فەلسەفە و ئایین دۆست یان ئەغیار؟

386
0
بڵاوکردنەوە:

فەلسەفە و ئایین دۆست یان ئەغیار؟

نووسینی: شكار ئیبراهیم

 

لەبری پێشەكی

دەرگیربوون لەگەڵ بابەتی ئایین و فەلسەفە و مێژوویەكی هاوبەشی هەردوو باسەكە، بە شێوەیەكی دوژمنانە یان دۆستانە، دەرگیربوونە لە مێژوویەك هەوڵی عەقڵ و لۆجیك لە  بەرانبەر پەرتووكە پیرۆزەكان، جا یان بەزەمینیكردنی پەرتووكەكان و پاراستنی پیرۆزییەكانیان، وەك زانایانی لاهووت و عیلمی كەلام ئەمەیان ئەنجام داوە، یان وەك ڕماندنی بنەچەی ئایین وەك فەيلەسووف و بیریارە دژە ئایینیەكان ئەمەیان كردووە، چونكە ئایین وەك كۆمەڵێك پاكێجی ئامادەكراو و وەڵامی ئامادە دێتە بەردەمی مرۆڤ و خۆی نمایندە ئەكات، لە  بەرانبەردا فەلسەفە وەك دنەكردن و كەوتنە نێو فەزایەك لە بیركردنەوە، نەك لە ئیمانهێنان، خۆی نمایندە ئەكات، ئەتوانین بڵێین ئایین وەك پەیامێك بۆ ئەوانەی پێشمەرج خۆیان تەسلیم كردووە و ئیمانیان هێناوە وەك چۆن قورئان ئاماژە بەم بابەتە ئەكات: “ذلك الكتاب لا ريب فيه هدى للمتقين (2) الذين يؤمنون

بالغيب”[1]، بەڵام فەلسەفە وەك توڕدانە دۆڵی بیركردنەوە و هاندانی مرۆڤ بۆ بیركردنەوە هەروەك چۆن لە پەسنی سوكراتدا وتراوە: “ئەو پیاوەی چاوسور و دلێرە لە سەر پرسیاركردن”.[2]

لێرەوە دووانەی قوڵبوونەوە و شۆڕبوونەوە نێوخود و نێوبیركردنەوە لە فەلسەفە، و ئیمانهێنان و وەرگرتنی كۆمەڵێك وەڵام لە نێو ئایین درك پێئەكەین و مەودای گرژی نێوانیشیان دەردەكەوێت، لە هەمان كاتدا ئایینیش دەستەوەستان نییە لە  بەرانبەر هەوڵ بۆ قڕكردنی یاخود بۆ بیركردنەوەیەك لە ئایین لە دەرەوەی زمانەكەی وی – زمانی پیرۆزی- بە درێژایی سوڵتەی ئایینی خوێنی فەیلەسووفان و نوێخوازان و بیریاران و شمشێری شەریعەتڕەوان دۆست بوون و فەیلەسووفان و جەماوەر ئەغیار و نامۆ بوون، لە حاڵەتێك لە حاڵەتەكان ئایین هەوڵی داوە لێك تێگەشتن و دۆستایەتییەك پێشكەشی عەقل بكات وەك لایەنێكی باڵا و فەلسەفاندن و تێفكرین وەك لایەنێكی لاواز و خادمێك لە خزمەتیدا بێت، ئەمەش بەو پێیەی ئایین ڕاستییەكی ڕەهای حاشا لێنەكراوە لە خەیاڵدانی ئایینداراندا و فەلسەفەش بریتییە لە جیهانێك لە خەمڵاندن و گومان و بیركردنەوە كە سەرچاوەكەی خودی خۆمانە، لە نێوان خوايیبوونی سەرچاوەكە و مرۆییبووندا بەرزەخێك درووست ئەبێت كە هەرگیز عەقڵ و فەلسەفاندن ناتوانێت تێكی بشكێنێت بەڵام ئەتوانێت پشتگیر و خادم بێت، پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە كە:

ئایا بەڕاستی شتێك بوونی هەیە بە ناوی فەلسەفەی ئایین؟

فەلسەفاندنێك كە چەندین پێشمەرج (مقدمات)ـێكی پیرۆز بەرۆكیان گرتووە ئایا ئەتوانێت ئازادانە بیر بكاتەوە بفەلسەفێنێت؟

ئەی ئایا بیركردنەوەیەكی كۆتكراو ئەكرێت بیركردنەوەیەكی فەلسەفی بێت؟

بۆ گەشتن بە ئەنجامی ئەو پرسیارانەی ئەمانەوێت بەرخوردی بكەین پێویستمان بە پێناسەكردنی ئایین و فەلسەفە هەیە پاشان مێژووی پێکگەیشتنی ئایین و فەلسەفە، و هەوڵەكانیان لە نێو یەكتریدا و ئەنجامگیرییەكی زانستییانە، بیگومان ئایین واژەیەكی زۆر فراوانە و بە هەمان شێوەش فەلسەفە چەندین فۆڕم و شێواز لەخۆیاندا جێ دەكەنەوە، ئێمە وەك كوردێك لە كوردستان ئەمانەوێت بابەتەكە شرۆڤە بكەین بۆیە بەشێوەیەكی وردتر كار لەسەر ئایینی ئیسلام و بەركەوتنی بە فەلسەفەی یۆنانی ئەكەین تاكوو مەودایەكی ڕوونتر لە بەرچاومان بێت.

 

پێناسەی ئایین:

پێش پێناسەكردنی دیین (ئایین) پێم خۆشە لەسەر ڕەگ و ڕیشەی وشەكە ڕابووەسم، وشەی (دین) لە وشەی (دین)ـی ئاكەدییەوە هاتووە، كە بەواتای دادوەری و پاداشت یەت، و لە ڕاستیدا خودی ئەم وشە ئاكەدییە وەرگێڕانێكە بۆ وشەی (أور)ـی سۆمەری، كە بەواتای (شار) دێت، چونكە شار شوێن و مەڵبەندی دادوەری و دادپەروەرییە، بەم چەشنە، بەشێوەیەكی خێرا وشەی (دین)ـی ئاكەدی بازدانێكی واتايی بەخۆیەوە دیوە، و بە بەرچاوگرتنی واتا عەرەبییەكەی، كە یەكاویەك لە زمانی ئاكەدییەوە نەهاتوە، بەڵكو لە ئارامییەوە هاتووە (دینو) واتە “الديّان”ئەویش ئەو دادوەرەیە كە بووە بە نیشانەیەك بۆ خودا لە فەزایەكی زارەوەییدا بۆ دین (ئایین)[3].

موحەممەد تەقی بەهار دەڵێت: دین بە زمانی ئاڤێستایی “دئن”ە و بە زمانی پەهلەوی “دین”ە و عەرەب پێی وایە “دین”لە زمانی سامییەوە هاتووە، هەروەها ناوی فریشتەیەكە كە نوێنەری خەت و پێنووسە، و ناوی ڕۆژی 24ی مانگە هەتاوییەكانیشە[4].

تێگەشتن لەم خاڵە ئەوەمان بۆ ڕوون ئەكاتەوە مرۆڤەكان پێش شارستانییەت و شار ئایینێكی دەستەجەمعی و ڕیكخراوی ئایینیان نەبووە، بگرە ئەزموونی فەردانە و تاكانەی خودا یان سروشت كراوە، لەگەڵ هاتنە نێو جیهانی شارستانییەت پێگەی ئایین و پیاوانی ئایینی ڕوونتر و دیارتر بوو، كۆمەڵ لەسەر بنەمای ئایین بەڕێوەچوو، بەجۆرێك دەسەڵاتداران و پیاوانی ئایینی پەیوەندییەكی زۆر ڕوونیان لەم جیهانەدا هەیە، بۆیە عیرفان وەك شێوەیەك لە شێوەكانی ئایینی فەردی ئێستەیش جیاوازە لە ئایینی دەستەجەمع و كۆمەڵ، عارفێكت دەسناكەوێت خۆشەویستی دڵی پیاوانی ئایینیی- شەرعزانان- و پیاوانی دونیایی- سیاسی- بێت، چونكە ئیمانێكی فەردانە هێزەكەی لەگەڵ كاركردن لەگەڵ خود دایە نەك غەیر – جیهادی نەفس نەك جیهادی طەلەب!-

پێناسەكردنی ئایین بە پێناسەیەكی گشتگیر و پارێزەر (جامع و مانع) یەكێكە لە كارە سەختەكان هەروەك “فراس السواح”لە پەرتووكی “دين الإنسان”لێی دواوە[5]، ئەوەی بۆ من گرنگە لێرە نزیككردنەوەی بابەتەكەیە بەشێوەیەك بتوانین بیرۆكەی ئایین لە نێو پێناسەیەكدا جێ بكەینەوە كە گەر پێناسەیەكی تەواو كامڵیش نەبێت پێناسەیەكی نزیك بێت لە ڕاست و درووستی، بێگومان قورسی پێناسەی ئایین بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە ئێمە چەندین فۆڕم لە ئایینمان هەیە لە تەوتەمیزم و شامانییەكانەوە تا ئەگات بە ئایینەكانی ئاسیا – وەك: بودیزم، هیندۆس، تاویزم، كۆنفۆشیۆس- كە لە زۆربەی ڕووگەكانەوە لەگەڵ ئایینەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوین یەكناگرنەوە چ جای لەگەڵ ئایین و باوەڕە ئەفریقی و ئەمریكی و ئوستوڕالیاییەكان یەك بگرنەوە، كەش و هەوای تێكستی بودیزم زۆر زۆری جیاوازە لەگەڵ تێكستی قورئان و ئینجیل و تەوڕات و تەناخ و گینزاربا و پەرتووكە ئایینیەكانی تری ڕۆژهەڵات، لە كاتێكدا پەسنی ئایین هەردووكی كۆ ئەكاتەوە، هەوڵدەدەم پێناسەیەكیش بەكار بهێنم زیاتر بۆ كەشی ئێمە – كوردستان – بخوات.

بیرۆكەی سەرو سروشت “فوق الطبيعي، Suparnatural”وەك بیرۆكەیەكی بنچینەیی دادەنرێت بۆ زۆربەی پێناسەكانی ئایین، و دەربڕینەكە لێرەدا مەبەست لێی بریتییە لە هەموو شتێك كە لە سنوری زانینی مرۆيی دەردەچێت و ئەئاڵسكێتە پانتاییەكی نهێنی و نەزانراو، هەروەك هێربرێت سپێنسەر دەڵێت: ئایینەكان لەگەڵ جیاوازییان لە بیروباوەڕە دیار و ڕوونەكانیاندا، بەشێوەیەكی لەخۆگرانە و لە ناوەوەبوون (ضمنا) لەسەر ئەوە ڕێك ئەكەون كە ئەم بوونە ڕەمز و ڕاز و نهێنییەكە پێویستە شیتەڵبكرێت[6].

ماكس مولەر (1822-1900) هەمان باوەڕی هەیە و ئەڵێت:

ئایین بریتییە لە كۆششكردن لەپێناو وێناكردنی شتێك كە ناتوانرێت وێنا بكرێت، و گوتنی بۆ شتێك كە ناتوانرێت دەرببڕدرێت، ئایین بریتییە لە ئارەزوو بۆ بێ پایانی (بێ سنور).[7]

لە بۆچوون و تێڕامان و ڕووانگەی ماتریالیستەكانەوە، ئایین شێوازێكە لە شێوازەكانی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی كە ڕەنگەدانەوەی ئوستوورەیی، پێوارەكی (غیبي، غیباني) هێزە سروشتی و كۆمەڵایەتییەكانی بەسەر مرۆڤدا زاڵە[8].

دۆركهایم پێی وایە ئەگەر بمانەوێت پێناسەیەكی درووستی ئایین بكەین ئەوكات پێویستە ئەو پێناسە بەسەر هەموو ئایینەكاندا داگرتە ببێت و لەخۆگری هەموویان بێت، وە لەژێر ڕۆشنایی ئەم مەرجەیدا پێناسەی ئایین لای دۆركهایم بریتییە لە :

ئایین بریتییە لە پەیڕەوێكی گونجاو لە بیروباوەڕ، و پەیڕەوكردنی ئەو بابەتانەی لە خولگەیەكی پیرۆزدا ئەسوڕێنەوە و پەیڕەوئەكرێت بە جیاكردنەوەی لە ناوەندە دونیاییەكە، و گەمارۆ ئەدرێت بەچەندین جۆر لە تابۆ.[9]

شیشرۆن لە پێناسەی ئاییندا ئەڵێت: ئەو پەتەیە كە مرۆڤ بە خودا دەگەیەنێت[10].

لەم پێناسەدا بیرۆكەی خودایی- الألوهية – سەنتەری پێناسەكەيە بەڵام دۆركهایم لەسەر حەق بوو كاتێك ئاماژەی بەوە دا كە ئەم پێناسانە تەنها فەزایەكی مەسیحی- یان ڕوونتر بڵێین ئیبراهیمی- لەخۆی ئەگرێت و ناتوانین وەك پێناسەیەكی ڕاست و درووست وەری بگرین.

پێناسەكردنی ئایین لە لای زانایانی ئیسلامیش گرنگی خۆی هەیە بەو پێیەی پەیوەستە بە باسەكەی ئێمەوە بۆیە پێناسەیەكی التهانوي و پێناسەیەكی الجرجاني ئەخەینە ڕوو:

جورجانی پێی وایە كە : ئایین و مییلەت (الدین و الملة) هەردووك یەك شتن لە ڕووی خودی خۆیانەوە، و جودان لەڕووی وا بۆدانانەوە (الإعتبار)، شەریعەت لەو سۆنگەیەوە كە گوێڕایەڵی ئەكرێت ئەوە دیینە، و لەو سۆنگەیەشەوە كە كۆكەرەوەیە پێی ئەوترێت میلەت، و لەو ڕووەشەوە كە بۆی ئەگەڕێیتەوە پێی ئەوترێت مەزهەب، وتراوە كە جیاوازی نێوان میلەت و دین و مەزهەب بریتییە لە ئەوەی كە: دین ئەدرێتە پاڵ الله، و میلەت ئەدرێتە پاڵ پەیامبەر، و مەزهەب ئەدرێتە پاڵ موجتەهید- فەقیهی شەرعزان-[11].

لێرەدا تێكەڵكردنێكی زۆر ڕوون هەیە لە تێگەشتنی جورجانی – گەورە زانای ڕاڤەكاری واژەكان لە جیهانی ئیسلامیدا- بۆ هەر سێ واژەی ئایین و میلەت و مەزهەب، تەنها بەوە ئەتوانین ئەو پێناسە ئاڵۆزەی جورجانی چارە بكەین كە جورجانی بۆ فەزایەكی ئیسلامی نووسیویەتی و لای ئەوان هەر سێكی هەر ئەكاتەوە هەمان شت، كە بەڕاستی ئەمەش كێشەیە لە پێناسەكردندا.

پێناسە زۆر دیارەكەی جیهانی ئیسلامی پێناسەكەی التهانوییە، كە دەڵێت:

دانراوێكی خوداییە بۆ خاوەن هۆش و عەقڵەكان بە بژاردەی خۆیان بۆ ئەو دانراوە خوداییە بۆ بەچنگ خستنی سەرفرازی لە ئێستە و داهاتوودا، و ئەمەش بیروباوەڕ و كردار (اڵاعمال)ـیش ئەگرێتەوە، و داگرتە ئەبێت بەسەر میلەتی هەموو پەیامبەرێكدا، و هە ندێكجار وشەی ئایین تایبەت ئەبێت بە ئیسلام وەك چۆن خودا دەڵێت : “إن الدین عند الله الإسلام”و ئەدرێتە پاڵ الله چونكە ئایین لە ئەوەوە هاتووە، و ئەدرێتە پاڵ پەیامبەریش چونكە لەوەوە دەركەوتووە، و ئەدرێتە پاڵ ئومەت- شوێنكەوتووانی ئایین- بەو پێیەی ئەوانیش ئایینداری پێ ئەكەن و بۆی ملشۆڕن.[12]

هەردوو پێناسە ئیسلامییەكە بەشێوەیەكی زۆر ڕادیكاڵانە تەنها ئیسلامیان بەرچاو گرتووە، ئەوەش شتێكی ئاساییە چونكە ئایین پڕ لە موتڵەقییە و مرۆی ئاییندار لەو كەشەدا ئەژیەت، لە كۆتاییدا ئەتوانم لە بری پێناسە و مەفهومی ئایین بە كورتی بڵێم:

ئایین بریتییە لە پەیوەندی مرۆڤ بەو هێزە بێ سنورەی كە وێنای ئەكات- خودا- ، بە هەمان شێوە ئایین بریتییە لە كۆمەڵێك بیروباوەڕ لە ڕووگەیەكی فكرییەوە، و كۆمەڵێك ئەفسانە لە ئەو ڕووەی لە خودا ئەدوێت، و كۆمەڵێك پەرستش لە ڕووی كردارەكی ئایینييەوە، و دوانە لەسەر دوای ژیان.

 

پێناسەی فەلسەفە:

باشتر وابوو ئەم بەشەم ناوبنایە “هەوڵێك بۆ پێناسەكردنی فەلسەفە”نەك پێناسەی فەلسەفە لە ڕاستیدا گەر پێناسەی ئایین تەنها لەو ڕووەوە كێشەبێت كە لە هەندێك لە ئایینەكاندا خودا خۆی جەوهەری باسەكە نییە بەڵكو بوونەوەرانی ڕۆحی جەوهەرن، ئەمەش وابكات پێناسەیەكی درووست بۆی قورس بێت، كارەكە لە پێناسەكردنی فەلسەفەدا قورستر و ئاڵۆزتر ئەبێت، بەتایبەت چونكە هەر قوتابخانەیەكی فەلسەفی هەوڵی ئەوە ئەیات پێناسەیەكی دروستی فەلسەفە بكات كە لەگەڵ قوتابخانەكەی خۆیدا بگونجێت و دژیەك نەبێتەوە، ئەگەر بمانەوێت پێناسەیەكی زانستی بیركاری بكەین و یەكێك لێمان بپرسێت زانستی بیركاری چییە؟ لە وەڵامدا (گەر وەك نموونەش بێت) ئێمە بڵێین: زانستی ژمارەكانە، ئەوا  بەرانبەرەكەمان شتانێك تێ ئەگات هەتاوەكو ئەگەر تا ئێستە بیری لەو ژمارانەش نەكردبێتەوە ڕۆژانە پێش قوتابخانە و فێربوون بەكاری هێناوە، بەڵام حاڵەتێكی ئاواهی بۆ فەلسەفە هەرگیز ڕاست و درووست نییە، چونكە هەر پێناسەیەك دونیایەك مشتومڕ لە خۆی ئەگرێت و لەسەر ئەوە وەستاوە كە پێناسەكار چ مەوقیفێكی مەعریفی و قوتابخانەیەكی فەلسەفی وەرگرتووە لە فەلسەفەدا، هەر خوێنەرێكی فەلسەفە لە سەرەتادا هەست بە ئاڵۆزی ئەكات لە بابەتەكانی فەلسەفە بەڵام نازانێت كە خودی ئەو پێناسەی كە لە مەڕ فەلسەفە ئەدوێت و ئەو بەری ئەكەوێت كاریگەری چەندین بابەتی تری لەسەرە‌ كە ڕەنگە بەركەوتنی لەگەڵیدا هەبێت،

خۆشەویستی حیكمەت (philo-sophie) ئەمە ئەو پێناسەیەیە كە زۆرجار پێمان ئەدرێت بۆ نزیككردنەوەی تێگەشتن لە فەلسەفە، ئەو كەسەی فەیلەسووفە خەریكە بە تیلەچاوی و بە سۆزێكی پڕ لە ئەڤینانەوە شوێن حیكمەت دانایی (Wisdom- knowledge) ئەكەوێت.

واژەی “دۆستانی دانایی” بۆ ئەو كەسانە بەكارهات كە سەرقاڵی بەرخوردكردنی سروشتی شتەكان بوون، و دەستیان هەڵگرتبوو لە شێوەكانی تری زانین (مەعریفە) و كاتێك هەستیان بە كاڵوكرچی و سنوری زانینی خۆیانكرد خۆیان ناوزەند نەكرد بە “دانا”و وشەی “دانایی”ـشیان دانەبڕی بەسەر زانینەكەیاندا، بەڵكو ئەوان هەوڵیان بۆداوە و بە ئەندازەی توانا ویستویانە پێی بگەن… هەندێك پێیان وایە، دانەپاڵی ئەم وشەیە بۆ فیساگۆرس بابەتێكی زۆر جێی ڕاڕای و گومانە، بۆیە پێیان وایە كە سوكرات Socrates (470-399 پ.ز) یەكەم كەسبووە بەكاری هێناوە، و ئەفلاتون بەكاری هێناوە بۆ ئەوەی خۆشەویستی دانای جودا بكاتەوە لە لای سوكرات لە پڕوپاگەندەی دانایی لە لای سۆفیستەكان[13]

هەرچۆنێك بێت پێناسەكردنی فەلسەفە “بە خۆشەویستی دانای”خاڵێكی زۆر گرنگ لەخۆی ئەگرێت ئەویش ئەوەیە :

ئێمە خاوەن (مالك)ـی “دانای”نین، هەروەها هەژاری ئێمە بۆ دانایی بابەتێكی كاتی و وەختەكی نییە، لە سروشتی فەلسەفە ئەوەیە كە بەدوای داواكردنی داناییدا ئەچێت كە قەدەغەكراوە لێی (ئەڵێین قەدەغە و ناڵێین خۆی لێنادرێت و قەت پێیناگەی، چونكە پێویستە لە نێوانیاندا دانای و داناخوازدا پەیوەندی هەبێت، هەتاوەكو واتایەك هەبێت بۆ هەوڵدان و كۆششكردن بۆی و شەوق و خۆشەویستی)، ئائەم داناییە بریتییە لە بابەتی فەلسەفە، بەڵام بابەتێكە فەلسەفە بەرەو ڕووی ئەڕوات نەك خاوەنی بێت، دانایی داوائەكرێت لەبەر خودی خۆی (لذاتها) هەر بۆیە ناكرێت كە مرۆڤ بە تەواوەتی خاوەنی بێت[14].

سەموێل ئەلكسەندەر ئەڵێت: فەلسەفە هاریكاری بەئامانج ئەگرێت لە بووندا لەگەل شتەكاندا Copresence with things [15].

هەروەها هایدیگەریش ئەڵێت: فەلسەفە بوون لەگەڵ شتەكاندا بەئامانج ئەگرێت Being with things [16].

لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتاكانی سەدەی بیست، ڕەوتێكی كردارەكی ڕوون دەركەوت لە فەلسەفەی هاوچەرخدا – بەتایبەت لە هزری فەلسەفی ئەمریكی- ئەوەش ئەو ڕەووتەیە كە ناونرا بە ڕەوتی كردارەكی “پڕاگماتی”Pragmatism كە یەكێك لە بیریارە دیارەكانیان “ولیام جیمس” (1842-1910) پێی وابوو، مەبەست لە فەلسەفە بریتییە لە بەجێهێنانی سودێكی كرداری، واتە فەلسەفە بریتینییە لە گەڕان لە كێشە تیۆرییەكان و بابەتانێك سەر بە فەزایەتی بیركردنەوە، بەڵكو بریتییە لە بیركردنەوە لەسەر شتانێك كە سەرفرازی بۆ مرۆڤ لە ژیانی كرداریدا بەدی بهێنێت، بە هەمان شێوە، كاڕڵ ماركس Karl marxپێی وابوو كە : فەیلەسوفەكان ڕاهاتوون لەسەر شیتەڵكردنی جیهان بەچەندین شێواز، بەڵام ئەركی فەلسەفە – لە بیروباوەڕی ئەودا- بریتییە لە كاركردن لەسەر گۆڕینی جیهان، و چاككردنی ئەو شێوازەی كە هەیە، و ڕزگاركردنی مرۆڤ لە جەور و ستەمكاری خوڕافات [17].

ژیل دولوز پێی وایە كە فەلسەفە بریتییە لە داهێنانی چەمكەكان (إبداع أو صنع المفاهيم)[18].

ئەگەر لەسەرمان بێت تاكە وشەیەك هەڵبژێرین بۆ پەسنی فەلسەفە و ئەركی فەلسەفە و ڕۆحی فەلسەفە ئەوا بێ دوودڵی ئەو وشەیە وشەی “ڕەخنەیە”.

 

پێکگەشتنی ئایین (ئیسلام) و فەلسەفە

پێکگەشتنی عەرەب بە فەلسەفە و لۆجیك و زانست و زانیاری پێکگەیشتنێكە ئەكەوێتەوە سەر بابەتێكی ئاڵۆزی مێژووی، گەر خەڵكی سوریا (سریانييەكان) و میسڕ و عێراق بە عەرەب حساب بكەین، ئەوا عەرەبی جاهیلی (بە واتا ئیسلامییەكە) زۆر زاناتربوون لە سێ سەدە زێڕینەكەی سەرەتای ئایینی ئیسلام، بەڵام لەڕووی مێژوو و زمان و كلتور و هەموو شتێكەوە جیاوازییەكی زۆر هەیە بۆیە ناتوانین هەوڵەكانی پیاوانی كەنیسەی ئەنتاكیا بە هەوڵانێكی عەرەبی هەژمار بكەین، لەبەر چەند هۆكارێك كە سەر بە بابەتەكەی ئێمە نییە و پێم باشە كە لە كاتێكی تردا لێی بدوێین، دەربارەی ڕەچەڵەكی عەرەب و ڕەچەڵەكی میسڕی و عێراقی و خەڵكی شام (بە جوگرافیا كۆنەكە)ـە. لەلایەكی تریشەوە لە ڕووی زمانی نووسین و نووسینی مەعریفی عەرەبی پێش ئیسلام كێشە و ئاریشەی ورد هەیە، بۆیە ڕاستەوخۆ لەسەر فەزا ئایینیەكەی عەرەبەكان – مسوڵمانەكان- و فەلسەفە ئەدوێم.

یەكەم هەوڵێك بۆ وەرگێڕان و هێنانەناوەوەی لۆجیك و فەلسەفە بۆ نێو جیهانی ئیسلامی بە شێوەی نووسین و كار لە سەر كردن لە لایەن “عەبدوڵڵا ئبین موقەفەع”ەوە كراوە، كە لە (106-142هـ= 724-759م) ژیاوە، الزركلي لە ژیاننامەكەیدا ئەڵێت:

لە زانا نووسەرەكان بووە، و یەكەم كەس بووە لە ئیسلامدا سەرقاڵی پەرتووكی لۆجیك (منطق) بووە، لە بنەچەدا فارسە، لە عێراق لە دایك بووە بە مەجوسی (مەزدەكی) لەسەر دەستی عیسای ئیبن عەلی مسوڵمان بووە، و سەرپەرەشتی نووسینی دیوانی كردووە بۆ خەلیفەی عەبباسی المنصور (أبو جعفر) و هەر سێ پەرتووكەكەی ئەرستۆ تاڵیسی بۆ وەرگێڕاوە لە لۆجیكدا، و پەرتووكی “دەرچەیەك بۆ زانستی لۆجیك”ناسراو بە “ایساغوجی”وەرگێڕاوە بەهەمان شێوە، و پەرتووكی “كلیلە و دمنە”ـی لە فارسییەوە وەرگێڕاوە كە بە ناوبانگترین نووسراویەتی، و تۆمەتباركراوە بە زەندەقە (بێباوەڕی و كوفر) ئەمیری شاری بەسڕە سفیان بن معاویە المهلبی كوشتی.[19]

بەم شێوەیە یەكەم وەرگێڕی فەلسەفە و لۆجیك كوژرا، یەكەم پێشوازی جیهانی ئیسلامی بۆ بیریارێكی مەزن و وەرگێڕێكی بەتوانا بریتی بوو لە كووشتنی، ئەمە تەنها ڕووداوێك نییە پاشخانێكی كۆنی هەیە و پەیامێكیشە بۆ داهاتوو.

دووەم كەسایەتی كە وەرگێڕی فەلسەفە بووە بۆ جیهانی ئیسلامی بریتییە لە: حونەین بن ئیسحاق، دكتۆر بووە و پەرتووكەكانی فەلسەفە و پزیشكی وەرگێڕاوە یەكێك لەوانە پەرتووكی (مقالات أرسطو فی علم النفس-خ) وەپەرتووكێكی لەسەر میوزیك وەرگێڕاوە، نستوری – كريستيان-بووە، خەڵكی بەغداد بووە و هەر لەوێش وەفاتی كردووە و لە كۆتای تەمەنیدا ئیفلیج بووە.[20]

جێی تێبینییە ئەمە لەسەر ئاستی نووسراوی تەواو بەم چەشنەیە ئەگینا لەگەڵ بەركەوتنی جیهانی ئیسلامی بە كریستیانەكانی شام و بە سریانی و مەندائییەكان تووشی چەندین گرفتی فیكری بوونەتەوە كە سەرچاوەكەی ئەو بەریەك كەوتنە بووە و ڕەگێكی فەلسەفی یاخود لاهووتی كریستیانی یان ئایینەكانی تر بەسەر بابەتە كەلامییەكانەوە هەبووە، لە دیارترینیان بابەتی “خلق القرآ‌ن”ـە كە لە لایەن یوحەننای دیمەشقی ئاڕاستەیان كرابوو، و زۆر بابەتی تریش بۆیە زۆر بەڕوونی ئەشعەرییەكان بە سەلەفییەكان و ئیبن تەیمییە و هاوشێوەكانی ئەڵێن یەهودی، و ئیبن تەیمییەش بە موعتەزیلەكان ئەڵێت شوێنكەوتوانی مەجوس و كریستییانەكان، بەڵام بەشێوەیەكی تەواو و مێژووی بەم جۆرە ئەدەبیاتی فەلسەفی داغڵ بە جیهانی ئیسلامی بوو هەتاوەكو ساڵی 217هـ/832م خەلیفە مەئمون “خانەی حیكمەت”ـی دامەزراند و ئەمجار بەشێوەیەكی زۆر چڕ و پڕ كار لە سەر وەرگێڕانی لۆجیك و فەلسەفە و گوتاری ئایینەكانی تر بۆ نێو جیهانی ئیسلامی كرا.

خەلیفە مەئموون لە بەغداد ساڵی 217هـ لەسەر شێوازی زەردەشتی و نستورییەكان شوێنێكی دامەزراند و ناوی لێنا “بیت الحكمة – خانەی دانایی- و دای بە دەستی یەحیای بن ماسویهJohn bar Maswia كە كۆچی كرد لە ساڵی 243هـ، كە یەكێك بوو لەو نووسەرانەی بە زمانی سریانی و عەرەبی ئەیتوانی بنووسێت، گەورەترین خزمەتانێك لە بیت الحكمة لە لایەن خوێندكارەكانی یەحیاوە كراوە، و دیارترین خوێندكاری حونەین بوو كە باسمانكرد، لە پاش حونەین، كوڕەكەی و كوڕی خوشكەكەی حوبەیش ئەلئەعسەمی دیمەشقی، و كوڕەكەی حونەین دەورێكی زۆر دیاری هەبووە پەرتووكی (باری أرمیناس) كە پەرتووكی العبارە ـی ئەرستۆتاڵیسە ئەم وەری گێڕاوە، و دوایی ئەوان قیستا بن لوقا ئەلبەعلەبەكی یەت، كە لە یۆنان خوێندوویەتی و وەرگێڕانێكی زۆری كردووە، و ناسراوترین پەرتووكی پەرتووكێكە لەسەر كشتوكاڵكردنی یۆنانییەكان كە لە سریانییەوە وەری گێڕاوە لە ساڵی 1293هـ لە میسڕ چاپكراوە، و سەدەی چوارەمی هیجری سەدەی زێڕینی وەرگێڕان بووە، مەزنی وەرگێڕان و شكۆی وەرگێڕان لەم سەدەیەشدا هەر لای كریستییانەكان بووە كە لە ژێر جەسەڵاتی ئیسلامیدا ژیاون، و زۆربەی پەرتووكەكان لەم سەردەمەدا لە یۆنانییەوە وەرگێڕدراون، زۆربەی وەرگێڕەكان لە یۆنان یان ئیسكەندەرییە (میسڕ) زمانی یۆنانییان خۆێندوە، و زۆربەی وەرگێڕەكان ئەیانتوانی لە یۆنانی و سریانییەوە وەرگێڕان بكەن، و هەندێك وەرگێڕ هەبوون كە تەنها لە سریانییەوە وەرگێڕانیان ئەكرد، بەڵام ئەمان لە پلەی دووەمدا دادەنران و پلەی یەكەم بۆ وەرگێڕانێك بوو كە ڕاستەوخۆ لە یۆنانییەوە وەرگێڕان ئەكەن.[21]

یەكێكی تر لە وەرگێڕەكانی نەستورییەكان كە لە سریانییەوە وەرگێڕانی كردووە “ئەبو بیشر مەتای بن یونس”ە، كە پەرتووكەكانی ئەرستۆ و یۆنانییەكانی وەرگێڕاوە بە تایبەت پەرتووكی “كاتیگۆرییەكان”و پەرتووكی “گووتەكان – المقولات”، و لە پاش ئەمان (نستوورییەكان) كۆمەڵێكی تری كریستیان دەستێكی بالایان هەبووە لە وەرگێران ئەویش كۆمەڵی “یەعقوبییەكان”ە.[22]

پاشان وردەوردە بەیتی حيكمە وەلائەنرا هەتاوەكوو وەك خانەیەكی مردووی لێهات و تەنها نووسراوەكانی مابوویەوە، هەتا هێرشی هۆلاكۆ بۆسەر بەغداد و توڕدانی ئەو پەرتووكانە بۆ نێو ئاوی دیجلە.

ئەوەی زۆر بەڕوونی جێی تێبینییە كە فەلسەفە و لۆجیك و هاتنی بۆ نێو جیهانی ئیسلامی لە لایەن عەرەبەكانەوە نەبووە و لە پانتاییە زۆر فراوانەكەیدا لە لایەن مسوڵمانەكانەوە نەبووە بگرە كاری كریستییانەكانی سوریا و عێراق بووە، بەڵام بوونی ئەم پەرتووكانە كاریگەری زۆر ڕوونی لەسەر تاقم و گرۆ ئیسلامییەكان بەجێ هێشت

 

كاردانەوەی جیهانی ئیسلامی لە  بەرانبەر فەلسەفەدا

بێگومان پێش وەرگێڕانەكان بۆ جیهانی عەرەبی مسوڵمانەكان- بەتایبەتی فارس و نەتەوە غەیرە عەرەبەكان- بەركەوتنیان لەگەڵ لۆجیك و فەلسەفە و بابەتەكانی هەبووە، هەر بۆیە ڕیوایات زۆر هەیە لە زەمی جەهمی و قەدەری و موعتەزیلەكان كە ئەمانە ئەهلی كەلام (كاریگەرن بە فەلسەفە)ن و بیدعەیانكردوە و زانایانی ئیسلامی دژیان بوونەتەوە بەڵام، لە يەكەم كاردانەوەی زۆر ڕوون و ئاشكرا لە ژی فەلسەفە و لۆجیك لە لایەن كە سایەتی دیاری جیهانی ئیسلامی “الشافعي”یەوە بووە، و شافعی زۆر دژبووە بە فەلسەفە و لۆجیك و بیركردنەوە و وتویەتی: خەڵكی نەزان نەبوون و توشی ڕاجیای نەبوون مەگەر بە هۆی وازهێنانیان لە زمانی عەرەبی و ڕووكردنیان لە زمانی ئەرستۆتاڵیس[23].

لێرەدا مەبەستی شافعی تەنها زمان نییە بگرە ئەو شێوازە جودایەی بیركردنەوە و قیاسكردنە هەروەك چۆن سیوتی ئاماژەی بەمەكردووە لە ڕاڤەی قسەكەی شافعیدا لە پەرتووكی “صون المنطق”، و بە كەڵكەڵەی ئەوەی هەركێ توخنی لۆجیك بكەوێتەوە كافر ئەبێت وشە بە ناوبابانگەكەی شافعی (من تمنطق تزندق)، كاریگەری عەقڵیەتی شافعی و قسەكانی لەسەر جیهانی ئیسلامی تا ئەمڕۆش كاریگەرییەكی ئامادەیە، شافعی پێی وایە گەر كەسێك خەریكی فەلسەفە بوو، پێویستە لێی بدرێت و ئیهانەی بكرێت و لە نێو گەلەكەی بەچاوێكی كەمەوە سەیر بكرێت، زۆر بەكورتی ئەڵێت : حوكم و بڕیاری من بۆ كەسێك كە سەرقاڵی لۆجیك و فەلسەفەیە حوكمەكەی عومەری كوڕی خەتتابە بۆ عبد الله ابن صبیغ[24].

و بە هەمان شێوە لە عەقڵیەتی مەزهەبەكانی تریشدا زەمی لۆجیك و فەلسەفە كراوە، هەر سێ سەر مەزهەبەكەی تری ئیسلامیش لە چوار مەزهەبە سوننیەكە (شافعی، ئەحمەدی حەنبەل، ئەبو حەنیفە، مالیكی كوڕی ئەنەس) دژ بە لۆجیك بوون و بە شتێكی خۆماڵییان نەزانیوە، دوو كەسایەتی تری زۆر گرنگی جیهانی ئیسلامی باس ئەكەم كە كاریگەرییان هەیە لەسەر جیهانی ئیسلامی بەشێوەیەكی حاشا هەڵنەگر ئەویش ئیبن سەلاحی شارەزوی و ئیبن تەیمیەی حەڕانییە،

ئیبن سەڵاح لە فەتواكەیدا بەم جۆرە باسی لۆجیك و فەلسەفە ئەكات و ئەڵێت: لۆجیك (منطق) دەروازە و دەرچەی فەلسەفەیە، و دەروازەی شەڕ و خراپەش خراپ و شەڕە (داروازەكەش خراپە)، فێربوونی موباح نییە (حەرامە) خودا و سەحابە و سەلەفی ساڵح و ئەوانەی شوێنكەوتەی ئەوانن بە موباحیان نەزانیوە[25].

و ئیبن سەڵاح لە فەتواكەیدا ئەڵێت: ئەوەی پێی وایە لۆجیك و فەلسەفە شتێكی فێر ئەكات ئەوە شەیتان فێلی لێكردووە، واتە ڕوویەكی شەیتانی دراوە بە فەلسەفە.

ئیبن تەیمییە پەرتووكێكی نووسیوە لە دژی لۆجیك و فەلسەفە و ناویناوە (نقض المنطق) لێرە ڕەخنەی لە زۆربەی بابەتەكانی لۆجیكیش گرتووە- بەپێی ڕەئی خۆی كە هەڵەن- و وتویەتی : لۆجیك شتێكە مرۆی زیرەك پێویستی پێی نییە و مرۆی كەودەن هیچی لێ فێرنابێ.

بێگومان گەر بمانەوێت باسی قسەی هەموو زانایانی ئیسلامی بكەین زۆر زۆری ئەوێت، بەڵام ئەمەندە بەسە بۆ تێگەشتنی لە عەقڵیەتی ئیسلامی لە لایەن ئەو مرۆڤانەی داینەمۆی تێگەشتنی ئیسلامی و فەهمێكی ئیسلامین، و نموونەی باڵای مسوڵمانانن (Role model).

ڕەنگە تێگەتشنێكی نەرمتر كە لە خەیاڵمان بێت تەگەشتنی مرۆڤە عارفەكانە، و پێمان وابێت ئەوان پشتگیری تەواوی فەلسەفەن بۆ ئەمەش نموونە بە “ئیبن عەرەبی”ئەهێنمەوە و ڕوونی ئەكەمەوە تەنها لە حاڵەتێكدا قبوڵە كە لە خزمەت پڕۆسەكەی ئەودا بێت لێرەشدا فەلسەفە مردوە ئەوەی هەیە سازانی نێوان ڕەنگە بەشەری و خوداییەكەیە.

وەك ڕوونە لە تەمەنی لاوێتیدا ئیبن عەرەبی گەشتوە بە ئبین ڕوشد، و ئیبن عەرەبی پێی وایە مادەم فەیلەسوف پشت بە هزری ئەبەستێت و بەشێوازێكی عەقڵی ئەیەوێ شتەكان تێبگات تووشی هەڵە ئەبێت بەڵام ئایین و تەسەوف چونكە خودایین و خوداركردن ئەو كێشەیەیان تووش نابێت بۆیە لەلای ئەمیش تەسەوف و دیین سەنتەرن و فەلسەفە و عەقل خزمەتكارن[26].

و لە ڕووگەیەكی تریشەوە ئیبن عەرەبی پێی وایە فەلسەفە هیچ نییە بێجگە لە ئایینی پەیامبەر ئیدریس نەبێت و پاشان شێوێنراوە! و ئەڵێت:

خەڵوەتم كێشاو و هەوڵمدا هەقیقەتی ئیدریسی پەی پێ ببەم، دیتم كە هەڵە هەمیشە تووشی فەیلەسوفەكان ئەبوو لە ڕێگەی تەئویلكردنەوە، چوونكە ئەوان (فەیلەسوفەكان) زانستیان لە ئیدریس وەرگرتوە، پاشان كە ئیدریس بەرزكرایەوە بۆ ئاسمان تووشی ڕاجودایی بوونەوە لە شەریعەتەكەیدا وەك چۆن زانایانی ئێمەیش (زانایانی ئیسلامی) توشی ڕاجیای بوونەتەوە، ئەمەیان شتێكی حەڵاڵ كردوە و ئەوی تریان حەرامی كردووە، وردە وردە و ڕۆژان هات بەسەریدا هەتاوەكو هەڵەیان توشبوو لە بابەتە خوداییەكاندا (الإلهيات)[27].

لەگەڵ ئەمەشدا لە زانایانی زانستی كەلام زۆربەیان دژ بوون بە خوێندنی فەلسەفە و تەنها ڕازی بوون بە خوێندن و ئاگادار بوون لەو فەلسەفەیەی كە خۆماڵییە و دەستكاری كراوە، بۆیە هەتا بە شێك لەو كەسانەشی لە جیهانی ئیسلامیدا خەریكی فەلسەفە بوون بە بابەتییانە توشی لێدان و ئازاردان و نەفی كردن و هەزاران جۆری سوكایەتی بوونەتەوە بە تەكفیركردنیشیان نەوەستاون، وەك نمونەی كیندی و فاڕابی و ئیبن سینا و ئیبن ڕوشد و مەلا سەدڕا..

بۆیە ئیبن تەیمییە لەسەر حەق بوو كاتێك وتی:

هیچ یەكێك لە بیریارەكانی زانستی كەلام لای نەكردوەتەوە بۆ ڕێگەی لۆجیكییەكان، بەڵكو ئەشعەرییەكان و موعتەزیلەكان و كەرامییەكان و شیعەكان و هەموو ڕێچكەكانی تریش ڕەخنەیان لێ ئەگرت و ڕوونیان ئەكردەوە چەن فاسید و لادەرە و خراپە[28].

ڕەنگە خوێنەرێكی نوێی موعتەزیلە و عەقڵانییەكانی ناو ئیسلامی ئێستە پێی وابێت ئەمە قسەی ئیبن تەیمییە و لە باخەڵی خۆیەوە ئەم قسانەی هێناوە بۆ ئەمە نموونە بە الزمخشري شا موفەسیری موعتەزیلەكان ئەهێنمەوە، زەمەخشەری لە تەفسیرەكەیدا ئەڵێت:

مەبەست لە زانستی فەیلەسوفەكان و دەهرییەكان (ئاتیست و گوماناوی)ـە لە نەوەی یۆنانییەكان، ئەوان كاتێ گوێیان لە وەحی خودا بوایە، وەلایان ئەنا و سوك سەیری زانستی پێغەمبەرانیان ئەكرد  بەرانبەر بە زانستی خۆیان، ئئەگێڕنەوە لە سوكراتەوە كە ئەو بیستویەتی لە بارەی بانگەوازی پەیامبەر موسا سەڵاتی الله ی لەسەر بێت و پێی وتراوە، ئای خۆزگە ئەڕۆشتیت بۆلای ئەو پەیامبەرە ئەویش وتویەتی: ئێمە گەڵێكی چاك پەروەردەكرا و باشین پێویستمان بەوە نییە یەكێك بێت پەروەردەمان بكات.[29]

و زەمەخشەری دوای ئەم قسەیە ڕەخنە و تۆمەتێكی زۆر بە فەیلەسوفەكان و بەتایبەت فەلسەفەی یۆنانی ئەكات كە موفەسیرێكی عەقڵانییە نەك ڕیوائی و موعتەزیلەیە نەك سونی ئەشعەری یان حەنبەلی، بۆیە قسەكەی ئیبن تەیمییە دروستە كە زانایانی زانستی كەلامیش فەلسەفە و فەیلەسوفیان بەلاوە شت نییە مەگەر وەك خزمەتكارێك نەبێت.

ئەوەی ئەمێنێتەوە كەمینەیەكی زۆر كەمن لە باتنی و بەناو فەیلەسوفە ئیسلامییەكان و لە بەشی داهاتوو بە چڕی ڕوونی ئەكەمەوە بۆچی فەلسەفەی ئیسلامی بوونی نییە، بۆچی ناكرێت بە بیركردنەوە و بەژداری كردنی ئەو مسوڵمانانە یان ئاییندارانە بوترێت فەلسەفە، بەڵام پێش ئەوە با باسی هۆكارەكانی حەرامبوونی فەلسەفە بكەین و ئەو زانا دیارانە بكەین كە حەرامیانكردووە دووبارە بەشێوەیەكی زۆر كورت و پوخت:

ناوی زاناكان: ابن قتيبة، ابن عقيل، مازري، شافعي، احمد بن حنبل، ابو حنيفة، مالك بن أنس، ابن الأثير، ابن الصلاح، النووي، أبو شامة، ابن تيمية، ابن رجب الحنبلي، ابن القيم….

هۆكارەكانی حەرامبوونی:

یەكەم: چونكە خراپەی هەیە و زانستێكی خراپە.

دووەم: لۆجیكی یۆنانی لەسەر خودا و ئیلاهیات قسەئەكات و ئەمەش گومان درووست ئەكات لە بەرانبەر بیروباوەڕە ئیسلامییەكان.

سێیەم: زانستی لۆجیك خوڕافە و دروستكراوی دەستی یەهودی و مەسیحییەكانە و ئەوان دایان هێناوە[30].

ئەمانەو و ئەو هۆكارانەی تریش كە لەسەرو ئاماژەم پێكرد لەكاتی نقڵكردنی گوتەكانیاندا، ڕەنگە یەكێك بپرسێت ئەیچۆنە ئێستە لە هەندێك لە ناوەندە ئایینییەكاندا لۆجیك ئەخوێندرێت؟

لە وەڵامدا بەكورتی: ئەوە لە هەندێك ناوەند دایە نەك هەمووی، دووەم لۆجیك بۆ خۆی ناخوێندرێت بەڵكو بۆ خزمەتی زانستەكانی أصول الفقه و البلاغە و النحو و زانستە ئیسلامییەكانە كە پڕن لە بابەتانەی كە پەیوەستە بە پێناسە و قیاسكردن و قەضایای منطقی كە توشیان بووەتەوە، و هەموو كەسێكیش مافی نییە بیخوێنێت بەهۆی فەتواكەی “ابن السبكي”كە پێی وایە تەنها ئەبێ كەسێك بیخوێنێت ئایدلۆجیای دیین تێدیدا تەواو تەواو ڕەنگی داكوتیبێت ئەگینا توشی لادان ئەبێت، و ئەو لۆجیكەش ئەخوێنرێت لۆجیكێكی گۆڕدراوە لۆجیكە یۆنانییەكە نییە فخر الدین الرازی بەشێكی زۆری یاساكانی لۆجیكی دەستكاری كردووە تاكو لەگەڵ بیروباوەڕە ئیسلامییەكاندا یەك بگرێتەوە[31].

 

ئایا فەلسەفەی ئایین بوونی هەیە؟

هایدیگەر لە پەڕتووكی – what is the philosophy، ما الفلسفة- لە دوو جۆر بۆ ناسینی چیەتی فەلسەفە ئەدوێت، ڕێگەیەكیان ڕێگەی زانستە و لەدەرەوەی فەلسەفە لە فەلسەفە ئەكۆڵێتەوە لە فەلسەفە، ڕێگەیەكیشیان ڕێگەی فەلسەفە خۆیەتی كە بۆ لێكۆڵینەوە لە خۆی ئەیگرێتە بەر و فەلسەفەمان وەك ئەوەی كە هەیە پێ نیشان ئەدات، تێڕوانینە ئەكادیمی و زانستییەكە بە گووتەی هایدیگەر ئەمانخاتە بەردەم بابەتێك “كە فرە لایەنە و لەبەر ئەوەی بابەتێكی فراوانە، بەبێ دیاری كردن ماوەتەوە، لەبەر ئەوەش كە نادیاریكراوە، ئێمە ئەتوانین لە كۆمەڵە بۆچوونێكی جیاوازەوە بۆیۆ بچین، بەڵام بەمە بەردەوام شتێكمان لە ڕاستی دەست دەكەوێت، لەبەر ئەوەش هەموو بۆچوونەكان لەگەیشتنیان بەم بابەتە فرەلایەنە شیاون، هەندێكیان تێكەڵ دەبنەوە لەگەڵ هەندێكی تریاندا، بەمەش ئێمە دەكەوینە لێواری كەوتنە ناو مەترسییەكەوە، كە لەگەڵیدا باسەكەمان حوكمە پێویستەكانی لە دەست دەدات”[32].

عیرفان مستەفا لە ڕاڤەی ئەم گووتەی هایدیگەر ئەڵێت:

لای هایدیگەر ئەم جۆرە لە لێكۆڵینەوە دەمانگەیەنێ بە دەركەوتەكانی فەلسەفە نەك چییەتی فەلسەفە، ئەمەش سوڕانەوەیە بە دەوری فەلسەفەدا، بەڵام ڕێگایەكی ترمان هەیە بۆ لێكۆڵینەوە لە فەلسەفە كە ڕێگای فەلسەفە خۆیەتی، ئەم ڕێگایە، ڕێگای لێكۆڵینەوە نییە لە دەركەوتەكانی فەلسەفە، بەڵكو ڕێگای لێكۆڵینەوەیە لە چییەتی فەلسەفە، واتە: لێكۆڵینەوە لەوەی كە لە دەركەوتەكانی فەلەسەفە خۆی دەخاتە ڕوو، ئەم ڕێگایە دەمانباتە ناو فەلسەفەوە و لە دەرەوەی فەلسەفە ڕامان ناگرێت[33].

هایدیگەر لە پەسنی ڕێگای دووەمدا ئەو ڕێگەیەی ئەمان باتە ناو فەلسەفە ئەڵێت:

“كە بچینە ناو فەلسەفەوە و لە ناویدا نیشتەجێ ببین، بەپێی ڕێگاكەی خۆی ڕێگە بگرینەبەر، واتە: فەلسەفەكاری بكەین (بفەلسەفێنین)، بۆ ئەمەش ئەو ڕێگایەی كە باسەكەمان لەسەری دەڕوات، نەك هەر دەبێت ئاڕاستەكەی ڕوون و دیار بێت، بەڵكو دەبێت ئەو ئاڕاستەیە زامنی ئەوەمان بۆ بكات كە لە ناو فەلسەفەدا دەجوڵێینەوە و لە دەرەوەیدا نین و بە دەوریدا ناسوڕێینەوە[34]“.

هایدیگەر ئەیەوێت پێمان بڵێت ئەوەی كە فەلسەفەیە و سەر بە فەزایەكی فەلسەفەیە كاتێك لێكۆڵەرێك ئەتوانێت لێی بدوێت كە لە نێوان ئەو و فەلسەفەدا تەبایی و گونجان هەبێت نەك ناكۆكی، فەلسەفە لەگەڵ ئەغیارەكاندا تێكەڵ نابێت و ناتوانن پەی پێ ببەن، ئەو مرۆڤەی كە ئەتوانێت پەی بە فەلسەفە ببەرێت و چییەتییەكەی بزانێت ئەوە نییە خوێندنەوەیەكی مێژووی و زانستی بۆ فەلسەفە و دەركەوتەكانی ئەكات و ئاگاداری قوتابخانە فەلسەفییەكانە و ورد بۆتەوە لە ئاماژەكاین فەلسەفە و كۆنتڕۆڵی كردوە، چونكە فەلسەفە هاوڕێیەتی لەگەڵدا ئەكرێت نەك كۆنتڕۆڵ.

گەر فەلسەفە بە ماڵێك یان كۆشێك وێنا بكەین ئەو مرۆڤەی لە دەرەوەی فەلسەفەیە و ئاگاداری بەردی كۆشكەكە و مێژووەكەی و دەرگا ڕازاوەكەی و ژمارەی دانیشتووانەكەیەتی ناتوانێت ببێت بە یەكێك لە دانیشتوانی ئەو كۆشكە، بەڵكو ئەو تەنها كۆمەڵێك زانیاری جەمكردووە لەسەر ئەوانەی لە وێن تەنها توانای ئەوەیە بە بەردەم كۆشكەكەدا بڕووات و بێت و جارجار خۆی لە دیوارەكانی بخشێنێت و ملە قووتەیەك بكات بۆ ناوەوە، ئەوەی لاە ماڵی فەلسەفەیە ئەبێ دۆست و ئەهل بێت ئەبێ تەنها لە ماڵی دۆست و حیكمەتەوە بڕوانێت هیچ حاكم و هیچ پنتێك نەبێت ئەغیاری بكات لە هاوڕێیەتی حیكمەت، ئەو مرۆڤەی ئەیەوێت بچێتە كۆشكەكەوە و لەگەڵ خۆی كۆمەڵێك خاڵ و هێلی سور یان بڕواە و سەد لە سەدی پێیە ناتوانێت لە زمانی ماڵەكە و دۆستی ماڵەكە دانایی بگات، چوونكە ئەو لەدەرەوەی ئەو كۆشكە بڕیاری لەسەر داون و هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە كە بە هەر جۆرێك بێت تەباییەك بخوڵقێنێت گەر لە سەر حسابی دۆستەكەی “دانی”یان “پۆینتەكانی دەرێ”بێت، لەم حاڵەتە سەروگوێلاكی هەردووكیان ئەشكێنێت و دەستی ناگات بە ماڵەكە و هەمدیس ئەغیار ئەبێتەوە، بۆیە فەیلەسووف، ئەوەی ئەیەوێت بفەلسەفێنێ نابێت بێجگە لە فەلسەفە و دانایی كەسێكی تر هەبێت لە سەر تەپۆڵكەیەكی نزیك كۆشكەكەوە پێی بڵێت ئەمە ڕاستە و ئەوەی كە دانایی پێی بەخشیویت بەخشراوێكی موزەیەفە.

با بە نموونەیەك ئەم قسانە زیاتر و زۆرتر شیتەڵ بكەین، و بچینە سەر وەڵامی پرسیارەكە بەشێوەیەكی ڕەووانتر.

ئێمە لە جیهانی ئیسلامیدا حاڵەتێكمان هەیە حاڵەتی گونجاندنە لە نێوان دوو دەستی زۆر دژدا، بۆ نموونە: شافعی گونجێنەری نێوان ئەهلی حەدیس”حەنابیلە”و ئەهلی ڕەئی”ئەحناف”ـە لە فیقهی ئیسلامیدا، واتە: لە سەر ئەساسی ئەوە فیقهی شافعی وەستاوە كە مەرایی هەردوو قوتابخانەكە بكات، بە جۆرێك هەم مەزهەبی ئەهلی حەدیس بێت و هەم مەزهەبی ئەهلی ڕەئی بێت.

نموونەیەكی تر: ئەبولحەسەنی ئەشعەری دووای وازهێنانی لە مەزهەبی موعتەزیلەكان و نانی چەند هەنگاوێك بەرەو مەزهەبی ئەهلی حەدیس”سەلەفییەكان”مەزهەبێكی دامەزراند كە پاڵدرایە پاڵ خۆی لە دواتردا بەناوی مەزهەبی ئەشعەری، لێرەدا ئەبولحەسەن مەزهەبەكەی لەسەر ئیسباتی سیفات و نەفی كردنیشی پێكەوە ڕاوەستاوە وەك دروستكردنی بەرزەخێك لە نێوان “موعتەزیلەكان”و “سەلەفییەكان”بەوەی ئیسباتی كۆمەڵێك سیفات ئەكات و سیفاتەكانی تر تەئویل ئەكاتە ژێر ئەمان، بەهەمان شێوە بۆ بابەتەكانی ئیمان و قەدەر و گشت بابەتەكانی تریش.

جا بۆ فەلسەفەیش هەمان حاڵەت لە نێو جیهانی ئیسلامی ڕوویداوە، بەژداریكردنی مسوڵمانەكان لە فەلسەفەدا [35]، هەر لە دەیەی دووەمی ئیسلامییەوە دەست پێ ئەكات، هەتاوەكوو مامۆستاكەی غەززالی ئەبولمەعالی بەشێك لە لۆجیك تێكەڵ بە زانستی أصول الفقه ئەكات، بەڵام لەگەڵ هاتنی غەززالی خوێندكار و درووستكردنی پاڵە پەستۆیەك بۆ فەلسەفە ئەم كەشە تەواو ئەگۆڕدرێت و تەنها سوود وەرگرتن لە لۆجیك كە بەشێكی فەلسەفەیە ئەمێنێتەوە ئەویش وەك خزمەتكارێك بە نووسینی پەرتووكی “تهافت الفلاسفة”گورزێكی تەواو لە فەلسەفە ئەدات، ئیبن ڕووشد وەك شافعییەك بۆ فەلسەفە وەك ئەبولحەسەنێك بۆ فەلسەفە دەرئەكەوێت و ئەیەوێت پەیوەندییەكە درووست بكاتەوە و ئەو گرژییە كاڵ بكاتەوە، لێرەدا درووسكردنی كەشێكی شكاو و تێكەڵ بریتیی نییە لەگەڕانەوە بۆ فەلسەفە، بەڵكو هەوڵدانە بۆ پاراستنی عەقڵانییەت لە ئایین چونكە ئیبن ڕوشد و ئیبن ڕوشدییەكان باش ئەیانزانی ئەگەر ئەو عەقڵانییەتە نەبێت چ هەمەجێك تووشیان ئەبێت، هەر ئەو هەمەجەش بوو ئیبن ڕوشدی ناردە مەنفا و هەر لە ئاوەریدا مرد.

نموونەیەك بۆ ئەوەی هەوڵ ئەدات بچێتە نێو ماڵی فەلسەفە و پۆینتێك لە ئایدۆلۆجیای دیینی لەگەڵیدا ئەڕووات بە شاراوەیی و هەر ئەوەش ئەیگێڕێتەوە بۆ هەمان پۆینت لە نێو جیهانی ئیسلامیدا بوونی هەیە، ئەبو حامیدی غەززالی لە دووای ئەوەی تووشی گومان ئەبێت و وردە وردە ئەبێت بە گومانگەرایەك گومان لە بەدیهیات و شتە ڕوونەكانیش ئەكات، تێكەڵ بەماڵی بیركردنەوە و فەلسەفە ئەبێت و ئەیەوێت وەڵامی دەست بكەوێت وەك خۆی لە “المنقذ من الضلال”باسی ئەكات ئەو پرسیارانەی بە لۆجیك بۆی درووست بووە بە عاتیفە و سۆز وەڵامی ئەیاتەوە و پێشی وایە ئەو عاتیفە و سۆزە باڵاترە لە فەلسەفاندنەكە، بۆیە لە كوێ فرۆكەی گومانی هەڵدەستێت هەر لەوێ ئەنیشتێتەوە، ئەشعەرییەكانی شافعی مەزهەب ئەبێت و هەمدیس یەتەوە ئەبێت بە ئەشعەرییەكی شافعی مەزهەب بەڵام بە زیاد بوونی یەك شت ئەویش سۆفی بوونە، لە ڕاستیدا ئەوەی غەززالی یەنێتەوە بۆ هەمان ئەو خاڵەی كە لێوە جوڵەی كردووە ئەو حاڵە ڕۆحی و ئیمانییە نییە كە خۆی بانگەشەی بۆ ئەكات بەڵكو ئەو پۆینتانەیە كە لە یادگەی خۆیدا هەڵیگرتوە كاتێ چووەتە نێو ماڵی فەلسەفە و هیچ وەڵامێكی دەستنەكەوتوە، خۆی یاوەتەوە دەست پۆینتەكانی مێشكی، وەك زیگمۆند فرۆید ئەڵێت: ئەوەی بە لۆجیك بەجێی ئەهێڵین نابێت بە سۆز و عاتیفە بۆی بگەڕێینەوە، ئەو حەنین و سۆزە بۆ پێشوو لای غەزالی كردی بە ئەغیار لە فەلسەفە، هەمان شت بۆ هەموو ئەو كەسانەی تریش ڕاستە كە بەژداری نێو ئەم جیهانە ئەكەن بە كۆمەڵێك سنوورەوە، بە كۆمەڵێك ئیمانی موسبەق و ئامادەوە، هەر بۆیە ئێمە ناتوانین شتێكمان هەبێت بەناوی فەلسەفەی ئیسلامی یان مەسیحی یان یەهودی بەڵكو بەژداری كردنی ئەوانمان هەیە لە فەلسەفەدا كە ئەو بەژدارییە بۆ پاراستنی ئیمانەكەیانە، هەروەك چۆن زانستی كەلام لە بنچینەوە بۆ ئەوە سازكراوە، چونكە فۆڕمی فەلسەفە وەك پرسیار كردن و فۆڕمی ئایین وەك وەڵامی بێ پرسیار دەرگیری یەك ئەبن و فەیلەسوف ناتوانێت لە بابەتی ئیلاهیاتدا جۆرێك بیربكاتەوە سنووری ئایینەكەی تێ پەڕێنێت كە فەلسەفە و بەتایبەت فەلسەفەی یۆنانی زۆر بەوردی لەگەڵ ئەم بابەتەدا دەستەو گیر بووە.

 

ئەنجامگیری – conclusion، الإستنتاج-

یەكەم: ئایین سەر بەفەزایەك لە ئیمانە و فەلسەفە سەر بە فەزایەك لە گومان و پرسیار، بۆیە دوو بابەتی جودان ئەگەر لەیەك شتیش بدوێن و دەرگیری یەك بابەت ببن ناتوانن دۆست بن بەڵكو هەمیشە فەیلەسوفان دژی ئەو هێڵە پیرۆزانە بوون كەوایانكردوە خەڵك بیرنەكەنەوە.

دووەم: شتێكمان بە ناوی فەلسەفەی ئایینی نییە بەڵكو بەژداریكردنی ئاییندارانمان هەیە لە فەلسەفەدا ئەم بەژدارییەش وەك ئاڵنگارییەك تووشیان بوەتەوە و بۆ پاراستنی ئایین بەكاریان هێناوە واتە لەشێوەی خزمەتگوزارێكدا عەقڵ بەكار هاتووە.

سێیەم: ئەو مرۆڤە بیریارانەی پەسن ئەكرێن بە فەیلەسوفی ئایین لە ڕاستیدا بیریار و نوێكەرەوەی ئایینن بە فۆڕمێكی عەقڵانیانە بەڵام ناتوانین ئەو فۆڕمە بە فۆڕمێكی فەلسەفی دابنێین چوونكە فۆڕمێكە بۆ ئاماجێكی تر دەستی كردووە بە جوڵە ئەویش پاراستنی ئایینە نەك فەلسەفاندنی بە ئامانج گرتبێت.

 

سەرچاوەكان:

  • أبوبكر الرازي الفيلسوف الطبيب، كامل محمد محمد عويضة، دار الكتب العلمية، بيروت-لبنان.
  • الأعلام، خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس الزركلي الدمشقي، دار العلم للملايين، الطبعة الخامسة عشر، سنة 2002.
  • بوونی مرۆڤ و دەركەوتەكانی، عیرفان موستەفا،چاپخانەی حەمدی، چاپی دووەم، ساڵی 2018.
  • تأثر الثقافة العربية بالثقافة اليونانية، إسماعيل مظهر مؤسسة هنداوي، سنة 2018.
  • التعريفات، الجرجاني، تحقيق إبراهيم الأبياري، بيروت، دار الكتب العربي، سنة 2002.
  • دين الإنسان بحث في ماهية الدين و منشأ الدافع الديني، فراس السواح، منشورات دار علاء الدين، الطبعة الرابعة، سنة 2002.
  • سبك شناسی، موحەممەد تەقی بەهار، تاران، ساڵی 1337.
  • سقراط الرجل الذي جرؤ على السؤال، كورا ميسن، ترجمة: محمود محمود، مؤسسة هنداوي، سنة 2018.
  • الشرح الواضح المنسق لنظم السلم المرونق، عبد الملك عبدالرحمن السعدي، الطبعة الأولى، سنة 1417.
  • صون المنطق و الكلام عن فن المنطق و الكلام، جلال الدين السيوطي، نشره و علق عليه علي سامي النشار، الطبعة الأولى، بنفقة مكتبة الخانجي بمصر،دون سنة النشر.
  • علم الأديان تأريخه، مكوناته، مناهجه، أعلامه، حاضره، مستقبله، خزعل الماجدي، مؤسسة مؤمنون بلا حدود، لبنان بيروت، 2016.
  • القرآن الكريم.
  • الكافي في المنطق الإسلامي، صلاح الدين أحمد، الطبعة الأولى، سنة 2019.
  • الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، أبو القاسم محمود بن عمرو بن أحمد، الزمخشري جار الله، دار الكتاب العربي – بيروت الطبعة: الثالثة – 1407 هـ..
  • كشف اصطلاحات الفنون و العلوم، التهانوي، بيروت، مكتبة لبنان ناشرون، سنة 1995.
  • ما الفلسفة، مارتن هايديجر، ت: فؤاد كامل، الطبعة الثانية، دار الثقافة، القاهرة، سنة 1974.
  • ما هي الفلسفة، جيل دلولوز- فليكس غتاري، ترجمة مطاع صفدي، الطبعة الأولى1997، مركز الانماء القومي، بيروت لبنان.
  • ما هي الفلسفة، د. حسين علي، التنوير للطباعة و النشر و التوزيع، بيروت-لبنان، سنة 2011.
  • محي الدين ابن عربي، طه عبدالباقي سرور، مؤسسة هنداوي، سنة 2015.
  • المدرسة الفلسفية و موقف رجالها من المنطق و علم الكلام، محمد عبدالستار أحمد نصار، دار الأنصار القاهرة، الطبعة الأولى،1979.
  • ئایینی یاری، د. حسێنی خەلیقی،ماڵی سوهرەوەردی بۆ لێكۆڵینەوە لە ئایین و فەلسەفە، سلێمانی، 2019.

 

English sources:

  • Spencer، first principles (queted in: E. Durkheim، The elementary forms of Religious Life).
  • Max mullar، introduction To The science of Religion p.18 (queted in: E، Durkheim، op،cit،).
  • Emile Durkheim، The Elementary forms OF Religious Life>

 

پەراوێزەکان

[1] سورة البقرة: 2-3

[2] سقراط الرجل الذي جرؤ على السؤال, كورا ميسن, ترجمة: محمود محمود, مؤسسة هنداوي, سنة 2018, ص 7.

[3] علم الأديان تأريخه, مكوناته, مناهجه, أعلامه, حاضره, مستقبله, خزعل الماجدي, مؤسسة مؤمنون بلا حدود, لبنان بيروت, 2016, ص 27.

[4]  سبك شناسى, موحةممةد تةقي بةهار, تاران, سالَي 1337, بةرطي يةكةم. , ثةراويَزي ل30.

[5] دين الإنسان بحث في ماهية الدين و منشأ الدافع الديني, فراس السواح, منشورات دار علاء الدين, الطبعة الرابعة, سنة 2002, ص 22.

[6] H. Spencer, first principles p27  (queted in: E. Durkheim, The elementary forms of Religous Life p39).

[7] Max mullar, introduction To The secince of Religion p.18 (queted in: E, Durkheim, op,cit, p 39).

[8] ئاييني ياري, د. حسيَني خةليقي,مالَي سوهرةوةردي بؤ ليَكؤلَينةوة لة ئايين و فةلسةفة, سليَماني, 2019, لا 18.

[9] Emile Durkheim, The Elementary forms OF Religious Life, p50.

[10]  تأريخ الأديان, خزعل الماجدي, ص 28.

[11] انظر: التعريفات, الجرجاني, تحقيق إبراهيم الأبياري, بيروت, دار الكتب العربي, سنة 2002, ص 90.

[12] كشف اصطلاحات الفنون و العلوم, التهانوي, بيروت, مكتبة لبنان ناشرون, سنة 1995, ص 382.

[13] أنظر: ما هي الفلسفة, د. حسين علي, التنوير للطباعة و النشر و التوزيع, بيروت-لبنان, سنة 2011, ص11.

[14]برِوانة: سةرضاوةي ثيَشوو, لا 12.

[15]  أبوبكر الرازي الفيلسوف الطبيب, كامل محمد محمد عويضة,  دار الكتب العلمية, بيروت-لبنان, ص 8.

[16] برِوانة: سةرضاوةي ثيَشوو, لا 8.

[17] أنظر: ما هي الفلسفة, د. حسين علي, ص 15.

[18]  ما هي الفلسفة, جيل دلولوز- فليكس غتاري, ترجمة مطاع صفدي, الطبعة الأولى1997, مركز الانماء القومي, بيروت لبنان, ص5.

[19] أنظر: الأعلام, خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس الزركلي الدمشقي, دار العلم للملايين, الطبعة الخامسة عشر, سنة 2002, ج4, ص 140.

[20]  برِوانة: سةرضاوةي ثيَشوو, بةرطي 1, لا 294.

[21] تأثر الثقافة العربية بالثقافة اليونانية, إسماعيل مظهر مؤسسة هنداوي, سنة 2018, ص 48.

[22] برِوانة: سةرضاوةي ثيَشوو.

[23] صون المنطق و الكلام عن فن المنطق و الكلام, جلال الدين السيوطي, نشره و علق عليه علي سامي النشار, الطبعة الأولى, بنفقة مكتبة الخانجي بمصر,دون سنة النشر, ص 15.

[24] سةرضاوةي ثيَشوو, لا 19.

[25] المدرسة الفلسفية و موقف رجالها من المنطق و علم الكلام, محمد عبدالستار أحمد نصار, دار الأنصار القاهرة, الطبعة الأولى,1979, ص 289.

[26]انظر : محي الدين ابن عربي, طه عبدالباقي سرور, مؤسسة هنداوي, سنة 2015, ص 96-97.

[27] هةمان سةرضاوةي ثيَشوو, لا 100.

[28] صون المنطق, جلال الدين  السيوطي, ص 46.

[29]الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل, أبو القاسم محمود بن عمرو بن أحمد، الزمخشري جار الله, دار الكتاب العربي – بيروت الطبعة: الثالثة – 1407 هـ, ج4, ص 148.

[30] الكافي في المنطق الإسلامي, صلاح الدين أحمد, الطبعة الأولى, سنة 2019, ص 16.

[31]  الشرح الواضح المنسق لنظم السلم المرونق, عبد الملك عبدالرحمن السعدي, الطبعة الأولى, سنة 1417, ص3.

[32]  ما الفلسفة, مارتن هايديجر, ت: فؤاد كامل, الطبعة الثانية, دار الثقافة, القاهرة, سنة 1974, ص 51.

[33]  بووني مرؤظ و دةركةوتةكاني, عيرفان موستةفا,ضاثخانةي حةمدي, ضاثي دووةم, سالَي 2018, لا 19.

[34]  ما الفلسفة, ص 52.

[35]  بةذداري كردن نةك فةلسةفاندن, بوونيان لة نزيك مالَي فةلسةفة نةك هاتنة ذوورةوة.

تاگهزر
بڵاوکردنەوە: