گفتوگۆ لەگەڵ ئۆلیڤەر ڕوا–
شوان ئەحمەد كردوویەتی بەكوردی
ئۆلیڤەر ڕوا بەیكێكە لەدیارترین توێژەرانی فەرەنسی لەبواری ئیسلامۆلۆژیداو كارەكتەرێكی سەرەكی خۆرهەڵاتناسی نوێی فەرەنسییە. لەم گفتوگۆیەدا قسەمان لەبارەی ئەو ئاقارە خۆرهەڵاتناسیە بۆدەكات كەخۆی سەربەوانە، تاپێمان بڵێت لەچیدا لەخۆرهەڵاتناسی كلاسیكی جیاوازە. یان چی قوتابخانەی خۆرهەڵاتناسی فەرەنسی، لەهاوتا ئەنگلۆساكسۆنیەكەی جیادەكاتەوە كەگرنگترین كارەكتەرەكانیان (لەڕیزی پێشەوەشیاندا بێرنارد لویس) چونە ئامێزی كۆنزێرڤاتیڤە نوێیەكان لەئەمریكا، دوای هێرش و پەلامارەكانی یانزەی سێپتەمبەری 2001. یاخود چۆن ئەو خۆرهەڵاتناسییە نوێیە دەتوانێت كاریگەری لەسەر ڕای گشتی خۆرئاوا، دەربارەی ئیسلام و موسڵمانان دابنێت؟
*پێتوایە لەخۆرهەڵاتناسی فەرەنسیدا، قوتابخانەیەكی نوێ و تایبەت هەبێت؟ گەر هەبێت بەچی لەخۆرهەڵاتناسی كلاسیكی خۆی جیادەكاتەوە؟
-بەبۆچونی من مەسەلەكە پەیوەندی بە (قوتابخانە)وە نییە بەمانای فیكریی وشەكە، واتە ئاقارێكی فیكریی یەكگرتوو نییە كەپاشخانێكی فەلسەفی یاخود ئاڕاستەیەكی ئایدیۆلۆژی دیاریكراوی هەبێت. وەلێ لەو بوارەی بەگشتی پێی دەوترێت خۆرهەڵاتناسی و بەدیاریكراویش لەكایەی ئیسلامۆلۆژیدا، لەئێستادا بەفیعلی تایبەتمەندیەكی فەرەنسی هەیە. ئەو تایبەتمەندیەش بەرلەهەر شتێ لەهێنانە ئارای قەڵەمبازێكی ڕادیكالانەیە لەشێوازی ڕێكخستن و ئاڕاستەكردنی تیمی توێژەران، بەجۆرێك ئیسلامناسی لەقۆناغی خۆرهەڵاتناسی لای ئێمە، لەقۆناغی خۆرهەڵاتناسە كلاسیكیەكانەوە (ئەوانەی لەبنەڕەتدا گرنگیان بەوەدەدا ببنە پسپۆڕ لەكایەی لێكۆڵینەوەی قورئان و مێژووی ئیسلامی و زمان و ئەدەبیاتی خۆرهەڵات)دا، نمونەكانیان وەك (مەكسیم ڕۆدنسۆن و ژاك بێرك و كلۆد كاهین)، گوازرایەوە بۆ نەوەیەكی نوێ لەتوێژەران كە لەبنەڕەتدا پسپۆڕبوون لەبواری سۆسیۆلۆژیاو زانستە سیاسیەكاندا. ئەم توێژە نوێیەی لێكۆڵیاران، پێیان وانییە لێكۆڵینەوەی فیقهی قورئان یان لێكۆڵینەوەی مێژوویی، ئامرازی سەرەكیان بێت بۆ تاوتوێكردنی دیاردە هاوچەرخەكانی ئیسلامی یان شرۆڤەكردنیان، بەڵكو سەنگی مەحەك بەلای ئەوانەوە توێژینەوەی مەیدانییە.
خۆرهەڵاتناسە كلاسیكیەكان پێیان وابوو، فێربوون و خوێندنی قورئان و شارەزابوون لەبواری مێژووی ئیسلامی ئەو كلیلە زانستیەیە ڕێیان پێدەدات تا لەدیاردە ئیسلامیەكان تێبگەن و بتوانن تاوتوێیان بكەن، بەدیاردە هاوچەرخەكانیشەوە. بەڵام ئەو نەوەیەی ئێمە لەئێستادا، ئەو دیدگا بەرتەسكەی تێپەڕاندووەو بەلای ئێمەوە ئاگاداربوون لە قورئان و مێژوو و زمان و ئەدەبیاتی خۆرهەڵات، نابنە كەرەستەی توێژینەوە تا لەمیانەی هاتۆچۆو سەفەرو توێژینەوە مەیدانیەكانماندا بەكاریان بهێنین.
ئێمە بە پێچەوانەی خۆرهەڵاتناسە كلاسیكیەكانەوە، نامانەوێت بۆ تێگەیشتن یان شرۆڤەكردنی واقیعی حاڵی ئیسلامی لەئێستادا، پەنابەرینە بەر هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی فیقهو ئەدەبیاتی كۆن و مێژوو، بەڵكو وەها مامەڵە لەتەك دیاردە هاوچەرخەكانی جیهانی ئیسلامیدا دەكەین كەبەرهەمی ساتەوەختی ئێستان و بەهەمان ئەو كەرەستانەی توێژینەوەی زانستیش، تاوتوێیان دەكەین كەبۆ شیكردنەوەی یان لێكۆڵینەوەی دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی یاخود سیاسی دەیگرینەبەر، ئیدی خۆرهەڵاتی بێت یان خۆرئاوایی. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ كەئەم نەوەیە لەتوێژەرانی نوێی بواری ئیسلامناسیدا، یەك دیدگایان هەبێت یان هەموو وەك یەك هاوڕابن، بەڵكو هەریەكەیان تایبەتمەندی خۆیانیان هەیەو خاوەن ڕوانگەو بیروبۆچونی خۆیانن. بەڵام ئەو خەسڵەتە هاوبەشەی وایلێكردون لەبواری ئیسلامۆلۆژی یاخود خۆرهەڵاتناسی بەگشتی ببنە دیاردەیەكی تایبەت، ئەوەیە تێكڕایان پسپۆڕن لەسۆسیۆلۆژیا یاخود لەزانستە سیاسیەكاندا، هەرئەوەش وایلێكردوون توێژینەوەی مەیدانیان لەخوێندنەوەو تاوتوێكردنی دەقەكان بەلاوە گرنگتر بێت.
بۆنمونە من سەروەختێك دەستم بەوەكرد شارەزایی لەكاروباری ئەفغانستاندا پەیدابكەم، زمانی فارسیم خوێندو لەوبوارەدا بڕوانامەی دیبلۆمم وەرگرت، بەڵام دوای ئەوە نەهاتم وەك هەر خۆرهەڵاتناسێكی كلاسیكی دیكە، ساڵانێكی زۆر خۆم بەخوێندنەوەی ئەدەب و شیعری فارسی كۆنەوە خەریك بكەم، بەڵكو بڕیارمدا بچمە سەر زەمینەی واقیع، تا بەشێوەیەكی مەیدانی باس و لێكۆڵینەوەكانم بكەم. لەوێ لە گوندو لادێكانی ئەفغانستاندا بواری ئەوەم بۆڕەخسا، تا شارەزای زیاتری زمانی فارسی بم و هاوكات پەی بەتایبەتمەندێتی كلتوری لۆكاڵی ئەو وڵاتە بەرم، بەشێوەیەكی دروست و ڕاست و ڕەوانتر لەوەی كەڕەنگە لەخوێندنەوەی مێژوو و ئەدەبیاتی فارسی بەشێوەیەكی تیۆری، دەسگیرم بوایە.
*ئەو هۆكارانە چی بوون ڕۆڵیان لەو وەرگۆڕانە میتۆدیەدا هەبوو كەبووە مایەی، دەركەوتنی نەوەی ئێوە (نەوەی خۆرهەڵاتناسە نوێیەكانی فەرەنسا)؟
-سەرەتاو وەك ئەمانەتێكی زانستی دەبێت دان بەوەدابنێم كەنەوەی ئێمە، لەسفرەوە دەستی پێنەكرد. ئێمە یەكەمین كەس نەبووین لەبواری خۆرهەڵاتناسیدا پشتی بەنزیككاریی سۆسیۆلۆژی مەیدانی بەستبێت. ئێمە گەر بێت و لەئێستادا ئاوڕێك لەخۆرهەڵاتناسێكی كلاسیكی فەرەنسی وەك مەكسیم ڕۆدنسۆن بدەینەوە، ئەوا دەبینین لەڕووی تیوریەوە پسپۆڕ بووە لەكایەی فیقهی ئیسلامیدا، وەلێ لەهەمان كاتدا توێژەرێكی مەیدانیش بووە. لەبەرئەوەی خاوەن ئایدیایی چەپڕەوانە بوو، ئەوا بایەخێكی تایبەتی بەبزاوت و دیاردە كۆمەڵایەتیەكان داوە.
بۆیە ناكرێت بڵێین نەوەی ئێمە، دابڕانێك لەگەڵ كەلەپوور‌و كار‌و بەرهەمەكانی مەكسیم ڕۆدنسۆندا دروست دەكات. نەخێر ئێمە درێژەپێدەری ئەو ڕێچكایەن كەئەو دەستی پێكرد. هەرچەندە ئێمەومانان لەبەردەستی ئەودا پەروەردە نەبووین و ڕاستەوخۆ لێیەوە فێرنەبووین، وەلێ توێژینەوە مەیدانیەكانی بوو بە بەردی بناغەیەك و دواتر لەگەڵ دەركەوتنی نەوەی ئێمەدا، پەرەی سەندو بەرەو پێشچوو. تاوایلێهات بوو بەدیاردەیەكی زانستی و لێكۆڵینەوەی تایبەت و سەربەخۆ، بەوجۆرەی كەئامرازی توێژینەوەی تایبەت بەخۆیی هەیەو پشت بە نزیككاریەكی خۆرهەڵاتناسی جیاواز دەبەستێت، لەڕوانگەی سۆسیۆلۆژیا و زانستە سیاسیەكانەوە. لەڕووی میتۆدیشەوە دەكرێت بڵێین، نەوەی ئێمە درێژە پێدەرێكی سروشتی بەرهەمی هەندێ لەو خۆرهەڵاتناسە فەرەنسیانەیە كەبەر لەئێمە لەبوارەكەدا كاریان كردبوو. ئەو گەشەو بەروپێشچونەشی ئێمە بەدەستمان هێنا، لەبنەڕەتدا پشت ئەستوربوو بەو پاشخانە زانستی و مەعریفیەی، بەرهەمی توێژینەوەو لێكۆڵینەوەكانی نەوەكانی بەرلەخۆمان بوو.
وەلێ هۆكارگەلێكی دیكەش هەبوون لەدەرەوەی چوارچێوەی توێژینەوەو میتۆدیداو كەم تا زۆریش ڕۆڵیان هەبووە لەدروستكردنی ئەو وەرچەرخانەی، ڕێگەی لەبەردەم دەركەوتن و دروستبوونی نەوەی ئێمەدا کردەوە. ئەو هۆكارانە پەیوەندیان بەڕوداوگەلێكی سیاسی دیاریكراوەوە هەبوو كەبوونە باعیسی دروستبوونی بایەخدانێكی كۆمەڵایەتی لای ئێمە لەخۆرئاوا، بەكاروباری وڵاتانی ئیسلامی. ئەو بایەخدانە چڕوپڕەش لەگەڵ بەرپابوونی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێراندا دەستی پێكرد، پاشان زیاترو زۆرتربوو هەتا ئەمڕۆش هەر لەبرەودایە. ئەو گرنگیدانەی ڕای گشتی خۆرئاوا بەدیاردەی ئیسلامی لەهەموو ڕوویەكەوە (سیاسی، بانگخوازی، جیهادی)، وایكرد ئەو باسوخواسانەی لەبارەی ئیسلامەوە دەنووسرێن، ئاڕاستەیەكی سۆسیۆلۆژیانە بگرێتەبەرو هەرئەوەشبوو نەوەی ئێمە، كردیە ئامرازێك یان نزیككاریەك بۆلێكدانەوەو تێگەیشتن لەدیاردەی ئیسلامی. دواتریش ڕونكردنەوەی بۆ ڕای گشتی، تا بەپاشخان و مەبەست و ئامانجەكانی ئاشناببێت.
لێرەدا دەمەوێت جەخت لەوەبكەمەوە كەئەو فزوڵە كۆمەڵایەتیە، بووە باعیسی ئەوەی ڕای گشتی خۆرئاوا گرنگی بەتوێژینەوەكانمان بدەن، بەمەبەستی تێگەیشتن و حاڵی بوون لەدیاردەی ئیسلامی. ئەم پێدراوەش بووە بەچەق و پایەیەكی گرنگ، بۆ دەستنیشانكردنی خەسڵەت و تایبەتمەندێتی ئەوەی بەقوتابخانەی نوێی خۆرهەڵاتناسی فەرەنسی ناودێریانكرد، گەربێتو بەقوتابخانەی خۆرهەڵاتناسی ئەنگلۆساكسۆنی بەراورد بكرێت. توێژینەوەكانی ئێمە لەبنەمادا پەیوەستە بەدامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەنتەرەكانی توێژینەوەی زانكۆیی كەسەربەخۆن و بەدوورن لەدەسەڵاتی سیاسی. ئەمە لەكاتێكدا خۆرهەڵاتناسی ئەنگلۆساكسۆنی، زۆر بەتوندی پەیوەستە بەناوەندی بڕیاری سیاسی و سەربازی و بەگروپەكانی فشار و لۆبی جیاجیاوە.
سەرەڕای ئەوەی هەندێ لەهاوكارو هاوپیشەكانم دەیانەوێت باسی لێبكەن، بەڵام كاریگەری ئێمە لەسەر دامەزراوە سیاسیەكان زۆر لاوازەو لای فەرمانڕەواو سیاسەتمەداران قسەمان ناڕوات و گوێمان لێناگرن، ئەویش لەبەرئەوەی سیاسەتمەداران لۆژیكێكی جیاواتریان هەیە بۆ سەیركردن و مامەڵەكردن لەگەڵ شتەكاندا.
بۆ نمونە گەربێتو ناوە دیارو گرنگەكانی خۆرهەڵاتناسانی وەك (ژاك بێرك و ڕیمی مۆنتانێ) وەربگرین، دەبینین حەزو خولیای خۆرهەڵاتناسیان سەروەختێك دەستی پێكردووە كە لەكۆلۆنیەكانی فەرەنسا لەمەغریبی عەرەبی سەربازبوون و لەخزمەتی سەربازیدا بوون. وەلێ دواتر هەوڵ و توێژینەوەكانیان ئاڕاستەیەكی هەواڵگریانەیان نەگرتەبەر، وەك ئەوەی هاوسەردەمەكانیان لە زۆربەی ئەزموونە ئەنگلۆ ساكسۆنیەكاندا پەیڕەویان كردو كردیانە پیشە. ئەوانەی سەرمەشقی خۆرهەڵاتناسی فەرەنسی بوون، لە قۆناغی هێرش و پەلامارە كۆلۆنیالیستەكاندا، توانیان سود لەتێكەڵ بوون و لەنزیكەوە ئاشنابوونیان بەدانیشتوانی ئەو ناوچانەوە وەربگرن، بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە سۆسیۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژیە گرنگەكانیان. ئەوەش وایكرد بتوانن، لەتایبەتمەندێتی كلتوریی لۆكاڵی ئەو كۆمەڵگە ئیسلامیانە تێبگەن كە تێكەڵیان بووبوون و لەنێویاندا ژیابوون.
هاوکات هەرئەوەش وایلێكردن تا لەدوایدا، ببنە لایەنگری پرسی ڕزگاریی خوازیی نیشتمانی ئەو میللەتانەی پێشتر كۆلۆنیالستی فەرەنسابوون. هەروەها دواتریش بوون بە پێشڕەو و پێشەنگی تیۆرسین و دروستكردنی (سیاسەتی عەرەبی)، بۆ فەرەنسا. ئەوە بوو بەخاڵی دەسپێك و دابڕانی یەكجارەكی، لەگەڵ خۆرهەڵاتناسی ئەنگلۆساكسۆنی و هاوكات ئەوانە ڕۆڵێكی بەرچاویان گێڕا، بۆ ئەوەی خۆرهەڵاتناسی فەرەنسی جیاوازبێت و تایبەتمەندی خۆیی هەبێت. سەروەختێكیش نەوەی ئێمە دەركەوت ئەو دابڕان و جیاوازییە قوڵتربووەوە، ئەویش بەهۆی ئەوەی توانیمان وەك كۆمەڵە توێژەرێكی ئەكادیمی، سەربەخۆیی فیكری و دارایمان بپارێزێن و پەراوێزێكی ڕەخنەیش هەبێت، لەبەرامبەر دامەزراوە فەرمییەكان و مەڵبەندی بڕیاری سیاسی و سەربازیش.
ئەڵبەتە پێدراوێكی ئەكادیمیش هەبوو كەڕۆڵی لەو دابڕانەدا هەبوو، ئەویش بریتی بوو لەهەوڵی ئێمە بۆ نوێكردنەوەی ئامرازی توێژینەوە زانستیەكانمان، بەوە توانیمان میتۆدی زانستە مرۆییە هاوچەرخەکان بەسەر ئیسلامۆلۆژی كلاسیكی (كەخەسڵەتێكی فیقهی هەبوو)، زاڵ بكەین. خاڵی دەسپێك و هەنگاوی سەرەتای ئێمەدا لەوەدا ئەوەبوو، دیاردەی ئیسلامی بەوجۆرەی تاوتوێی دەكەین و لێیدەكۆڵینەوە، ئەزمونگەلێكی ئایینی پوخت نییە، بەڵكو لەهەمان كاتدا سەرشارە بەكاریگەرێتی ژینگە كۆمەڵایەتیەكەی و بارودۆخی سیاسی لەساتەوەختی ئێستایدا. ئەوەش سەرچاوەی ئەو دابڕانەیە یاخود ئەو (خەرەندە فیكریەیە) كە لەخۆرهەڵاتناسانی ئەنگلۆساكسۆن، جیادەكاتەوە.
لێرەشدا هەرتەنها مەبەستم بەرهەمەكانی بێرنارد لویس و ئەوانە نییە كەشوێن پێی هەڵدەگرن، بەڵكو هەندێ لەو خۆرهەڵاتناسە ئەمریكیانەش دەگرێتەوە كەوەك لایەنگری ئیسلام ناودەبرێن، وەك جۆن ئۆسبۆزیتۆ. بێرنارد لویس لەمڕۆدا پشت بەو توێژینەوەو زانیاریانە دەبەستێت كەسەبارەت بەكەلەپوور و مێژووی كۆنی ئیسلامی گەڵاڵەی كردووە، تابتوانێت لەبەر ڕۆشنایی ئەوانەدا دیاردەكانی ئیسلامی هاوچەرخ تاوتوێ بكات و تێیان بگات. هەرئەوەش دەتوانێت پێمان بڵێت، بۆچی بەوە گەیشت تاخۆی بهاوێتە ئامێزی نیوكۆنزێرڤاتیڤەكان. لەبەرامبەر ئەوەدا جۆن ئیسبۆزیتۆ وەك لایەنگری نیشاندانێك بۆ ئیسلام و موسڵمانان، لەهەمان چاوگی كەلەپوورخوازیەوە وەڵام دەداتەوەو پێیوایە، پەیامی ئیسلام وەك بەوجۆرەی لەقورئاندا هاتووە (پەیامی خۆشەویستی و تۆلێرانس و میانڕەوییە).
بەڵام ئێمە دەڵێین لەهەردوو حاڵەتەكەدا، لەتوێژینەوەكانیاندا كەموكوڕی هەیە، کەموکوڕیەکەش لەوەدایە كەدیاردەكانی ئێستای جیهانی ئیسلامی بەتەنها، لەبەر ڕۆشنایی تێكستە فیقهیەكاندا شرۆڤە ناكرێن و بەگێڕانەوەی كەلەپووری مێژووی ئیسلامی ناتوانین لەواقیعی حاڵی ئێستا تێبگەین، بەڵكو پێویستە بەر لەهەرشتێ هەر ئەزموونێكی ئیسلامی، لەكۆنتێكستی ئەو بارودۆخە كۆمەڵایەتی و سیاسیە هاوچەرخەدا دابنێین و بیخوێنینەوە كەدەوری داوە.
ئەم نزیككارییە تەنها شتێكە بوارمان بداتێ بۆئەوەی بزانین، چۆن چۆنی كارەكتەرێك یان ئاقارێكی ئیسلامی دیاریكراو دەبێتە میانڕەو، لەكاتێكدا كەسێكی دی یاخود ئاقارگەلێكی تر ئاڕاستەیەكی زۆر ڕادیكالانەتر دەگرنەبەر. لەگەڵ ئەوەی هەرهەموویان یەك تێكستی قورئانی سەرچاوەیانەو یەك مەرجەعیەتی فیقهی هاوبەشیشیان هەیە.
*تەنانەت ئێوە خۆشتان وەك (خۆرهەڵاتناسانی نوێ) لەفەرەنسا، هەربەكەتان پاشخان و ئینتیمای سیاسی خۆتانتان هەیە. هەرئەوەشە وایكردووە تێزەو بیروبۆچونەكانتان لێك دووربن و هەندێ جاریش دژبەیەك بن، سەرباری ئەوەی ئامرازی توێژینەوەی هاوبەش بەكاردێنن؟
-ئێمە لەبەرئەوەی لەتوێژینەوەكانماندا نزیككاریەكی زانستی هاوبەش بەكاردێنین و ئەوەش پشت ئەستوورە بەئامرازەكانی توێژینەوەی زانستی و ئەو ڕێسایانەی لەبواری زانستە مرۆییە نوێیەكاندا كاری پێدەكرێت، ناكاتە ئەوەی هەردەبێت بگەینە هەمان مەبەست و دەرەنجام. بەفیعلی لەنووسینەكانماندا هەمەچەشنی و هەمە جۆرییەكی گەورە هەیە، هەریەكەو كارەكتەرو شێوازو دنیابینی تایبەتی خۆیی هەیە. هاوكات سوربوونمان لەسەر تۆخكردنەوەی ڕەهەندی توێژینەوەی مەیدانی، مانای ئەوە ناگەیەنێت كەئێمەومانان دەتوانین بگەینە پلەی كەماڵ، واتە بگەینە ئەو ئاستەی بتوانین كاریگەری و ڕەنگدانەوەی هەڵوێست و ئایدیا‌و بیر‌وباوەڕی سیاسیمان، بەسەر توێژینەوەو بەرهەمەكانمانەوە نەهێڵین و تێیان پەڕێنین. لەبەرئەوە لەنێو ئەم (قوتابخانە) خۆرهەڵاتناسیە نوێیەی فەرەنسادا، دیدگاو ئاڕاستەی سیاسی و فیكری جۆراوجۆر دەبینیت.
بۆنمونە ژیڵ كیبل لەبیركردنەوەی كۆنزێرڤاتیڤە نوێیەكانی ئەمریكا نزیکەو دیدگای سیاسی ئەو بەگشتی، زۆر لەڕوانگەی بێرنارد لویس بۆ جیهانی ئیسلامی بەدوورنییە. بەڵام لەبەرامبەریشدا فرانسوا بۆرگامان هەیە كەمەیلێكی چەپڕەوانەی هەیەو لایەنگری كێشەكانی جیهانی سێهەمە، ئەوەش بەڕوونی لەوبەرهەمانەی لەسەر ئیسلام و جیهانی ئیسلامی نوسیوونی، ڕەنگیان داوەتەوە. ئەو ئاقاری جیهانی سێهەم خوازییە. بەسەر بەرهەمەكانی كۆچكردوو میشێل ساریشدا زاڵە. بەداخەوە كەزوو مردو لەدەستمان چوو، چونكە من بۆخۆم حەزمدەكرد ببینم چۆن چۆنی تێڕوانینی بۆ جیهانی ئیسلامی، دوای هێرش و پەلامارەكانی یانزەی سێپتەمبەر، گۆڕانی بەسەردادێت.
كورتە ژیاننامەیەكی
(ئۆلیڤەر ڕوا) وەك زانایەكی بواری ئیسلامۆلۆژی
ساڵی 1949 لەشاری (لارۆ شێل) لە خۆرئاوای فەرەنسا لەدایك بووە. بەڕەچەڵەك پرۆتستان مەزهەبە. بڕوانامەی لەفەلسەفەو دكتۆرای لەزانستە سیاسیەكاندا هەیە. لەئێستادا لەلایەك بەڕێوەبەری لێكۆڵینەوەیە لە قوتابخانەی باڵای فەرەنسی بۆ زانستە كۆمەڵایەتیەكان، لەلایەكی دیكەشەوە بەڕێوەبەری توێژینەوەیە لەسەنتەری نیشتمانی فەرەنسی بۆ توێژینەوەی زانستی.
لەسەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردودا دەستی بەخوێندن لەبواری ئیسلامۆلۆژیدا كردووە، ئەویش لەپای چەند سەردانێكی بۆ ئێران و ئەفغانستان، بەمەبەستی ئەنجامدانی توێژینەوەی مەیدانی. ساڵی 1985 یەكەمین كتێبی خۆی لەبواری ئیسلامناسی لەدەزگای (سوی) لەپاریس بەچاپ دەگەیەنێت. ناونیشانی كتێبەكەشی ئەمەیە: (ئەفغانستان: ئیسلام و مۆدێرنەی سیاسی).
دیارترین چاپكراو و بەرهەمەكانی دیكەی ئەمانەن:
-شكستی ئیسلامی سیاسی (1992).
-ژینالۆژیای بزاوتە ئیسلامیەكان (1995).
-ئاسیای ناوەڕاستی نوێ یان كارگەی نەتەوەكان (1997).
-ئێران: چۆن دەكرێت لەشۆڕشی ئایینی دەربازبین؟ (1999).
-بەرەو ئیسلامێكی ئەوروپی (1999).
-تۆڕە ئیسلامیەكان: فیدراسیۆنی ئەفغان – پاكستانی (2002).
-بەجیهانیبوونی ئیسلام (2002).
-توركیای ئێستا: ئایا وڵاتێكی ئەوروپیە؟ (2004).
-ئیسلام و عەلمانییەت(2004).
