ئەحمەدێ خانى

دلێر کەمال

ژیاننامە:

خانى د سالا (1061)ێ کۆچى، ل هەمبەرى (1651 زاینى) دا ژدایکبوویە، بابێ ئەوى شێخ ئێلیاس، کالێ ئەوى ئەیاز و کالکێ ئەوى ژى ڕۆستەمە. باڤێ ئەوى، ناڤێ (ئامەد ـ ئەهمەد) لێکرییە. خانى، وەکى بەرناڤى (ناسناڤێ عەشیرا) ئەوییە.

دهێتەزانین، کو (ئەحمەدێ خانى) هەمى ژیانا خوە ژ بۆ خواندن و بەلاڤکرنا ڕەوشەنبیرى و هوشیارییا سیاسى د ناڤ جڤاکێ کوردیدا تەرخانکرییە، هەلبەت ئەڤ چەندى ژى دوو لایەنان ژ بۆ مە بەرجەستە دکەت: ئێک: بەرهەمهینان و داهێنانا ئەدەبى، کەواتە هەلبەست. دوو: فێرکرن و پێگەهاندنا زارۆک و لاوێن کورد ژ لایێ خواندەواریێڤە.

خانى، سالا خوە یا ژدایکبوونێ و دەربارەى دەڤەرا لێ هاتییەدونیایێ، کو هەتا دووماهییا ژیێ خوە ل ئەوێرێ نڤیساندییە:

خەتتێ تە یە سەرنوشت و سەرمەشق

سه سالە خەتێ خەتا دکەت مەشق

لەوڕا کو دەما ژ غەیبێ فەک بوو

تاریخ هەزار و شێست و یەک بوو

ئیسال گهیشتە چل و چاران

وى پێشەرەوێ گونەهکاران

هەروەسا ب قەلەمێ خانى، ڕۆژا ژدایکبوونا ئەوى یا زایینى (1561) ل هەمبەرى یا کۆچى  (1061) هاتییەنڤیسین. خانى دبێژت، کو (مەم و زین) د سالا (1695) قەداندییە. ژییێ ئەوى چل و چار سالە و د چاردە سالییا خوەدا دەست ب نڤیسینێ کرییە.

خانى بۆ جارا ئێکێ د ناڤ مالباتێدا دەست ب خواندنێ کرییە، پاشى د مەدرەسەیێن (خەلات و بەدلیسێ) و پاشان ل (بۆتان) و (مەزۆپۆتامیایێ) بەردەوامى ب خواندنا خوە دایە. ب سالان ل مەدرەسەیێن (بەغدا، شام، حەلەب، ئیرانێ) ژیانا شاگردیێ دەربازکرییە. ژ ناڤەرۆکا بەرهەمێن خانى دیاردبیت، کو ئەوى (کەعبە) تەوافکرییە و چوویە مسرێ.

ناسنامەیا خانى یا زانستى:

خانییێ مەزن، د سیه و سێ سالییا خوەدا گەهشتییە گۆپیتکا کەمالیێ، هەتا ئەوێ ڕۆژێ ئانکو هەتا سالا (1683ز)، کەسێ وەکى ئەوى بڕیاردان و پێڤاژوویا پێشکەڤتنا سۆسیۆلۆژییا جڤاکى ب ئاوایەکێ ڕاست نەنڤیسایە. خانى هەتا ئەڤى عەمرێ خوە تشتێن کو ل جهێ کورد لێ جهوارى دیتنە، ب ئاوایەکێ ڕاستەقینە هەلسەنگاندینە. هەروەها خانى ب ڕەنگەکێ هەرەباش ئاگەهدارى ل سەر جهێ هاتییە سەر دونیایێ، ڕەوشا مالباتێ، دەمێ لێ ژیایى، دیاردەیێن ئۆلى، جڤاکى، سیاسى و ئیدارى یێن جۆگرافییا خوە هەبوو. ژبەرکو (خانى) بوویەرێن جڤاکیێن ل سەردەمێ خوە ڤەکۆلینە و ل ئەگەر و چارەسەرییان گەڕیایە.

هەلبەستڤانێ کورد ئەحمەدێ خانى د هەلبەستێن خوەدا هندەک جاران چار زمان (کوردى، عەرەبى ـ فارسى و تورکى) بکارهیناینە و ل ئەوان ب خودان دەرکەتییە، ب ئەڤێ چەندێ خواستییە هێزا خوە، ڕامان و هزرێن خوە بگەهینیتە گەلێ کورد و گەلێن جیهانێ.

ـ د مەم و زینێدا خوەدا و مرۆڤ

سەرنامەیێ نامە ئەللاه

بێنامێ وى ناتەمامە وەللاه

ئەى مەتلەعێ هسنێ عشقەبازى

مەهبووبێ هەقیقەت و مەجازى

نامێ تەیە لەوحێ نامەیا عشق

ئیسمێ تەیە نەقشێ خامەیا عشق

خانییێ مەزن ل سەر ڕێیا کەڤنەشۆپییا جۆگرافییا خوە و ب ناڤێ خودێ دەست ب بەرهەمێ خوە دکەت و پەسنان ژێرە دکەت، پێش و پاشییا ڕامانا خوە د مالکا دوویەمین یا پەرتووکێدا ددت خویاکرن. مژارا پەرتووکێ ب ئاشکەرایى ب پەیڤا عەشقێ دهێتە ئیفادەکرن، ئاسوویا زایینا عەشقێ خوەدایە، ئەگەر نە ژ ئەڤینا ئەوى بوویا، گەلۆ کۆتەلێ (بۆتا) گەردوونى یا خویا و نەخویا دبوو؟ ئەگەر خوەستەکا ئەوى نەبوویا دلدارى، دلدارییا ئەوى ژى نەگەهشتبا عشقێ، ئەڤ جیهانە موعەزەم بوو؟ ما ئەڤ بەرێ ئەڤینا مەزن، سێگۆشەیا فەزا، ئەردگلۆڤەر و مرۆڤ ئاڤا دبوو؟ ئادەمیزادێ سەروەرێ ئەڤێ جیهانێ یێ ل سەر ڕوویێ ئەردى، گەلۆ دبوو تۆڤێ ئەڤینا مەم و زینێ؟ باوەربکە لەوهەیا ئەوى یا ناڤ (عشقە)، یێ کو مینا قەلەمى نەقش دکەت، مرۆڤە.

کوردایەتى و زمانێ کوردى

ئەحمەدێ خانى گرنگییەک بێ هەمپا ب زمانێ کوردى دایە، ل دەمێ هەلبەست ب زمانێ کوردى نڤیساین هەر ژ بۆ هندێ نەبوو کو ب تنێ ب زمانێ کوردى بنڤیسیت، لێ بەلێ هەلویستەک بوو ل هەمبەرى دەستهلاتداران و زمانێ خوە یێ کوردى بکارهینا و هەلبەست نڤیسین. هەروەسا د هەمان دەمدا خانى ڕەخنەیەک ئاراستەی کوردان ب خوە ژى کر، ژ بەرکو خانى ل ئەوێ باوەریێ بوو کو کورد خوە ددەنە دەستێ ئاغا و دەستهەلاتێن داگیرکەر. ب دیتنا خانى کورد مللەتەک ئازا و جهێ باوەرییێنە، بەلێ ئەگەرێن پرت و بەلاڤى و نەئێکگرتنا ئەوان چنە؟

زمان و نڤیسینا ب زمانێ کوردى دبیتە ئەگەرێ ئەوێ چەندێ، کو کورد ژى هەستبکەن کو نەتەوەیەک جودا و تایبەتمەندییا خوە هەنە، ب ئەڤێ چەندێ دێ هوشیارییەک سەرتاسەرى پەیدابیت و دێ گەلێ کورد بەرەڤانییێ ژ خوە و ناسنامەیا خوە یا نەتەوەیى بکەت. هەلبەستڤانێ کلاسیک ئەحمەدێ خانى ئێکەم هەلبەستڤانێ کورد بوو کو ب ئاوایەکێ ڕاستەوخۆ ڕەخنە ل سەرۆکێن عەشیرەت و هۆزێن کوردان گرتى و ب ئەوان گۆتى، کو هوین ئەگەرێن سەرەکى یێن نەئێکگرتنا گەلێ کوردن و دەنگێ هەوە ل گەل دەستهەلاتێن داگیرەکرێن کوردایە، ئەگەر وەسا نەبا دا دوژمنێن کوردان، خولامییا کوردان کەن. بۆ نموونە خانى د ئەڤێ پارچە هەلبەستێدا دبێژیت:

گەر دێ هەبوا مە ئینتفقەک

ڤێکرا بکرت مە ئینقیادەک

ڕۆم و عەرەب و عەجەم تەمامى

هەمیان ژ مە را دکر عۆلامى

تەکمیل دکر مە دین و دەولەت

تحێیل دکر مە عیلم و حیکمەت

ئەحمەدێ خانى و ڕەخنە:

ئەحمەدێ خانى ئێک ژ ئەوان هەلبەستڤانان بوویە، کو ب ئاوایەکێ هویربین د (مەم و زین)ێدا ئاور ل چەندین پرسێن ڕەخنەیى دایە و کۆمەکا پیڤەران ل گورەی سەردەمێ خوە بۆ مە دیاردکەت، بۆ نموونە:

لێ هیڤى دکم ژ موستەعیدان

حەرفان نەگرن ل موستەفیدان

ئەڤ نامە گەر خرابە گەر قەنج

کێشا مە دگەل وێ دووسەد ڕەنج

نەوبارەیى تیفلى نەورەسیدە

هەر چەند نەهن قەوى گوزیدە

لێ من ژ ڕەزان نەکر تەمەتوع

مانەندى دزانن بکن تەتەبوع

ل ئەڤێرێ (خانى) ئەوێ ڕاستییێ دئێخیتە بەردەست، کو تێکستێ هەلبەستێ پشتى ژدایکبوونێ ژ لایێ ڕەخنەگرانڤە ڕەخنە لێدهێتەگرتن، ژبەر هندێ داخوازێ ژ ڕەخنەگران دکەت، کو ل دەمێ ڕەخنەگرتنێ ڕەنج و ماندیبوونا هۆزانڤانان لبەرچاڤ وەربگرن و ئەگەر کێموکاسییەک د تێکستێ هەلبەستێدا هەبوو نەکەنە بەهانە و ب ئێکجارى تێکستێ بێ بوها بکەن. ژبەرکو ئەگەر هەر تێکستەکێ ڕەسەن بیت و نەهاتبیتەدزین، هەلبەستڤان ئەوێ تێکستێ وەک زارۆکەکێ خوە یێ خوەشتڤى دهەژمێریت و کەسەکێ پێ خوەش نینە، کو ب خرابى بەحسێ زارۆکێن ئەوان بهێتەکرن. ب ئەڤێ چەندێ خانى ئاورۆەک ل باسەکێ ڕەخنەیێ یێ گرنگدایە کو (ڕەخنە داهێنانە).

ئەى خامە تە ژى گەلەک درێژکر

ئەڤ نامە بەسە تە پڕ قرێژکر

هەر چەندە کەلام شوبهى دوڕبەت

بێ قەدر دبت دەما کو پڕ بت

خانى د ئەڤان مالکێن هەلبەستێدا ب زەلالى دبێژیت: ئەى قەلەم تە ئەڤ بابەتە ب درێژى بەحسکر، بلا بەس بیت و ب کورتى ڤەبڕە، چونکى ئەگەر پەیڤ وەکو دوڕێ ژى بن ل دەمێ پڕ بن دێ بێ بوهابن.

بەرهەمێن ئەحمەدێ خانى:

1ـ عەقیدەیا ئیمانێ: ل سالا 2000 ل سویدێ هاتییەچاپکرن.

2ـ نووبەهارا بچووکان: فەرهەنگەکا عەرەبى ـ کوردییە ب شێوازێ هەلبەستێ ژ بۆ زارۆکان هاتییەنڤیسین، چاپا ئێکێ ل سالا 1926 ل ڕەواندز هاتییەچاپکرن.

3ـ مەم و زین: 1692 بۆ جارا ئێکێ ل سالا 1919 ل باژێرێ ئیستانبۆلێ هاتییەچاپکرن.

4ـ دیوانا ئەحمەدێ خانى، کو ژ غەزەل و قەسیدەیان پێکدهێت و ژلایێ (عەبدولرەحمان دوڕە) هاتییەشڕۆڤەکرن.

ژێدەر:

مامۆستەیێ سێیەمین: ه. خانى، وەرگێران ژ ترکى، زانا فارقینى، ڤەگۆهاستن ژتیپێن لاتینى: هزرڤان، چاپا ئێکێ، چاپخانەیا هاروار، دهۆک، 2006.

https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%DB%95%D8%AD%D9%85%DB%95%D8%AF%DB%8C_%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C