نووسینی: ڕێبەر کوردۆ
ژان پۆل سارتەر: مرۆڤ ئانکو هەلویست.
فەلسەفە و سیاسەت، ژ لایێ تیۆریڤە تەمامکەرێن هەڤدونە و د کەتواریدا هەڤدژن. هەر چەندە ئارمانجا فەلسەفەیێ گونجاندنا هزر و کەتوارییە. لێ مخابن، ب کێمى دبینین، کو د دونیایا سیاسەتێدا هزر و واقع ل سەر سفرەیەکێ کۆم ببن. ب واتایەکا دى فەلسەفەیا سیاسەتێ/ لۆگۆسى ئەقلانى دکەت. سیاسەتێ بەر ب ئاقارەکێڤە دبەت، کو بۆ مە هەمیان باش بیت، ئەو ژى ڕاستگۆییە. ل ئەڤێرێ، دەمێ سیاسەت ژ تیۆرییان بەرەڤ کەتوارى دچیت، کێمجاران ڕاستگۆیى بەرهەم ئینایە. بەلکو بەرۆڤاژى، هەردەم فێل و خرابى کرییە. ژ ڕەهەندەکێ دى، فەلسەفە کارى ل سەر گومان و پرسیاران دکەت. سیاسەت د کەتواریدا کارى ل سەر یەقین و باوەرییەکا کۆرە دکەت. ئارمانجا تێرمێ ئێکێ چێکرنا تاکەکێ ب کەرامەت و ب بها و ئارمانجە. لێ ئارمانجا تێرمێ دوویێ، چێکرنا حەشامەت و حەماسەتسازیێیە، کو ببنە ئالاڤێ بدەستڤەئینانا ئارمانجێن نوخبەکا سیاسى یا دەستنیشانکرى. ئەڤ چەندە ژى، دویرى ئەوێ هەڤگرتنا د ناڤبەرا فەلسەفەیێ و سیاسەتێدایە.
فەلسەفە ڕەهەندەکێ دەروونى، سۆسیۆلۆژى، هزرى و ئەخلاقى ددەتە سیاسەتێ. ب دیتنا من هەلویستێن قازى، ئاشکراکرنا ئەڤان هەردوو وارێن فەلسەفەیێ و سیاسەتێ ب واتایا ئاکارى و ڕاستگۆییێ بوون. وەها هەلویستێن وى وەکو سیاسى و شۆڕەشگێرەک هەڤکویڤێ هەلویستێن سوکراتێ فیلۆسۆف دبن. ل دەمێ بەرى چەند ڕۆژان، من دادگەها قازى و وەسییەتنامەیا قازى خواندین، بیرا من ل دادگەها سوکرتى هات، لەوڕا د هەڤبەرییێدا گەهشتمە ئەڤان خالێن ل خوارێ:
ـ سوکرات هزرمەندەکێ یوونانییە (469 ب.ز – 399 پ. ز) پترییا فەلسەفەیا خوە ب ڕێکا ئاخڤتنێ گەهاندییە. ژبەر کو ئەوى چ نڤیسین نینن و ئەوا گەهشتییە مە بۆ پلاتۆنى دزڤڕیت، کو شاگردەکێ وى بوو و هزر و بیرێن وى ب ڕێکا نڤیسینێن خوە گەهاندینە بەردەستێن مە. پلاتۆن دەربارەى سوکراتى دبێژیت: مێشا هەسپێ باژێڕییە. (مێش لەقان ل هەسپى ددەت، ب هەمان ئاوایى سوکراتى ئەسینایى هاندان، کو کارەکێ بکەن. ئەڤە ژى ب ڕێیا لەقێن ڕەخنەیى). پێکۆلێن ژ دلکارانە یێن سوکراتى بۆ یەکسانى و چاکییێ د ناڤ خەلکیدا د دەمەکێدا بوون، کو ئەسینا د ڕەوشەکا تایبەتدا بوو، چونکى ئەسینا د شەڕێ بۆلۆنیزێدا ل بەرانبەر سپارتا تووشى شکەستنێ بوو. بێهنا دەستهەلاتدارێن ئەسینایێ تەنگ کربوو. لەوڕا سوکران ل سەر دوو تاوانان بەر ب دادگەهێڤە برن و هاتە گونەهبارکرن، ئەو ژى:
- ئێک: ژبەر کو سوکرات ل دژى وەلاتییە و خوە ژ پەرستنا خوداوەندێن مە دویر کرییە.
- دوو: ئەقلێ لاوان تێکدایە، هندى بەحسێ یەکسانی و چاکسازییێ دکەت.
قازى محەمەد، کەسایەتییەکێ کورد یێ خەباتکار و فەرهەنگناسە. د ناڤبەرا سالێن (1900-1947) ژیایە. کەسایەتییەکێ ل پەى شۆپا زانین، هونەر، کەلتوور، ڕەوشەنبیرى و نشتمانى بوو. بەرى دامەزراندنا کۆمارێ دەمێ بەرپرسیارییا فەرهەنگ و ئەوقافێ وەرگرتى، ئێکەمین خواندنگەها کچان ل مهاباتێ ڤەکر. ژبلى حەز و ڤیانا وى بۆ زانینێ کو بەردەوام ل جڤاتێن زانا و کەسایەتییێن تێگەهشتى بوو. پشتى کۆمارا مهاباتێ هاتییەدامەزراندن، وى ڕەنگڤەدانەکا مەزن ل سەر ڕۆژنامەگەرى، کەلتوور، پرسا ژنێ، ئازادییا ڕادەربڕینێ، پەروەردە و دادپەروەرییێ هەبوو. پشتى بدەستڤەهینانا کۆمەکا دەستکەڤتێن بژارە و چەندین دانوستاندنان ل گەل ڕژێما ئیرانێ یا وى دەمى، کۆمار داگیرکرن و قازى ژى ل سەر کۆمەکا توهمەتان دهێتەسێدارەدان. خالێن بالا من ڕاکێشاین، کو نێزیکى توهمەتێن سوکراتى بوون، ئەو ژى ئەڤ هەردوو خالە بوون:
- ئێک: ل دژى وەلاتییە، دەستکارییا نەخشەیێ ئیرانێ کرییە و گوهۆڕییە.
- دوو: سەربەخۆیى ڕاگەهاندییە.
ـ ئەنجام
سوکراتى دخوازت هەمى مرۆڤێن جیهانێ ئازاد بکەت. قازى دڤیا مللەتەکێ مستەحەقى ئازادییێ بکەت. سوکراتى دڤیا مرۆڤەکێ چێبکەت، کو سەربەخۆ هزر بکەت، قازى دڤیا مللەتەک هەبیت سەربەخۆ بژیت. سوکراتى دڤیا ئەقلییەتا مرۆڤێ ئەسینایێ ل بەرانبەر پرسێن وەکو ئازادى، یەکسانى، ژیان، مرن و چاکییێ بگوهۆڕیت. قازى دخوازت ئەقلییەتا فارسان ل بەرانبەر یێ دى بگوهۆڕیت، یێ دییێ نە فارس مافێ ژیان، سەربەخۆیى، ئازادى و زانینێ هەیە. هەردوو ب تێکدەر و یاخى دهێنەگونەهبارکرن. ل دووماهییێ هەردوو دهێنە ژەهردان و سێدارەدان.
ـ سوکرات و قازى محەمەد دشیان بڕەڤن، لێ نەڕەڤین.
قازى محەمەد د کۆپیتکا هێزا خوەدا بوو و دشیا بڕەڤیت، لەوڕا ئەندامێن کۆمیتەیا حزیا دیمۆکراتى داخواز ژێ کرنکو مهاباتێ بهێلیت، لێ قازى نەڕەڤى. ژبەر کو پەیمانەکا ئەخلاقى ل گەل خەلکێ کۆمارێ هەبوو. ئەو ژى دێ بەرپرسیارى و گونەهێ هەلگریت. و گۆتبوو، بلا خەلکێ من نەهێتەسزادان و ئەز دێ ل پێش هەمیانڤە سزایى وەرگرم. هەروەکو د وەسییەتنامەیا خوەدا دبێژیت: من ل گەل نەتەوەییێ خوە پەیمانەک هەیە، کو د ناڤ ئەواندا بژیم و بۆ وان بمرم، چ جارا یێ بەرهەڤ نینم، ئەڤێ پەیمانێ بشکێنم.
سوکراتێ فیلۆسۆف ژى هەمان ڕەوش هەبوو، دشیا ب ساناهى بڕەفیت، ژبەر کو ل گۆرەى یاسایێن ئەسینایێ ییێن ئەوى سەردەمى، ئەگەر ئێک بڕەڤیت و بچیت ل باژێڕەکێ دى بژیت، لێبوورین بۆ دەردکەڤت. کریتۆیێ هەڤالێ سۆکراتى دبێژیتێ، مە هەمى تشت یێن ئامادە کرین، دا بڕەڤین. سوکرات ڕەت دکەت. کەواتە سوکراتى، پەیمانا ل گەل بها و هزرێن خوە پاراست و ڕێز لێ گرت. وانەیەک نیشان مە هەمیاندا، کو قوربانیدان ژ پێخەمەت بهایان فەزیلەت و سەربلندییە.
ـ سوکرات و قازى محەمەد، پشتى ژەهر و سێدارەدانێ و دەستپێکرنا دیرۆکێ
سوکرات د کێلیکا ژەهر و مرنێدا، ژنوى دیرۆکا وى دەستپێکر. بوویەرەک بوو ل دووماهییێ دەرکەڤت. مرۆڤەکێ خودان فەلسەفەیا دەڤکى، ئەگەر بوویەرا ژەهرکرنێ نەبا، ڕەنگە نوکە مە ناسنەکربا! ئەڤێ بوویەرێ سوکرات و فەلسەفەیا وى زندى هێلان. نیچە دەربارێ سوکراتى دبێژیت: ژ هەمى تشتێ سوکراتى، ب تنێ مرنا وى یا خوەش بوو! دیارە ڤێ گۆتنا نیچەی ڕەهەند و شڕۆڤەکارى بۆ هەنە. دبیت نیچەیى هەمى فەلسەفەیا وى ڕەت کربیت، لێ بوویەرا ژەهرکرنا وى ب خوە فەلسەفەیە. فەلسەفەیەک کو نیچەیى نەشیا قەبویل نەکەت. ڤێ بوویەرێ سوکرات وەکو فیزیک نەهێلا، لێ وەکو هزر و هەلویست زندى هێلا.
قازى محەمەد ژى، بوویەرا سێدارەدانێ و هەلویستێ وى بەرانبەر خەلکێ وى ب خوە، ئەفسانەیەکە ناچیتە د چارچووڤەیێ دیرۆکا چ کۆمارێن دیدا. ڕاستە ژ ئالییێ سیاسى ڕەنگە خەلەتى بیت کو ڤیابا ژ مهاباتێ چووبا و بەردەوامى ب خەباتا خوە دابا، لێ نەچوونا وى ل دژى هەمى هزرێن سەرۆکێن کۆمارێن دینە. ب ئەڤێ چەندێ، قازى پرەنسیپێ ڕەوشەنگەرییێ ئێخستە د دونیایا سیاسەتێدا، سیاسەت ژ گۆتنا میکافیلى (ئارمانج ڕێکێ ددەتە ئالاڤان) گوهۆڕى. مرۆڤبوون و قوربانیدان ئێخستە د دونیایا سیاسەتێدا، کانتیانە هزر کر (هەر مرۆڤەک ب خوە ئارمانجە، نابیت ئەم ب خوە بکەینە ئالاڤ) ل جهێ وەکو پڕانیا سیاسییێن دى خەلکێ بۆ خوە بکەینە قوربانى، ئەو ب خوە بۆ قوربانى. ئەڤ چەندە وەها دکەت وى دلکار (جدى) بکەت ژ سەرکردەیێن دى، کێلیکێن سێدارەدانا قازى وەکو سوکراتى ژنوى دیرۆکا وى دەستپێدکەت. ئەڤێ چەندێ ژى پرسا مللەتەکێ ستەملێکرى زندى کر و خوە کرە قوربانى. دیارە قازى هەڤڕکى ل گەل زەمەنى کرییە، کو تەمەنێ کۆمارێ ب تنێ 11 هەیڤن، لێ ب هەلویستێن خوە واتا ب وان 11 هەیڤان دا، کو ببیتە بوویەرەکا زندییا دیرۆکێ.
ـ باوەریبخوەبوونا سوکراتى و قازى ل دادگەهێ
سوکرات ل جھێ دادگەهێ ب وێ دفنا خر و سەرێ کەچەل و وێ بێدەنگییا تژى سحر، وەکو بوونەوەرکێ نیڤمرۆڤ و نیف فریشتە، مرۆف دئێخستە دبن کاریگەرییا خوە و بەرێخوەدانێن وى دگەهشتنە هەمى تەماشەڤانان. تشتێ بالکێش سوکراتى ل دادگەهێ بەرگرى ژ ڕەفتارێن خوە نەکر و نە ژى داخوازا لێبوورینێ ژ دادوەران کر. هەر تەکەزى ل سەر چاکى، مرۆڤ و ڕاستگۆییێ دکر. ل دەمێ بەحسێ ڤان پرسان ل دادگەهێ کرى، هەڤالەکێ وى دبن لێڤان ڕا گۆت: سوکرات هەمان کارێن هەر جار دکەت، دەمێ ئەم سەرباز چەندین جاران ژیانا خوە ئێخستییە د مەترسییێدا بۆ ڕزگارکرنا سەربازێن دى.
قازى ژى ب وێ بێمنەتییا خوە و ئاورێن وى بۆ دادوەران ئەو تووشى حێبەتییێ کرن. قازى دبێژیت: گیانێ من، وەلاتێ من و نەتەوەیا من کوردە. چاوا هەوە پێ خوەشە وەسا سەرەدەرییێ ل گەل من بکەن، ب تنێ خەلکێ من ئازار نەدەن.
قازى ل دادگەهێ هوسا بەرگرى ژ مللەتێ خوە کر و ب چ ڕەنگان بەرگرى ژ خوە نەکر، ل دادگەهێ هەمى هەولدان کو تاوانا بێخیتە سەر ستویێ خوە و هەڤالێن خوە ڕزگار بکەت. ئەو ب خوە دبێژیت: ژ بۆ ئەوێ چەندێ کو کەرامەتا خەلکێ من یا پاراستى بیت، ئەز باژێڕى ناهێلم و دێ خوە کەمە قوربانى خەلکێ خوە.
دێ بێژى سوکراتى دزانى، کو دیرۆک دێ قازى محەمەدەکێ چێکەت. لەوڕا دگۆت: “نابیت شڤان هەست ب دفنبلندییێ بکەت، دەمێ پەزێ وى کێم ببیت.” قازى ژى گۆتنا سوکراتى پڕاکتیک کر.
ـ واتایا مرنێ ل دەڤ سوکرات و قازى
دەمێ سوکراتى کۆپا ژەهرێ ڤەخوازى، هەڤالێن ل دەوروبەرێن وى دکرە گرى. سوکراتى ل دۆر مرنێ گۆت: زەلامێ باش هزرێ د مرن و ژیانێدا ناکەت، بەلکو هزرێ د ڕەفتارێن خوەدا دکەت، ئەرێ ڕاستن یان نو! بەلایا ژیانێ د مرنێدا نینە، بەلکو د ڕیسواکرنێدایە. هەروەسا تەمام دکەت و دبێژیت: لەش زیندانا ڕوحێیە، ڕوحێ ژى چاڤ ل ڕێیا ئازادییێیە. لەش وەکو ئامیرەکێ موزیکێیە، ڕوح وەکى ئاوازەکێ تێدا دژەنیت. ئەڤ ئامیرە تێکدچیت و نامینیت، لێ ئاواز هەر دمینیت.
قازى ژى ژ مرنێ نەدترسیا، هەروەکو دزانى مرن ئەو کێلیکەیە یا حەقیقەتا مرۆڤان و مرۆڤى وەکو هەیى نیشان ددەت. دیارە مرن لەحزەیەکە غرۆرێ ژ مرۆڤێن بچویک وەردگریت و ترسنۆکییێ ددەتێ. بەلێ بۆ مرۆڤێن مەزن غرۆرا وان دپارێزیت، قازى دگۆت: دبیت هوین بێژن بۆچى قازى محەمەد ب سەرنەکەڤت؟ د بەرسڤێدا دبێژم: ب وى خودێ ئەز سەکەڤتم، چ هەییەک و چ سەرکەڤتنەک ژ وێ مەزنترە کو ڤایە ئەز نوکە د ڕێیا گەل، نەتەوە و وەلاتێ خوەدا سەر و مال و جانێ خوە ددەم. باوەربکەن ئەز ب خوە ژ دل ب هیڤى بووم، کو ئەگەر مرم ب مرنەکێ بمرم ل حزوورا خوەدێ و گەل و نەتەوەیا خوە ڕویسۆر بم. ب دیتنا من، ئەڤ مرنە سەرکەڤتنە.
ـ مالباتێن هەردوویان هەست و سۆزێن وان نەلڤاندن
سوکراتى ل دادگەهێ گۆت: من مالباتەکا هەیى ژ ژنەکێ و سێ زارۆکان پێکدهێت، من ل گەل خوە نەئیناینە دادگەهێ، دا دلێ هەوە نەمینیتە ب من ڤە و نە ژى سوز و دلینییا من بلڤیت.
قازى ژى دبێژیت: نابیت چاڤێن هەوە ب کوشتنا من و برا و پسمامێ من بترسیت، پێدڤییە گەلەک کەسێن دى یێن وەکو مە د ئەڤێ ڕێکێدا گیانێ خوە فیدا بکەن. هەتاکو بگەهن ئارمانج و خوەزییێن خوە.
ـ سوکرات و قازى شەیدایێن حەقیقەتێ بوون
قازى د وەسییەتنامەیا خوەدا دبێژیت: خودێ دزانیت، کو یا ژ دەستێ من هاتى ب سەر، جان و تێکۆشان، ب شیرەت و ڕێنما و نیشاندانا ڕێیا ڕاست بۆ هەوە، من قەت کێماسى نەکرییە.
دەمێ سوکرات ل دادگەهێ ڕابوویى گۆت: کێمتر بەرێخوەبدەنە سوکراتى، زێدە تەماشەیى حەقیقەتێ بکەن.
هەردوو لێگەڕ و بەرگیریکارێن حەقیقەتێ بوون، دیارە دوو حەقیقەت هەنە. ئەو ژى حەقیقەتا ژیرەکى Vernunft کو جۆرە حەقیقەتەکە ناکەڤیتە د چارچووڤەیێ دەم و جهیدا، ناهێتە گوهۆرین وەکو مرن و هەبوون و حەقیقەتێ ب خوەیە. سوکرات ل دویڤ ئەڤان حەقیقەتان دگەڕییا. جۆرێ دى یێ حەقیقەتێ دبێژنێ حەقیقەتا واقعى Wirklich ئەڤ حەقیقەتە ل گۆرەى جهى و دەمى دهێتە گوهۆرین. قازى ل پەى ڤێ حەقیقەتێ دگەریا، مللەتەک هەیە دبێژنێ کورد و حەقیقەتەکا واقعى هەیە، ژ بۆ مانۆفێستکرنا ڤێ حەقیقەتێ زانین، قوربانى و خەبات پێدڤییە.
ـ ئەنجام
ڕاستە دوو کارێکتەرن ل دوو سەردەمێن جودا ژیاینە. پرس و مژار و خەباتا وان ژئێکدو جودانە. لێ ب دیتنا من، هەردوو قوربانى ڕێک و دۆزەکێنە. دۆزەک کو جەوهەرێ مرۆڤییە. ژبەر کو دەمێ تو تشتەکێ ڕادەست بکەى، ب مەرەما پاراستنا مرۆڤان و کەرامەتێ ئەڤە ب خوە بهایەکە و مە پالددەت کو ب بەرچاڤکا فەلسەفەیا سوکراتى لێبنێرین. ب تنێ فەلسەفە دشێت مە ب ئەڤان هەلویستان تێبگەهینیت، کو دۆزەک هەبیت و بۆ مرۆڤى یا گرنگ بیت، نە دیرۆک و نە ئاڤاهى و نە ماددە، کو ئەڤە ب خوە ژى ئاراستەیەکە کێمجاران د دیرۆکێدا دووبارە بوویە، لەوڕا ژى بۆ من هێڤێنێ ڤێ نڤیسینێ.
