانایەکی بە هێزی لەبەرکردنی هەبووە، سەدان شیعری شاعیرانی کوردی لەبەر بوو لەوانە: (( نالی، مەحوی، سالم، وەفایی، شێخ ڕەزا )) . هەروەها شیعری فارسیی (( حافز، سەعدی، کەلیم، بێدڵ، قائانی، شاهنامەی فیردەوسی، نیزامی، نابی، نفعی، نامق، کەمال، بوحتەری)) لەبەر بوو، جگە لە شیعری تورکی و عەرەبی خەتێکی زۆر جوان و ئینشایەکی ڕێکوپێکی هەبووە.
سەید ئەحمەد: پەیوەندی پتەوی لەگەڵ شاعیران و زانایانی کەرکوک و سلێمانی و هەولێر و دەورووبەری هەبووە بۆ نمونە: (( صابرى، ئەسیری، تاهیر فوئاد، عەبدولەتیف بێدەری، وەفایی، پێرەمێرد، عەبدولڕەحمانی نفوس (بابە)، محەمەد ئەمین، شێخ محەمەدی خاڵ، مەلا عەبدوڵڵا (زێوەر)، مەلا مەحموود (بێخود)، بابە عەلی تەکیەیی، مەلا حوسێن پیسکەندی، مەلا عەبدولعەزیز موفتی، شێخ حسامەدینی عەوەڵان، عەلائەدین سەجادی، فایەق بێکەس، عەبدوڵڵا گۆران، مەلا محەمەدی جەلی زاده (مەلای گەورە)، مەلا فەندی (مەلای گچکە)، یونس رەووف ( دڵداری شاعیر)، جاهیدو دەیانی تر لە شاعیران و ئەدیبانی ڕۆژ هەڵات و باکوری کوردستان سەردانی سەید ئەحمەدی خانەقایان کردووە.
سەید ئەحمەد: خۆی لەخۆیا زانستگایەکی زانست و مێژوو شەریعەت و کۆمەڵایەتی و شیعر و ئەدەب و عیلم و مەعریفە بوو، لەدەورانی عوسمانیدا زۆر بەدەسەڵات بوو، سەرانی شێخ بزێنی و ساڵەیی و شوان و بیبانی و کافرۆشی و شێخەکانی بەرزنجەی قەرەحەسەن ئەمانە خۆیان بەدۆستی سەید ئەحمەد دەزانی، هەروەها سەرانی جەباری و جاف و زەنگنە ئەگەر کارێکیان بۆ هەڵنەسوڕایە هانایان دەبرد بۆ سەید ئەحمەد.! هەروەها لە عەرەب سەرانی ئەلعوبەید (عوبیدی) و جبوری حەویجە ئەمانەش خۆیان بەدۆست و قەرزای سەید ئەحمەد دەدایە قەڵەم، هەروا سەرانی بەیاتی تورکمانی مەغۆل، تورکمانی شیعەکانی تسن و لەلیلان و بەشیرو تازەخورماتوو ئەمانە هانایان دەبرد بۆ سەید ئەحمەد، سەرانی هۆزی کاکەیی خۆیان بەدۆستی سەید ئەحمەد دەزانی.
ئەدمۆنس لە کتێبی کوردو تورک و عەرەب دا.. وا باس لە سەید ئەحمەدی خانەقا دەکات: سەید ئەحمەد لەساداتی بەرزنجە و شێخی نەقشبەندیەو ماڵەکەشی بەرامبەر بەخانەقاکەیە، بەهێزترین کەسەو خاوەن گەورەترین هۆزە لەشاری کەرکوک، زۆر بەدەسەڵاتەو خانەقاکەی لانەی هەژارانە، زۆر هەوڵمدا بیکەمە ژێر ڕکێفی خۆمان .. بەڵام زۆر تووند بوو تەسلیم نەبوو. تا کار گەیشتە ئەوەی بڕیاری دورخستنەوەی ماندا بۆ شاری بەسرە و بۆ ماوەی دوو ساڵ و نیو لە بەسڕە و بەغدا مایەوە.! جا ئەوکاتەی (١٩٢٣ – ١٩٢٥) کە نەفی کرابوو بۆ شاری بەسرە لەوێ بەهەمان شێوە دیوەخانی دامەزراند و نان و خواردنی بەسەر هەژاراندە دابەش دەکرد تا وای لێ هات ناوبانگی بە ((سید أحمد أبو تمن)) دەرکرد، ئەمە جگە لەوەی کەسایەتی و پیاوماقولانی بەسرە و بەغدا دەچوونە دیدەنی.
حاجی تۆفیق پیرەمێردی مەزن وا باس لە سەید ئەحمەدی خانەقا دەکات:
لەساڵی ١٩٢٥ کاتێ لە ئەستەمبوڵ بەیەکجاری گەڕامەوە بۆ کوردستان، جا کردبووم بە عادەت ساڵی سێ ڕۆژ بەتایبەتی دەچوومە کەرکوک و بە خزمەتی سەید ئەحمەد ئەگەیشتم. هەر ئەم قسەخۆش و نوکتەزانی و ئەدەب دۆستیە بووە. کە ساڵانە مەلاکانی سلێمانی و هەولێر و شارەکانی تری کوردستان پۆڵ پۆڵ وەجبە وەجبە ئاگری جگر هەڵی دەگرتن و بەرەو دیوەخان و خانەقای سەید ئەحمەد دەکەوتنە ڕێ، چەند ڕۆژێک لای دەمانەوە و کۆڕی ئەدەب و وێژەو نوکتەو قسەی نەستەقیان گەرم دەکرد، خەم و خەفەتی رۆژگاریان بەبائەداو ئەمجار دەگەڕانەوە، نەک ئەمە بەڵکو بەردەوام شاعیرو گۆرانی بێژو شمشاڵ ژەن لەهەر چوار لای کوردستانەوە خۆیان ئامادە ئەکرد بۆ خانەقای سەید ئەحمەد بەهەفتەو بەمانگ کاتی خۆشیان تیا بەسەر بردووە.
مامۆستا مەلا عەبدولکەریم مودەریس بەم شێوەیە باس لە سەید ئەحمەدی خانەقا دەکات: لەساڵی ١٩٣٢ لە خزمەتی شێخ عەلائەدینی بیارە و ژمارەیەک لە زانایان و سۆفی و مورید. بەمەبەستی زیارەتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لەسلێمانییەوە بەڕێکەوتین بەرەو کەرکوک و لەوێ بووین بە میوانی (خانەقای سەید ئەحمەد خانەقا ) کە لەشێخەکانی سەرگەڵوەو لەنەوەی شێخ ئەحمەدی سەرداری خەلیفەی مەولانا خالیدە، ماوەی شەوو ڕۆژێ لە خانەقا ماینەوە. لەو ماوەکەمەدا گەلێ شەهامەت و کەرامەتی سەید ئەحمەدی بۆم دەرکەوت. لەو ڕۆژا کە ڕێکەوتین بۆ بەغدا چوار پێنج شیعرم نووسی لە سوپاسی وەزعی سەید ئەحمەد دا پێشکەش کرد، ئاخری شیعرەکانی لەسەر قافیەی (خانقا) بوو، کۆتایی شیعرەکە بەم شێوەیە:
“یاربی پایەداری بکەی بە مایەی مەقامی عز
مادام ذو اللسان بالاحسان ناطقا”
جا سەید فەرمووی: بەخوا فڵان شیعرەکانت جوانن، بەڵام ماوەی دوعایەکەت کورتە، لەبەر ئەوە لەم زەمانە ئەوانەی کە زمانیان بە چاکە بگەڕێ زۆر کەمن!
هەڵوێستی جوامێرانەی سەید ئەحمەد:
لەساڵی ١٩٠٨ شێخ سەعیدی حەفید لە موسڵ شەهید کرا. ئەوە بوو شێخ مەحمودو شێخ قادر لە کوشتارو قڕان رزگاریان بوو. خۆیان گەیاندە خانەقای سەید ئەحمەد، جا عەشایری کوردی سلێمانی و کەرکوک و هەولێر تا ئاڵتوون کۆپری ( پردێ) چوون بۆ ئەوەی تۆڵەی شێخ سەعید وەربگرن، هەر یەک لە موتەسەریفی موسڵ و هەولێر و سلێمانی هەموو وەفد دەنێرن بۆ لای سەید ئەحمەدی خانەقا.. کە ئاوێ بکات بەسەر ئاگرەکەدا و مەیدان بدەن بە حکومەت تۆڵەی بکاتەوە، ئەوەبوو سەید ئەحمەد خۆی دەگاتە (پردێ) خەڵقەکە بەقسەو نەسیحەت بڵاوە پێدەکات.
ساڵی دەرکردنی جووەکان لە کەرکوک:
لەساڵی ١٩٤٧ حکومەتی ئەو سەردەمەی عێراق بڕیاریدا جووەکان دەربکەن لە عێراق و دواتر ڕەوانەی وڵاتی فەلەستین کران، ئەوەبوو جووەکان کەرکوک کە دانیشتووی قەڵای کەرکوک بوون و بێ بەش نەبوون لەو
بڕیارەو هەموو ڕەوانەی ئەو وڵاتە کران کە لەپاش ساڵێک دەوڵەتی ئیسرائیلیان دامەزراند، جا ئەوەی شایانی باسە بەشێک لە کچ و کوڕی جووەکان بەجێ مان و بێ ماڵ و حاڵ و کەس و مانەوە، هەر وەکو زانراوە خانەقا داڵدەی هەژار و لێقەوماوان بووە بەبێ جیاوازی و ڕۆڵی بەرچاوی هەبوو لە بواری خزمەتکردنی کەمدەرامەت و نەداراندا. جا ئەو بەشەی کەمابوونەوە ڕۆژانە سەردانی خانەقایان دەکردو خواردن و جلوبەرگیان لە خانەقا بۆ ئامادە دەکرا، خانەقا وەک ماڵی خۆیان وابوو تەنانەت ئەگەر تووشی کێشەیەک بوونایە.. لەلایەن سەید ئەحمەد کێشەکان چارەسەرو جێ بە جێ دەکران.
سەید ئەحمەد خانەقاو سەفەری حەج:
سەید ئەحمەد خانەقا لەساڵی ١٨٩٩ز لەرێگەی موسڵەوە چوو بۆ شام دواتر بۆ میسر پاشان زیارەتی ماڵی خودا دەکات و ئەرکی حەجی بە جێهێناوە، لەم سەفەرەدا ئەم بەرێزانەی لەگەڵ بوە:(حاجی شێخ عارفی سەرگەڵو، حاجی تۆفیق ( پیرەمێردی) مەزن، شێخ مستەفای شێخ عەبدولسەمەدی قازی، وەفایی شاعیر،
وەدیانی تر.. کە سەید ئەحمەد خانەقا سەرقافڵەچییان بو، لە پاش مەناسکی حەج. لە گەڕانەوە لە بیابانی حیجاز وەفایی نەخۆش دەکەوێ و وەفات دەکات. سەید ئەحمەد لەگەڵ پیرەمێرد زۆر بۆی دڵگران دەبن و بەدڵێکی حەزین و چاو بەگریانەوە لەو بیابانە دەینێژن.!
شەڕی شوعەیبە:
لە بارەی ئازایەتی و مەردایەتی نەبەردی و ڕاوەستانی پیاوانەی بەرامبەر بە داگیرکەران ئەگەر بنوسرێ، دەبێتە داستانێکی پڕ لەشانازی گەلی کورد، چونکە سەید ئەحمەد نموونەی شۆڕشگێری و مەزنایەتی و ئازایەتی نیشتمان پەروەری بو، لەساڵی ١٩١٥ سەید ئەحمەد بە هێزێکی گەورەوە لە خانەقاوە بەڕێ کەوتوون بۆ ئەو شەڕە، هاوشان لەگەڵ شێخ مەحموودی حەفید و سەدان ڕۆڵەی کورد بەشداری ئەو شەڕە بوونە لەشارەکانی باشوری عێراق (ناسڕیە، بەسرە)، ڕۆڵی باشی گێڕاوەو لە یەکێ لەشەرەکاندا.. سەید ئەحمەد خانەقا بریندار دەبێت و قۆڵێکی دەشکێ و لە ماڵێکی بەسرە چارەسەری سەرەتایی بۆ دەکرێت و پاشان گەڕاوەتەوە بۆ کەرکوک.!
سەید ئەحمەد و ئەحەی ناسر:
سەید ئەحمەد لە پیاوە گەورەکانی سەردەمی خۆی بو، هەر چەندە خۆی پیاوێکی ئایینی و بەڵگەیەکی دینی مەزن بو، بەڵام دیسان پیاوێکی نیشتمان پەروەری کوردستان بو، مرۆڤێکی ئەدیب و حەزی بە هەڵسوکەوتی مەقام بێژ و هونەرمەندان بو، خاوەن دیوەخانێکی گەورە و بێ هاوتا بو، لە گشت لایەکی کوردستانەوە خەڵقی روویان تێدەکرد، سەرەڕای ئەمانەش خانەقاکەی قیبلەگای هەژاران و ڕێبواران و زانایان و بوێژان و وێژەوانانی بو، کاتێ سەید ئەحمەد خانەقا ناوبانگی هونەرە بەرزەکەی ئەحەی ناسر دەبیسێ، لەدورەوە شەیدای ئەو هونەرە هەڵکەوتووە دەبێ و نامەیەک دەنوسێ بۆ شێرە ژنی کوردان ( حەپسە خانی نەقیب) تکای لێ دەکات کە ڕەنج بدات و ئەحەی ناسری بۆ بنێرێ، ئەمجا حەپسە خان خۆی چەن شێخێکی ناسراوی ئەو سەردەمە دەکەونە بن کڵێشە ئەحەی ناسر و لەگەڵیا خەریک دەبن و گەلێ باسی پیاوەتی و نەجابەت و میرخاسی سەید ئەحمەدی بۆ دەگێرنەوە و تا ڕەوانەی کەرکوکی دەکەن، ئەحەی ناسریش ملی ڕێگا دەگرێ بەرەو کەرکوک دەڕوات، لە خانەقا دادەبەزێت و سەید ئەحمەد باوەشی بۆ دەکاتەوەو گەلێک رێزی دەگرێ و هەمیشە لەدیوەخانەکەیدا لە تەنیشت خۆیەوە دایناوە بەجۆرێکی وەها ئەحەی هونەرمەند ئەوەی لە بارەی سەید ئەحمەدەوە بینی.. بە زیاتری زانی لەوەی کە بۆیان باس کردوە، ماوەیەکی باش لای سەید ئەحمەد دەمێنێتەوە و لەو ماوەیەدا لەسەربازێتی سەرفرازی دەکات، هەموو شەوێک لە دیوەخانەکەی سەید ئەحمەد دا دەبێتە گەوهەری شەوچرا بولبلی سەرچڵی غەزەڵخوانان، دیوەخان گیرو دەستە گوڵی بۆن خۆشی دانیشتوانی ئەو دیوەخانە، شەوان تەلی عاتیفەی ئەو خەڵقە دەتەزێنێ، هەموویان رەوانەی دونیایەکی تر دەکات، جاری وا بوە گوێی گرانی وا مەست و سەرسام حەیران کردوە، هەریەکەیان لە ئاستی خۆیدا سەرسام بوە، وەکو خۆڵی مردوی بەسەرا کرابێ وەها بە خەیاڵ فڕیوە کە هیچ ئاگای لە خۆی نەماوە.
کۆچی دوایی سەید ئەحمەد خانەقا:
ئەم مرۆڤە مەزنە لە پاش خزمەتێکی زۆر بە خەڵقی هەژار و کەمدەرامەت و بێ لانەو زانست و مەعریفە،
لە ڕێکەوتی ( ١٨ / ٧ / ١٩٥٢) لە تەمەنی ٨٤ ساڵیدا دڵە گەورەکەی لە لێدان کەوت و لە خانەقا بە ئامادەبوونی زانایان و شاعیران و پیاوماقولانی ئەو سەردەمە تەرمی پیرۆزی لە خانەقا بەخاک سپێردراوە، بۆ وەفاتی سەید ئەحمەد.. گەلێ لە زانایان و شاعیران بە شیعرو وتار لاواندویانەتەوە و فرمێسکیان بۆ هەڵڕشتوە لەوانە: ( عەبدولڕەحمانی نفوس(بابە) و شێخ عەبدولخالق (ئەسیری)و شێخ لەتیف بەرزنجی (لوتفی) و شێخ تەهای شێخ سەعید ( ڕەهبەر)و…….هتد،!
منداڵەکانی:
سەید ئەحمەدی خانەقا.. سێ کوڕو یەک کچی بوە، بەم ناوانە: ( شێخ عەبدولقادر ١٩٠٠ – ١٩٣٤) و ( شێخ حسێن ناسراو بە کاکە حسێنی خانەقا ١٩١٣ – ١٩٨٤) دووجار لە سەردەمی پاشایەتی ئەندام بوە لە پەرلەمانی عێراق(١٩٥٤ – ١٩٥٧)، و ( محەمەد عەلی ناسراو بە کاکە حەمەی خانەقا ١٩١٨ – ١٩٦٣) پارێزەر بوە.
(مریەم خان ١٩٠٤ – ١٩٩٣) تاقە کچی باوکی بوە، سەرۆکی مانگی سوور ( هلال الاحمر ١٩٥٤- ١٩٥٨)…
هێڵکاری ئاڕتست: ئازەر عوسمان
