بە گریان ڕاوت دەکەم
دیوە سەلەفییەتەکەی شیعیزم
نووسینی: چۆلی فایەق
ڕه‌نگه بۆ خوێنه‌ر كۆوه‌كردنی ناوی شیعیزم و سه‌له‌فیزم پێكڕا مایه‌ی سه‌رسوڕمان بێت، بەوەی چۆن ده‌بێت دوو ڕه‌وتی ته‌واو هاودژی یه‌كتر ده‌سته‌ملانێ بكه‌ن و ئاوێته‌ی یه‌ك بکرێن! ئه‌م حه‌په‌سانه له‌جێی خۆیه‌تی، ئه‌گه‌ر بێتو ئێمه هه‌ریه‌ك له شیعیزم و سه‌له‌فیزم ته‌نیا له بازنه فیقهی و مه‌زهه‌به شه‌رعییه‌كه‌وه قه‌تیس بكه‌ین، بەڵام وه‌كچۆن سه‌له‌فیزم ته‌نیا بریتی نییه له مه‌زهه‌بێكی فیقهیی شه‌رعی، به‌ڵكه مێنته‌لێتی و ڕێبازێكی بیركردنه‌وه‌یه؛ به‌هه‌مان شێوه‌ش شیعیزم به‌ته‌نێ مه‌زهه‌بێكی فیقهیی شه‌رعی نییه، به‌ڵكوو ڕه‌وتێكی سیاسی و شێوازێكی دونیابینی و ڕێبازێکی ئیدیۆلۆژییە.
سوننه و شیعه خودان دوو باڵ و ئاراستەن، باڵێكی فیقهی و باوەڕی، باڵێكی ئیدیۆلۆژی و سیاسی. پێویستمان بەو پۆلینکردنە ده‌بێت، تا دووچاری شیكاریی نابابه‌تیانه و ململانێی مەزەبی و ڕاسیزمی دینی نه‌بین. سوننه و شیعه ئه‌گه‌ر له باری عەقیدە و فیقهـه‌وه جودان و یه‌ك ناگرنه‌وه، ئه‌وا له مێنته‌لێتیی سه‌له‌فییانه‌دا تەبا و کۆکن. ئەگەر شیعیێتی مەزهەبێکی فیقهی بێت، ئەوا [شیعیزم- شیعیێتیی سیاسی] بەتەنێ مەزهەبێکی فیقهی نییە، بەڵکوو لە مێژوو و ئێستەشدا ڕەوتێکی ئیدیۆلۆژی و بزاوێکی سیاسییە. چۆن سوننیێتی کە ڕەوتێکی فیقهییە، بەڵام “سوننیزم” ڕەوتێکی ئیدیۆلۆژی و سیاسییە و وا بۆ دووسەت و ئەوەندە ساڵە دەچێت وەهابیزم و ئیخوانیزم نوێنەرێتی دەکات، شیعیزمیش بەهەمان شێوە باڵی سیاسی شیعێتییە و لە چەرخی ئێستەدا شیعیزمی- فارسی نوێنەریی دەکات.
دەبێت هێڵی سیاسی و هێڵە میلـلییەکانی مەزهەبەکان تێکەڵ نەکرێن، پێکەوەژیان و تۆلێرانس دڵخواز و داواکاریی هاوبەشی مرۆی سوننی و شیعیی میللییە، دواجار هەر ئەم موسڵمانە میللییانەش نمایشی ئیسلامێکی شەعبی دەکەن، كه کەمگرفترین جۆری ئایینداران، جا چ له‌نێو شیعەدا بێت، گ له‌نێو سوننه‌ش. بەڵام سوننیزم و شیعیزم كه ده‌بن به ئایدیۆلۆژیا و دوو ڕێبازی سیاسی، دەبن بە داینەمۆی شاراوەی هەڵگیرسانی شەڕی نێوەخۆ و قڕکردنی مەزەبیی یەکتر، مه‌زهه‌بەکان لێرەدا دین لە ڕۆڵی خۆی دەهێننە خوار و دەیکەن بە دیسپلینی سیاسی و قەیدوکۆتی فەرهەنگی بۆ ژیان.
ـ شیعیزم و تەبشیر
شیعیزم مۆرکێکی “تەبشیری” وەرگرتووە و بناغە سەرەکییەکانی بیروباوەڕ و دونیابینیی مەزهەبەکەی بە دەوروبەری خۆیدا پەخش و وەشان دەکات. مەزهەبێک نییە تەنیا بە پارێزگاریکردنی لە قەوارە و چوارچێوەی خۆی واز بهێنێت، بەڵکە هەردەم لەبیری فراوانکردنی بازنەی ڕێباز و ژمارەی پێڕەویکاران و درێژکردنەوەی جوگرافیاکەیەتی و پەلامار دەدات.
شیعیزم له‌وێدا ته‌واو سه‌له‌فییانەیە، كاتێ هه‌موو سه‌روه‌ته ئابووری و میدیایی و بواره‌كانی دیكه‌شی، له‌پێناو به‌شیعه‌كردنی ئه‌ویتردا ده‌خاته گه‌ڕ. به‌ر له تەنگەژەی سیاسیی سوریا له چه‌ندان ناوچه (وه‌ك دانیشتوانی دێره‌زوور دەگێڕنەوە) شیعیزم حوسێنییەیان ده‌كرده‌وه و هانی گه‌نجه‌كانیان ده‌دا هه‌فتانه له كاتی دیاریكراودا له ڕێوڕه‌سمی سرووته دینییه‌كانیان ئاماده بن، له‌به‌رانبه‌ردا یارمه‌تیی بژێوی و پارەوپوولیان پێ دەدان. ئه‌مه وه‌ك ڕه‌فتاری هه‌ندێ له شێخه سه‌له‌فییه‌كانی خه‌لیج وێنا ده‌كرێت، وه‌ختێ له بیابانه‌كانی ئه‌فریقاوه به مه‌رجی بوون به سه‌له‌فی یارمه‌تی و كۆمه‌كیان به‌سه‌ر هه‌ژار و نه‌داراندا دابه‌ش ده‌كرد. لە ناخ و قووڵایی ئەو پڕۆسەیەش، ڕەوتاری مەسیحیێتیی ئامادەیە. ئەوەی کە چەند سەت ساڵێکە ڕەوتی وەهابیزم و ئیخوانیزم و شیعیزم لە تەبشیری مەزەبی و پەرەدان بە وەعز لە ڕۆژەڵات بەرپایان کردووە، کتومت شوێنکەوتەیی مێنتەلێتی و ڕەوتاری مەزەبە مەسحییەکانی ئەوروپایە لەپێش مۆدێنرێتەدا. شیعیزیم سەرەڕای تەبشیری مەزەبی، تەبشیری نەتەوەپەرستیشی تێخزاندووە. شیوەن و گریان و خۆڕنینی سرووتە مەزەبییەکانیان، بە گوتەی سەید حوسێن نەسر بێت، ئەوا حەنینێکی فارسیانەیە بۆ ڕابردوو و ئەو گەلە لە ڕێی خەمۆکیی شیعیزمیانەوە دووبارە تەجەللایان کردووەتەوە.
ـ شیعیزم و پڕاگماتیكیێتی
شیعیزم لەپێناو بەشیعەکردنی ئەویتردا پێڕەوی لە سیاسەت و ڕێبازی پڕاگماتی (Pragmatics) دەکات، بۆ ئەو گرنگ نییە بەرانبەرەکەی کێیە و چۆنە، گرنگ ئەوەیە دواجار بۆ ڕەوتی مەزەبەکەی سوودی لێ بکەوێتەوە. شیعیزم بەگشتی و شیعیزمی- فارسی بەتایبەت، ڕێک لەسەر ئەم ڕێچکەیە سیاسەتی دین و دونیایی خۆی بەڕێوە دەبات، هەر بۆیەش جێی تاسان نییە کاتێ دژ بە شیعەکانی ئازەربایجان یارمەتی ئەرمەنستانی- مەسیحی دەدات. ئەوەش جێی واقوڕمان نابێت کە بۆ هێنانەوەدی ئێمپڕاتۆرییەتی فارسیانەی‌شیعیزم و تۆکمەکردنی پایەکانی مەزەب و کولتووری خۆی لە عێراق و سوریە، ببێت بە هاوپەیمانی چەندان حیزب و ڕەوتی نادینی و ئیلحادی، هه‌روه‌تر سەپۆرتی ماددی سەتان نووسەر و جۆڕناڵستی دژەدین یان نادینی و سیکۆلار بکات، تەنیا لەپێناو گەیشتن بە ئامانجی باڵای مەزهەب. شیعیزمی سه‌له‌فییانه توانیویه‌تی له‌ڕێی ده‌زگه‌ی سیخوڕی و نەرمەهێزەوە سه‌ره‌تا هێرشی فه‌رهه‌نگی به‌رپا بكات، تا دواتر بۆ ته‌بشیرێكی سه‌رانسه‌ریانه به‌رده‌می خۆی خۆش بکات و لە پرۆسەی داگیرکاریی فەرهەنگی (الغزو الثقافي)دا بە ئاکامی خۆی بگات. لەنێو عەرەبی عێراق گوتەیەکی باو هەیە کە دەگوترێت: [شیعە بە شیوعیێتیش واز لە شیعێتی ناهێنێت].
ـ شیعیزم و کردەی خۆکوژی
بەگوێرەی سەرچاوە باوەڕپێکراوەکان مێژووی کردەی خۆکوژی و خۆتەقاندنەوە لەنێو خەڵکی مەدەنیدا “العملیات الاستشهادیة” بۆ شیعیزم دەگەڕێتەوە نەک سوننیزم وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌نێو زۆرینه‌ی چاودێران و ڕه‌خنه‌گرانی ئاینییدا بووە بە باوەڕ و فاکت. كرده خۆكوژییه‌كان له ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستدا له ده‌سپێكی هه‌شتاكاندا ده‌ستی پێ كرد، له‌نێوان ساڵانی 1981 تا 2015 به‌گوێره‌ی توێژینه‌وه‌كان (4814) هێرشی خۆكوژی تۆمار كراون كه له 40 وه‌ڵاتی جوایه‌ز جێبه‌جێ كراون. ژماره‌ی قوربانییان له‌م نێوانه‌دا زیاتر له 45 هه‌زار هاووڵات بووه.
هه‌ڵبه‌ت له هه‌ر ده‌یه‌یه‌كی سه‌ته‌دا، ڕێژه‌ی كرده خۆكوژییه‌كان به‌ره‌و سه‌رووتر چوونه. له هه‌شتاكاندا له ماوه‌ی ساڵێكدا 3 كرده‌ی خۆكوژی به‌جێ گه‌یێنراوه. له نۆهه‌ته‌كاندا به‌رزتر بووه‌ته‌وه و له هه‌ر مانگێكدا كرده‌یه‌كی خۆكوژی هه‌بووه. له‌نێوان ساڵانی 2001 تا 2003یشدا له هه‌ر هه‌فته‌یه‌كدا كرده‌یه‌كی خۆكوژی هه‌بووه. له‌نێوان 2003 بۆ 2015یش ده‌گاته چڵه‌پۆپه و له هه‌ر ڕۆژێكدا كرده‌یه‌كی خۆكوژی ڕوویداوه.
هه‌وه‌ڵین كرده‌ی خۆكوژی له 30ی ئۆكتۆبه‌ری 1980 بوو كه مێرمنداڵێكی 13 ساڵانه‌ی ئێرانی جێبه‌جێی كرد، له كه‌مه‌ریدا بۆمبی پێچایه‌وه و دواتر له باشووری ڕۆژاوای ئێران ده‌بابه‌یه‌كی عێراقیی ته‌قانده‌وه. هه‌ر له كۆتایی ئه‌وساڵەدا سه‌فاره‌تی عێراقی له لوبنان له هێرشێكی خۆكوژیدا به ئۆتۆمبێل، له‌گه‌ڵ زه‌وی ته‌خت كرا. دواتر له 1983 یه‌كێك له گه‌وره‌ترین كرده خۆكوژییه‌كان جێه‌به‌جێ كرا، دوو بارهه‌ڵگر و ئامانه‌ی پڕ له چه‌كوتفاقی هێزی وشكانیی ئه‌مریكایی و فه‌ره‌نسایی كرانه ئامانج و 299 سه‌رباز له‌و هێرشه خۆكوژییه‌دا كوژران.
دەستپێکی ئەم نەریتە جیهادییە خۆكوژییه له موسوڵمانە شیعەکانی لوبنان دەبینرێت، دواتر بە سایەی “حزب اللە” زێتر بڕەوی پێ دەدرێت و دواجار گرۆ جیهادییەکانی فەلەستینیش دەکەونە ژێر کاریگەریی ئەم تاکتیکەوە، شیعیزمی ئێرانیش [گرووپی هەمیشەیی فیدایی خۆکوژ] دادەمەزرێنێ و لە شەڕی نێوان عێراق و ئێرانیش، خۆکوژەکانی بەکاردێنیت. بۆ سەردەمانی زووش بگەڕێیتەوە، فیدایی لەنێو ئیسماعیلییەکانیشدا هەبوون، کە گرۆهێکی شیعیزمی باتینیانەی سیاسی بوون.
ئینجا درەنگتر لەنێو سوننیزم و ڕەوتی “سەلەفییەتی جیهادیی سوننه”دا لەسەر دەستی شێخ عەبدوڵڵا عەزام تێز بۆ خۆکوژی دادەنرێت. عەززام لە کتێبەکانی نموونەی “اتحاف العباد بفضائل الجهاد” دێت 27 سوودی خوڕافیانەی خۆکوژی و خۆتەقاندنەوە لەنێو ئەدەبیاتی دینییدا دەخاتە بەرچاوی موجاهیدان، عەرەبە ئەفغانییەکانیش توندڕۆیانەتر ئەو درەختەیان پەروەردە کرد.
چۆن لەنێو سوننەدا سەلەفیزم هەیە، لەنێو شیعیزمیشدا هەمان ڕەوتی سەلەفیزم بەشێوەیەکی کارا هەیە. به‌ڵام هه‌میشه لێزان و وردانه‌تر خۆی خزاندووه‌ته نێو كه‌لێنه سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانەوە، وه‌ك سه‌له‌فیزمی سوننی ڕەق و زەق نەبووە. لە زۆر دۆخدا سەلەفیزمی سووننی و سەلەفیزمی شیعی، کۆمەکی یەکتر دەکەن، پشتیوان و هاوکاری یەکتر دەبن لەبەرانبەر ئەو گوتارانەی لە یەک ئاستدا ڕەخنە لە هەردووکیان دەگرن، بەتایبەت گوتاری ئایینییانەی کورد. ژمارەی ئەو مەلا و دیندارانەی کورد کەم نین، کە بە پیلان و هەرەوەزیی سەلەفیزمی شیعی و سووننی تیرۆر کراون و کوژراون.
