مۆزیک د سەرکێشییا گەشتا ڕوحیدا

داستان تەها عەبدولا

ژیانێ د چەرخێ جینۆساید و بەرھنگاریکرنا ھەبوونێدا و ھەڤدەم ل گەل ڕۆژگارێن سەخت گەلەک ڤاڵاهى د کەسایەتییێدا ئافراندینە. ئەگەر ھونەر تاکە خوەدیکا ڕەنگڤەدانا بارودۆخێن کەتواری و دەربڕینا ڕاستییێ بیت، مۆزیک ژی ئێک ژ گرنگترین ھونەرێن کو خزمەتا مرۆڤایەتییێ کرین و بوویە ھێڤێنێ دروستکرنا پەیوەندییەکا موکم د ناڤبەرا جەستە و دەڕوون و ڕوحا مرۆڤیدا. لەوڕا فەیلەسۆفێ گریکی (پلاتۆ) مۆزیکێ ب بەرزترین ئاستێ ھونەری ل قەلەم ددەت، چونکی کاریگەرییا بارودۆخێن ژیانێ و شینوارێن ئەوێ ل سەر جەستەیێ مرۆڤی کێمدکەت، مۆزیک ب خوارنا ڕوحێ دھێتەھژمارتن.

مۆزیک د تێگەھێ خوەدا ئەو زمانە یێ کو ژ ڕێزکرن و ڕێکوپێککرنا دەنگێن ھەمەڕەنگ ئاوازەکێ دئافرینیت. ئەڤ دەنگە ژی ژ بۆ دوو ژێدەران پارڤەدبن ئەو ژی: ژێدەرێن سروشتی مەبەست ژ دەنگێن خوەزاینە، ھەر تشت د گەردوونیدا دلڤیت و ڕیتمەکێ دروستدکەت، ھەر ژ ھاتنوچوونا ھەوای و بەلگێن داروباری، دەنگێ عەوران و ئەسمانی… ھتد. ئەرێ ھوین نابینن کو سروشت ب ھەمیڤە دستریت؟ ھەتا لێدانێن دلی ژی! ئێکەم دەنگ (ڕیتم) مرۆڤی گوھــ لێدبیت پشتی مەھا چارێ ژ ژیێ مرۆڤی تەمام دبیت، بەری ژدایکبوونێ دەنگێ دلێ دایکێیە و ب ئەڤی ڕەنگی زارۆک ل بەر ئاوازا دلێ دایکێ تەمام دبیت، کەواتە بەری ھاتنا مرۆڤی ژ بۆ جیھانێ فێربوون و ئارامبوونەک ل گەل مۆزیکێ ھەیە. ئەڤجار دێ بینین دەما زارۆک دھێتە جیھانێ ل بەر سینگێ دایکێ زویتر ئارام و تەنا دبیت.

جۆرێ دوویێ دەنگێن دروستکرینە “دەستکردن”، ئانکو ئەو دەنگێن ب ھاریکارییا مرۆڤی دھێنە ڕێکخستن یان ژی ب ڕێیا ئامیرەیێن مۆزیکێ دھێنەژەنین. ھەر چەندە مرۆڤی د چەرخێن دێریندا ھەستییێن گیانەوەران ژ بۆ دروستکرنا ئامیرەیێن ھەوای بکارهیناینە یان ژی چەرمێ گیانەوەران کرینە ئامیرەیێن مۆزیکێ، بەلێ پترییا ڤەکۆلەران دوپاتدکەن، کو سەدێ شەشێ بەری زاینێ ل سەر دەستێ زانایێ بیرکارییێ (فیساگورس)ی ئه‌وێ خودانێ باشترین قوتابخانەیا بیرکارییێ ل سەردەمێ خوە، ڕادبیت ب دروستکرنا ئامیرەیەکێ مۆزیکێ و ب ڕێکا داھێنانا خوە یا ئامیرەیێ مۆزیکێ ل جیهانێ ناڤدار دبیت. ئەڤ بیردۆزە دبیتەجھێ گرنگیپێدانێ ھەتاکو (پلاتۆ) دھێت و مۆزیکێ تێکەلی فەلسەفێ دکەت و گرنگییەکا ئێکجار مەزن ب مۆزیکێ ددەت. ل گەل ڤەدیتنا ئەڤی زانست و زمانێ گرنگ و پێدڤییا ئەوی ژ بۆ مرۆڤی، ئێدی جھـەکێ تایبەت و پیرۆز ل دەڤ مللەتێن جیھانێ گرت و پەیوەندییەکا توند ب ڕەھەندێن (کەلتووری، جڤاکی، ئاینی، نەتەوەیی… ھتد) دروستکر. ل دۆر گرنگییا مۆزیکێ فەیلەسۆفێ چینی (کۆنفۆشیۆس) دبێژیت: “ئەگەر تە بڤێت ئاستێ ھێز و شارستانی و مەدەنییێ مللەتەکێ بزانی، گوھدارییا مۆزیکا ئەوان بکە.” کەواتە مۆزیک شیایە ببیتەدەنگێ دەربڕینا ئێش و ئازار و شادییا ھەر گەل و نەتەوەییەکێ.

گەر پاپۆرا مێژوویێ ژ بۆ پاش بزڤڕینین پێدڤییە ژبیرنەکەین، یەکەم جار مۆزیک د ڕێوڕەسمێن ئایینی و سروودێن ئایینیدا بکارھاتییە، وەکو د شارستانیەتا گریکیدا دیار کو خوەداوەندێ مۆزیکێ ب ناڤێ (ئارزیۆس) ئانکو گرۆپێ ھەر نەھـ کچێن ھونەرێن جوان و ب ھەر ئێک ژ ئەوان دگۆتن (میوز) کو زاراڤێ مۆزیکا ھەنوکە ژێ ھاتییە وەرگرتن. ھەر ئێک ژ ئەوان ھێما و ڕێبەرییا بەشەکێ ھونەری دکر، وەکی (ستران، سەما، وێنەکێشان، کومیدیا، گوتار…ھتد). دیسان ئایینێن ئاسمانی ژى، ژ مۆزیکێ و ڕادەیێ گرنگی و کاریگەرییا ئەوێ یا ئێکسەر دویر نەکەڤتینە، وەک خواندنا (ئنجیلا پیرۆز) ل پەرستگەھان ب شێوەیەکێ تێکەل ل گەل مۆزیکەکا ڕێکوپێک یان ژی تەجویدا قورئانا پیرۆز و سروودێن ئاینی. ئیمامێ (غەزالی) د پەرتوکا خوەدا یا ب ناڤێ ((احیاء علوم الدین)) دا دبێژیت:

((من لم یحرّکه الربیعُ و ازھارە

والعودُ و اوتارە

فھو فاسدُ المزاج

لیس له علاج)).

کەواتە مرۆڤێن ساخلەم ھەر ب سروشتێ خوە خوەشى و جوانییێ ژ دەنگێن مۆزیکێ وەردگرن، ئەڤجار چ دەنگێن ژ ژێدەرێن سروشتی یان ژی ژ ئامیرەیان پەیدادبن و ئارامییێ ب مرۆڤان دبەخشن. بیرمەند و ھوزانڤانێ تەسەوفێ (شەمسەدین تەبرێزی) ماموستایێ (جەلالەدینێ ڕۆمی)، د دەمێ فێرکرنێدا قوتابیێن ڕێبازا خوە ژ بۆ گوھداریکرن و گرنگیدان ب مۆزیکێ پاڵددان. ب دیتنا ئەوی مۆزیک گەشتەکا ڕوحییە و فێربوون و لێبوورین و گەشبینییێ ب مرۆڤی دبەخشیت، چونکی د ئەڤێ گەشتێدا ڕوحا مرۆڤی دگەھیتەبلندترین ئاستێ مرۆڤایەتییێ و ل دەمێ ڤەگەڕیانێ ژ بۆ کەتواری جوداھی پەیدادبیت، مرۆڤەک پڕی لێبوورین و حەزکرن دھێتەئافراندن. دشێین مۆزیکێ د ناڤ بوارێ پەروەردەییدا بکاربینین ژ بۆ ئاڤاکرنا کەسایەتییەکا ھێمن و چالاک د جڤاکیدا، بۆ نموونە (شکسپیر) د ئێک ژ شانۆگەریێن خوەدا ئاماژەیێ ب ئەڤێ یەکێ ددەت، دەمێ کو ئێک ژ کاراکتەران ھەڤالێ خوە ھایدار دکەت و دبێژیتێ: “ژ فلان کەسی ھشیاربە مرۆڤەکێ ترسناکە، چونکی ئەو خوەشییێ ژ جوانییێ وەرناگریت و ھەستێن ھونەری نینن!”

د ئه‌ڤان دیتنێن سەریدا بۆ مە دیار دبیت، کو ئەو کەسێ ھەستێن ئەوی ل ھەمبەری گولێن بھارێ و ئاوازێن عودێ نەلڤن، ئەو کەس ساخلەم نینە و ڕەنگە تێکچوونێن دەڕوونی ھەبن.  ژ لایەکێڤە ب ترسناک ھاتییە سالۆخدان، چونکی ئەو مرۆڤێ جوانییێ وەرنەگریت دشێت ب سانەھی کەرب و کینێ ژ ھەر تشتی ھەلبگریت، داکو کەسایەتییێن ساخلەم د جڤاکیدا ئاڤا بکەین، پێدڤییە گرنگی و مفایێن مۆزیکێ باشتر بناسین.

مۆزیک و تەندروستییا جەستەی: مێژوویا بکارهینانا مۆزیکێ وەکو چارەسەرییەک ژ بۆ نەخوەشییان ڤەدگەریتە شارستانییا سۆمەری و بابلی و ئاشۆریان، کو ب شێوەیێ ستران و مۆزیکێن ڕوحی یێن کاریگەر و سروودێن ئاینی بکارهیناینە، مللەتێن گریکی و ڕۆمانی و چینی، فیرعەونان ژی ب ھەمان شێوەیى سوودمەندی مۆزیکێ بووینە. ژ ئەوان زانایێن مۆزیک وەکو دەرمان بکارهینایی و ب گرنگیڤە وەرگرتی زانایێن مینا (ئوم حەتەب، کندی، ئیبن سینا، ئیبن ڕوشدی، ئیبن ڕازی.. ھتد) بوون. ئەڤان زانایان مۆزیک ژبۆ چارەسەرییا نەخوەشان ل (بیمارستان)ێ بکارهینایە، کو جھەک بوویە وەکو نەخوەشخانە و فێرگەهـ د ئه‌وی سەردەمیدا و کۆمەلەیەکا نەخوەشان لێدھاتنە چارەسەرکرن و ھەر ئێک ل دویڤ نەخوەشییا ئه‌وی جۆرەکێ مۆزیکێ ژ بۆ دھاتە دەستنیشانکرن. ھەلبەت د قۆناغێن ڤەژینێدا ڤەکۆلەران ڕادەیێ زانیارییان ل سەر چێژ و گرنگییا مۆزیکێ بەرفرەھـترکرن، ڤەدیتنێن زێدەتر ژ بۆ دیرۆکا مرۆڤایەتیيێ تۆمارکرن.

ژ کاریگەرییا مۆزیکێ ل سەر مێشک و فیسیۆلۆژییا مرۆڤی زانست دووپاتدکەت، کو مۆزیک کار ل پارچەیەکا مێشکی ب ناڤێ (Hypothalamus) دکەن و ئەڤ پارچە ڕادبیت ب بەرھەمهینانا ھورمۆنێ (Endrophines) یێ ناسیار ب بێھۆشکەر (مسکن) ب ئەڤی ڕەنگی جەستە چالاک دبیت و ھەستێن مرۆڤی ب ئازارێن نەخوەشییێ کێمتر دبن، ئەڤجا چ ئازارەکا دەملدەست بیت یان ژی ئەو ئازارێن پشتی نشتەرگەرییان. ڤەکۆلەران دیارکرینە کو گوھداریکرنا مۆزیکێ ب ڕێژەیا ٢٥% ھەستکرن ب ئازارێن (گەھان، ھەستی، ماسولکەیان) کێمدکەت، چونکی ب شێوەیەکێ ئێکسەر کار ل (جیھازێ بەرگرییا لەشی) دکەت و بھێز دئێخیت. بەشەک ژ ڤەکۆلەران مۆزیکێ ب کلیلا ڤەگەڕاندن و ڕێکخستنا زانیارییان و ب ھێزکرنا بیردانکا مرۆڤی ل قەلەم ددەن، پشتی کو دەسکەڤتێن باش بدەستخۆڤەهیناین ژ بۆ باشترکرن و چارەسەرییا تووشبوویێن نەخوەشییا (زەھایمەر)ێ ب گوھداریکرنا مۆزیکێ ژ بۆ دەمەکێ درێژ یێ ڕۆژێ. دیسان نەخوەشییا کۆئەندامێن ماسولکەى ئەوا ناسیار ب (ڕوعاش-  (Parkinsonion و ل گەل ھندێ زانستێ ھەڤچەرخ ئاماژە ب ھندێ ژی داییە، کو نەخوەشییێن تووشی جەلتەیا مێشکی دبن ب ڕێکا گوھداریکرن ل مۆزیکا (جاز) ڕەوشا وان بەرەڤ باشتر دچیت.

مۆزیک د شرۆڤەکرنا دەڕوونیدا: کاروانێ پێشکەڤتنا مۆزیکێ دیرۆکەکا درێژ دەربازکرییە، ئەگەر مۆزیکێ ل بەر تیڕۆژکێن تیۆرا (فرۆید)ی و بنەمایێن ئەوێ (ھەبوون، وزە، خۆڕاگری، ھاوسەنگی، چێژوەڕگرتن) یێن دەڕوونی ڤەخوینین، دێ بینین کو مۆزیک شیایە جھێ خوە دناڤ ھەمی بنەمایێن دەڕوونیدا بکەت. مرۆڤ ب گوھداریکرن یان ژەنینا مۆزیکێ ھەست ب ھەبوونا خوە دکەت، بیردانکا ئەوی بهێز دکەڤیت ل گەل ھەڤسەنگییا ھەستان ئارامی پەیدادبیت، ڕەنگە جاران ئەو نھێنی و مەبەستێن د نەستێ مرۆڤیدا ھاتینە ھەلگرتن ب ڕێکا مۆزیکێ دەربڕین ژێ بھێتەکرن. ژبۆ نزیکبوون ژ ڕاستییا ئەڤێ چەندێ (سیودۆر ڕیک ١٩٦٩- ١٨٨٨) ئێک ژ قوتابییێن فرۆیدی بوویە، لدویڤ ھەمان تیۆر ڤەکۆلینێ ل سەر کارتێکرنا مۆزیکێ و مفایێن دەڕوونی دکەت. د ئەنجامدا دیاردکەت، کو مۆزیک دشێت ب ئاوایەکێ باشتر ژ زمانی، دەربڕینێ ژ ھەستێن مرۆڤی بکەت. چونکی شیانا گەھاندنا پەیامێن بیردانکێ و ئارامبوونا مێشکی دکەت. ھەر وەکی جبڕان خەلیل جبڕان دبێژیت: (مۆزیک کچا ئاورییێن بێدەنگییێیە و ژدایکبوویا ھەستەکا دەروونێ مرۆڤی یا ئاشکرایە، ھوشمەندییا ئەوێ ڕاستییەکە).

ژێدەرێن مفا ژێ هاتییەوەرگرتن:

http://www.arageek.com/art/2015/11/05/about-music-and-philosophy.html

http://www.wafainfo.ps/atemplate.aspx?id=3722

www.altibbi.com/مقالات–طبية/الصحة–النفسية/الموسيقى–تعالج–الامراض–النفسية–و–الاصابات–الدماغية -1176 .