ژنۆلۆژی، پۆلیتیکا زمانی، و گۆتارا ژنانە د ئەدەبیاتا کوردی دا

ئانالیزەک بۆ “هیچ: دانپێدانانەکانی دایکێک”، یادنامەیا کۆچەر ئەبوبەکر

نووسینی: نیوار ئەمین

” گەلەک جاران من دەرباری “تەلاقدانا تەمام” نڤیسی یە، ئانکو شیانا تەلاقدانێ ژ پێنج هزار سالێن کولتوورێ کەڤن یێ سەردەستیا نێری.” (١)

– ئەبدۆللا ئۆجەلان

بۆ ئەنجامدانا خواندنەکا فەمینیزمی د ئەدەبیاتا کوردی دا، و یا رۆژهەلاتا ناڤین ب گشتی، مرۆڤ پێدڤی ب تیورییێن جڤاکی-زانستی و رەخنەیا ئەدەبی یێن گونجایی پێڤاژوویا دیرۆکا کوردان و کولتوور و زمانێ وانە، ژبۆ کو ئەو خواندن نێزیکتر ڕەنگڤەدانا پرس و کێشەیێن ژنا ڤێ جوگرافیێ بکەت. سەرەرایی هەبوونا هندەک خسلەت و لایەنێن هەڤپار یێن بزاڤ و رێبازێن ژنان ل پارزەمینێن جودا، ئەو فۆرمێ فەمینیزما رۆژئاڤایی ئەنجامێ پێڤاژوویا دیرۆکا وێ شارستانییەتێ یە، و مینا هەر تیوری و ئیدیۆلۆژییەکا دی، نکاریت ببیتە پیڤان یان مەتۆدەکێ کامل و دەقیق بۆ ڕاڤەکرنا تێکستەکێ ئەدەبی یێ کوردی یان رۆژهەلاتا ناڤین.

ژبەر ناڤەندیکرن (سەنترالیزەکرن)ا هێز و زانیاریان د بیاڤێن جودا یێن زانستی-تەکنۆلۆژی دا و ل ژێر ناڤێ گلۆبالیزم (جیهانیبوون)ێ، شارستانییەتا رۆژئاڤا د دیرۆکا نوو دا ب رۆلێ ژێدەر و ڕەواکرنێ ڕابوویە، و ژبەر ڤێ یەکێ فەلسەفە و جیهانبینی یێن جڤاکێن دی، ب تایبەت رۆژهەلاتا ناڤین، پەراوێزەبووینە. لەورا گەرەکە ئەم ل ئالتەرنەتیڤان بگەڕین و هەڤدەم مفایێ ژ سەربۆرا رۆژئاڤا ژی وەرگرین بۆ خواندنێن رەخنەیی و زانستی. نها ئەم نکارین پرسگرێکێن مەتۆدی ڤەکۆلین، و بەلکی ‌ژێدەرێن بهێز یێن ئەکادیمی و زانستی وەک تیورێن رەخنەیی ل سەر ژنا کورد کێمن، لەورا من باوەرە “ژنۆلۆژی” یا فیلۆسۆف ئەبدۆللا ئۆجەلان هێژاترین چارچۆڤەیێ تیوری یە بۆ ئانالیزەکرنا تێکستەکێ ئەدەبی یێ کوردی دەرباری ژنان.

ئەو رەفۆرما ئۆجەلان پێشنیاردکەت دیموکراسیکرنا جڤاکی یە، ئازادبوون و بەشداربوونا ژنێ یە د هەمی بیاڤێن ژیانا جڤاکی دا. ژنۆلۆژی نە بتنێ تیورییەکە ل سەر هندەک رووپەلان، یان یوتۆپیایەکا ئەفسانەیی، لی دهێتە پراکتیزەکرن و هەرێما “رۆژئاڤا” میناکەکا هێژایە بۆ بەرخوەدان و سەرخوەبوونا کوردان، کو تێدا ژن شیایە رۆلەکێ مەزنتر و بەرچاڤتر ل سەر ئاستێ ناڤدەولەتی ببینیت، بگرە ژ مەیدانا شەڕی و ئابۆری و سیاسەت و تا چالاکیێن رۆژانە ژی.

د هەر چاخەک یان قۆناخەکا دیرۆکا کولتوور، هونەر و ئەدەبیاتێ دا، هندەک شاکار و بەرهەم هەنە وێ قۆناخێ ب گشتی پێناسە دکەن، یان بێژین خسلەتێن وی چاخی تێدا بەرجەستە دبن. ڕەنگە ب زەحمەت بیت نها ئەم شەهدەییێ بۆ هندەک تێکستان بدەین، چونکو بتنێ دەم دشێت پیڤانەکێ راست بیت ژ بۆ سەرکەفتن یان نەمرییا تێکستەکی. دیارە هژمارەکا زۆر یا پەڕتووکێن ئەدەبی ل کوردستانێ ل ڤێ داویێ دهێن بەڵاڤکرن، و هەلبەت پشتی موخلکرنێ کتەکا کێم ژ بەرهەمێن تازە هەژی سەرنجا خواندەڤانی ب گشتی و ئەلیت (بژارە)یا نڤیسەر و رەخنەگرانە ب تایبەتی.

“هیچ: دانپێدانانەکانی دایکێک” پەڕتووکا نڤیسکار کۆچەر ئەبوبەکر یادنامەکا (بەلکی ژی بخوازی پۆلێن کەیی وەک رۆمانەکا ئۆتۆبیۆگرافی) سەرپێهاتیێن ژیانا کۆچەرێ ب خوە د هندەک نامەیێن ڤەکری دا بۆ “ڕامین” ێ کوڕێ وێ یێ حەفت ساڵ ڤەدگێریت. نڤیسکار تێکۆشینا ژنێ د کۆمەلگەهەکێ کەڤنەپەرستێ پاتریارکی دا وێنە دکەت، ژنەک هەمبەر کۆمەکا مەزن یا بەربەستێن کولتووری، ئۆلی، سیاسی، ئابۆری ژ بۆ گەهشتنا ئازادیێ. یا بالکێش نە بتنێ وێرەکی، خوەباوەری، و ڕاستگویی یا نڤیسکارێ یە د ڤەگێرانا ژیانا خوە یا تایبەت دا، لێ ئەو ئازادی و هێز و خەیالا جوانە یا د زمانێ نڤیسینێ دا خەملاندی، ئەو ئەنەرژیا کینەتیک و لڤینێ یە یا د هەمی بەش و پارچە نامەیان دا وەک دەنگڤەدانەکا پانۆرامی دبزڤیت. ئەڤ بەرهەمە نرخبلندە و هەژی خواندنێن رەخنەیی یە، لەورا دخوازم هندەک لایەنێن ڤی تێکستی ب پوختەیی ڕاڤەبکەم و هەڤدەم دزانم دەرهەقا تایتلێ ڤێ گۆتارێ دەرناکەڤم.

د سالێن ١٩٥٠ و ١٩٦٠ ان دا ل وەلاتێ ئەمریکا، ل دەما دەروونناسی یا ئەمریكی د گەشەبوونەکا مەزن دا، شعرا دانپێدانکی “کۆنفێشنال”، وەک فۆرمەکێ ئەدەبی یێ پۆستمودەرنیزمێ پەیدا بوویە. هەرچەندە نڤیسینێن دانپێدانکی هەر د کەڤن دا هەبووینە، لێ د چارچۆڤێ پۆستمۆدەرنیزمێ دا هندەک تایبەتمەندیێن جودا هەنە، پتر فۆکسێ ل سەر کێشە و بابەتێن کەسانی و تابوویان دکەن، گرێ و نەخوەشیێن دەروونی و گیانی، تراوما و برینێن زارۆکاتی و مەزنبوونێ و هتد. یا هەرە دیار ئەلەمەنتا ئۆتۆبیۆگرافی یە د ڤان جورە تێکستان دا.

سلڤیا پلات ئێک ژ وان نڤیسکارێن ناڤدارێن ئەمریکی یە کو ب ڤی شێوازی بەرنیاس بوو، ئەو ماسک و پەردەیێن د ناڤبەرا نڤیسەری و خواندەڤانی دا لادبرن. نڤیسینا دانپێدانکی د ئەدەبیاتا جیهانی دا پتر ب شعر بەڵاڤبوویە، و دیسان تێکستێن سەربخوە ژی ب ڤی شێوازی هەنە. د ئەسل دا نڤیسکارێن ب ڤی شێوازی ناڤدار کەرب ژ ڤی ناڤی ڤەدبوون، لێ ئەو دهاتن جوداکرن ژ مودەرنیستێن بەری نها پتر داخبار ب مژارەکا نە-کەسانی و ئۆبژەکتیڤ. ل ڤێرە من ژی حەزکر ئەینی وسان وەرگێڕم و ناڤبکەم، “دانپێدانکی”. هەروەک د تایتلێ پەڕتووکێ دا “دانپێدانان” بکارهاتی، “هیچ” دکاریت ببیت نموونەیەکا باش یا تێکستێ دانپێدانکی لێ ب تەمامی نکارین پۆلێن کەین ل بن ڤی شێوازی، ژبەرکو “هیچ” ێ هندەک ڤاڕێبوون و تایبەتمەندیێن خوە هەنە ژ لایێ تەکنیک و کۆنتەکست و بابەتی ڤە. د ڤێ ڤەکۆلینێ دا دا دخوازم پتر ئەرگومێنتەکێ ئاڤاکەم ل سەر گۆتارا ژنێ، پۆلیتیکا زمانی (دێ ڤەگەڕم ڤی تێگەهی)، و هەوجەدارییا ب گۆتارەکا ژنانە د ئەدەبیاتا کوردی دا. ل شوونا لایەنێن سالۆخدانا زمانی، گۆتارا مە دێ دینامیک و ئالاڤێن هێزێ د زمانی دا ڤەکۆلیت. وەک تیوری و چارچۆڤەیێ ئانالیزەیێ دێ پشتبەستنێ ل سەر چەند ئەرگومێنتێن فەمینیستان کەم، دیسان تیوریا زانستی-جڤاکی “ژنۆلۆژی” یا فیلۆسۆف ئەبدوللا ئۆجەلان وەک ژێدەرەکێ سەرەکی.

نەبوون یان کێم-هەبوونا پەروەردە و هشمەندیا ژنێ، پشتبەستنا ئابۆری و سیاسی، رۆلی ژنێ وەک کابانی د ماڵێ دا، کۆشتنا وێ ب ناڤێ شەرەفێ، و چەندین شێواز و ئاوایێن ب ڤی ڕەنگی بووینە سەدەما پاشڤەمانا ژنێ د جڤاکێن پاتریارک یێن رۆژهەلاتا ناڤین دا، ب تایبەت یێ کوردی، کو رۆلێن زایەندە (ڕەگەز) یێن نەریتی د جڤاکی دا هەردەم ل دویف خواستەکا زەلامی بووینە، و هەر دیاردەکا جڤاکی ل گۆرەی کاتالۆگا نێری هاتییە ڕاڤەکرن. پترییا کێشەیێن گرێدایی ژنان د جڤاکێ کوردی دا ژ ئەلفێ تا یائێ “تابوو” بووینە، لەورا چارەسەریێن لۆژیکی و زانستی، هەکەر هاتبووبن گەنگەشەکرن ژی، نەهاتینە پراکتیزەکرن، و هەلبەت زەلامەکێ خوەپەرست  ئەو چارەسەری پێشنیار کرینە. دیارە وەکو پێدڤی مە ڕێ نەدایە ژنێ پێناسەیا خوە بکەت، ژن گۆتارا ئازادیا خوە ڕاڤەکەت، ژن ب قەلەمێ خوە بەحسا رەوشا خوە، ئازار و نیگەرانی و ترس و خەونێن خوە بکەت. دا کو ل ڤێرە هەڤدژنەبم دگەل گۆتنا خوە، وەکو زەلامەک مەبەستا من ب ڤێ گۆتارێ خواندنەکا رەخنەیی یە گرێدایی گۆتارا ژنێ، و پاڵپشتی یا چ ئیدیۆلۆژی یان سیستەمێن فکری ناکەم، چ نەخشەرێ و رێنما و یاسایان ژی پێشنیارناکەم.

دانپێدانێن کۆچەرێ یێن هزاران دایکێن دی نە یێن کو ژبەر هەر سەبەبەکی بێدەنگی هلبژارتی، ل ناڤ جڤاکەکی کو ژن د سەدسالا بیست و یەکێ دا هێش پەراوێزەکری مایە، ل پشت دەرگەهـ و دیوارێن زمانی ڤەشارتی و ب شەرم هاتی ناڤکرن، وەک “ئافرەت” (عەورەت-عفریت؟) هاتی یە ناڤکرن، ب ئاوایەکێ سڤککرن و کێمکرنێ ب “ژنک” (هەر ئەو پیتا “ک” یا “تشتوک”) دهێت گازیکرن!  ژبلی باندۆرا کولتوورێ عەرەبان کو تێگەهێن مینا “غیرەت” و “نامووس” و “شەرەف” تێدا زیق، بەلکی ژی ب نەزانین و چاڤنەباری یان دلپیسی، تا نوکە پترییا زەلامان بۆ گازیکرنا ژنێ “دەیکا بچویکان/زارۆکان” “دەیکا عەیالی”، ژنا فلانی” یان “بچیکێن من” و هتد. بکاردئینن، ل شوونا ب ناڤێ وێ گازی کەت، ل شوونا بێژیت “هەڤژین-هەڤالژین-خۆشتڤی” و پەیڤێن دی یێن هەژی ژنێ. ما ئەڤە نە زمانەکێ نێرانەیە؟ (ژبلی لایەنێ زمانی، هەتا دەستنیشانکرنا رۆلێ زایەندەیان ژی د جڤاکی دا جهێ پرسێ و گەنگەشێ یە) هەلبەت یا ژ ڤێ کۆمباختر د کولتوورێ ئینگلیزان دا هەبوویە، کو ژن ب پاشناڤێ زەلامێ خوە هاتییە ناڤکرن، هەروەکو ب ملکێ خوە دزانی! ئەڤە ژی سیتافکا جڤاکێ کەڤن یێ پاتریارکی یە. مرۆڤ چ دیرۆک بخوینیت، دێ زانیت کو چ کۆمەلگەهێن مرۆڤان بێ تاوان نینن دەرهەقا ژنێ.

زمان و گۆتارا ژنانە د جڤاکێ کوردی دا

من نەباوەرە د چ زمانێن جیهانێ دا پەیڤا “ژن” هندە جوان بیت وەکو د زمانێ کوردی دا هەیی. خویایە ل دەستپێکا پێدڤییاتی یا مرۆڤێ کورد ب زمانەکی، ناڤێن “ژن” و “ژین” و “ژیان” و “ژینگەهـ” ب هارمۆنی دزانین و ژێک جودا نەدکرن، و ما ئەڤە چ جوانییەکا بێهەمپا یا رۆحا مرۆڤێ کورد بەرچاڤ دکەت. ئەڤە راستییەکە، لێ هندەک کرێتی و چەوتی ژی هەنە، وەکو د گەلەک زمانێن دی یێن سەردەم دا، کو پەیوەندییەکا ڕاستەڕاست ب پۆلیتیکا زمانێ زەلامسالاریێ ڤە هەیە. ئانکو زەلامی بۆ پێدڤییاتییا خوە زمانەکێ نێرانە ئافراندی یە کو دەڕبرینێ ژ هێز و و ئەزموون و ستاتوو یا وی بکەت. ل ڤێرە مەبەست ژ پۆلیتیکا زمانی کۆک و ژێدەرێ هێزێ یە، بڕێڤەبرن و هەلبژارتنا زمانەکێ دیار ل گۆر بەرژەوەندی و مەرەمێن تەخەکا تایبەت یا جڤاکی کو خوە ب ئەلیت ناڤدکەت و بەلکی نەرین و بەهایێن خوە ژی ب موتلەق دزانیت.

دیسکریمینەسیۆن (جوداهی) یا زمانی، نێزیکی تێگەهێ ئەمپەریالیزما زمانی، دهێتە ناسکرن وەک “ئیدیۆلۆژی و پێکهاتەیێن دهێنە بکارئینان بۆ ڕەواکرن، چێکرن، و بەرهەمئینانا پارڤەکرنەکا نەیەکسان یا هێزێ (چ مادی یان نەمادی) د ناڤ کۆمان دا کو ل سەر بنگەهێ زمانی دهێنە پێناسەکرن” (٤). هەلبەت چەندین فاکتەر هەنە بۆ بڕیاردان و دەستنیشانکرنا زمانەکێ دلخواز بۆ جڤاک یان کولتوورەکی، کو ئەو ژی گرێدایی چینا ئابۆری و ستاتوویا جڤاکی، نژاد، ڕەگەز، و هتد. ل ڤێرە نکارم ب درێژی ل سەر پرۆسەیا دروستبوونا دینامیکێن هێزێ بئاخڤم، لێ یا دیار ئەوە کو زمانێ “بژارە” تەڤاهییا بیروباوەرێن تەخا سەردەست ب ڕێکێن جودا (وەک زمانێ پەروەردە یان راگەهاندنێ) بۆ مرۆڤێن “هەڤوەلاتی” ڤەدگۆهێزیت و دسەپینیت. د گۆتارا مە دا ئارمانج پۆلیتیکا زمانێ زایەندەیی یە د ناڤبەرا ژن و زەلامی دا.

نە بتنێ زمانێ کوردی یێ رۆژانە یێ جادەیێ و مال و خێزانێ، لێ زمانێ سیاسی و ئەکادیمی، یێ راگەهاندن و رۆژنامەڤانی، دیسان سازی و فەرمانگەهێن فەرمی یێن دەولەتێ، تژییە ژ ئیدیەم و دەربڕینێن نێرانە. نەمازە زمانێ فۆلکلوری یێ پەنگیایی ب هەڤۆک و گۆتنێن پێشیان و “حیکمەت”ێن نێرانە، پێدڤی ناکەت نموونەیان بینم. هەکەر جاران مەیدان بۆ ژنێ هاتبووبیت خوەشکرن ژی، هەر بۆ وێ یەکێ بوویە نوونەراتیا ئیدیۆلۆژیەکا نێری بکەت، وەک وی هزربکەت، بخوینیت، بنڤیسیت، بئاخڤیت، ئانکو ژنەکا “مێر” بیت و ل دویف کاتالۆگا پیرۆز یا نێری بژیت.

د دیرۆکێ دا کۆلۆنیست (مێتینگەر)ان ژ لایەکی ڤە زمانەک ل سەر مرۆڤێ کورد سەپاندی یە یان زمانێ وی ب خوە لێ قەدەخە کرییە (ئەڤە ژبلی کو دیرۆکا کوردویی ب خوە ژی ل گۆر ئارمانج و سیاسەتا خوە ڤەگێرایە)، و ژ لایەکێ دی ڤە زەلامێ کورد ژی ژن د چارچۆڤەکێ بەرتەسک دا کۆلە هێلایە و بێدەنگ کری یە. چ فیلۆسۆفان ئەو هەقیقەتا راست و تاڵ ب جوانی نەگۆتییە وەک ئۆجەلانی د سۆشیۆلۆژیا ئازادیێ دا ئاماژەکری، “گەر ئەم تێگەهشتنا خوە گرێنەدەین ب مێتینگەرییا دەولەت و نەتەوەیان ڤە، لێ هەمی کۆمێن مرۆڤان وەرگرین، ب ساناهی دێ شێین ژنێ پێناسەکەین وەک کەڤنترین کۆلۆنی (مێتینگەهـ). مێتینگەرییا جەستە و روحی ب سەر چ دیارەدەیێن جڤاکی دا نەهاتی یە ب وی رادەیێ ژنێ تەجروبەکری” (٢). ئەڤە ئاماژەیە بۆ تەڤ ژنێن جیهانێ د دیرۆکا شارتستانییەتان دا د پێنج هزار سالێن بووری دا. لێ د پێڤاژوویا دیرۆک و کولتوورێ کوردی دا، سەرەڕایی بەشداربوونا هندەک ژنێن چەلەنگ د شۆرەش و بزاڤێن رزگاریخواز دا، کێم جاران وەک پێدڤی و ب ئازادی ژنێ جهێ خوە د مەیدانێن جڤاکی دا پەیدا کری یە.

ئەوا د ڤان سالێن داویێ دا ل کۆمەلگەهێ کوردستانێ، ب تایبەت ل باشوور، رووددەت، کو تێدا فەمینیزم و ئازادیا ژنێ بوویە مژارا سەرەکی و ل سەر هەمی پلاتفۆرمان دهێتە ئازراندن، جهێ رەخنەیێ و لسەر-راوەستیانێ یە. پترییا وێ تەخا ب ناڤێ فەمینیزم و ئازادیا ژنێ دئاخڤن و د مەدیایێ دا پرۆپاگەندەیێ بۆ دکەن، ب دیتنا من زێدەتر مژارەکا سەرڤەیی و خاڤە، وەک قۆماشەکێ تەنکە، مژارێن بێ رەهەندن و دوورن ژ گەوهەرێ ئازادیا ژنێ یا ڕاستەقینە، نەمازە ئازادیا هزری و ئەقلی. کۆمەلگەهێ کوردی ل ژێر باندۆرەکا یەکسەر یا کاپیتالیزم (هۆڤانەترین فۆرمێ وێ)، عەشیرەت، و ئۆلی یە، لەورا د دەستێ چینەکا بورجواز یا پاتریارکێن بازرگان و ئۆلدار و دەرەبەگ دا ژن بوویە متایەک، وەک کەرەستەیەک سەرەدەری دگەل دا دهێتە کرن. بەلکی ئەڤرۆ زۆرینەیا کۆمەلگەهێ کوردی وەسان هزرکەت ژن د زەمینەیەکا ئازاد دا دژیت، چونکو دەرفەتێن خواندن و کاری و هندەک نماییشان هەیە، و ڕەنگە هزرکەن ئەو بزنس و پیشەسازی یا راگەهاندن و جوانکاری و نژداریا نەرمۆکەیی (پلاستیکی) ڕەنگڤەدانا ئازادیا ژنێ بیت (پەڕتووکا “ئەفسانەیا جوانییێ: چاوا وێنەیێن جوانییێ دهێنە بکارئینان دژی ژنێ” یا نائۆمی وۆلف، کو ل سالا ١٩٩٠ێ بەڵاڤبوویە، ب رەخنەیی بەحسا نموونەیێن چێکری یێن جوانییێ و دەستکاریکرن و رەکلامکرن و بازاڕکرنا وان ب مەرەمێن قازانجکرنێ و هێزێ دکەت).

ڕەنگە ئەڤ کەلها زەلامێ کورد یێ کاپیتالیست و عەشیری ئاڤاکری بۆ هندەک ژنان سەمبۆلا ئازادی و بەختەوەریێ بیت، و بەلکی ژی ژن هەبن هێش داخوازا زێدەکرنا وێ بازرگانیێ بکەن یا ئەو تێدا بتنێ بەرخوەر و هەتا سەر هەستییان کۆلەبوویی. ئەڤ مەکیاژا ئازادیێ گەلەک جودا نینە ژ کولتوورێ حیجاب و داپۆشینا ژنێ (ب هەمی واتەیێن داپۆشینێ ڤە). ب کورتی، د جڤاکێ کوردی یێ سەدسالا بیست و یەکێ دا ژن ل بن سیبەرا سێیینەیا کاپیتالیزم، ئۆل، و عەشیرەتێ هاتییە خاپاندن، و وەهم و فانتازییەکا ئازادیێ پێ هاتییە فرۆتن، ئازادیەکا پلاستیکی! موسیبەتا مەزنتر ژی ئەوە کو کەسێ دروست ژی مژارا ژنێ بخولقینیت دگەل مێپەرست و میێبازان دهێتە شاشکرن. ئەو گۆتارا ماف و ئازادیا ژنێ یا بەربەڵاڤ د مەدیا یا کوردی دا، کو پترییا مریدێن خوە ناڤدکەن فەمینیست و مودەرنیست پێ داخبار، د بنەرەت دا دەربڕینەکە ژ ڤەرێژا کاپیتالیزما رۆژئاڤایی و زەلامسالاری یا رۆژهەلاتا ناڤین.

ل ڤێرە چارەسەری بتنێ هشیاری و هشمەندییەکا سەرانسەری یە، پەروەردە و خواندن و رۆشنبیری،  کو تەخا ژنان رزگارکەت. رەفۆرم و گوهۆرینێن رادیکال لازمن ژ لایێ ژنێ ب خوە ڤە، یەکبوونەکا ب هێز و سەربخوە، ژبۆ کو ژن بشێت گۆتار و یاسایێن نێرانە یێن ل سەر وێ هاتینە سەپاندن تێکبشکێنیت، تەڤنێ نێری و فەرهەنگا وی ڤاڤێڕیت، ستوونێن پۆلیتیک و ئیدیۆلۆژییا نێرانە برووخینیت، و زمانەکێ تایبەت ب خوە ڤە کو ڕەنگڤەدانا کاراکتەر و ناسنامەیا ژنێ بکەت، بڤەهینیت. ڤالاهییێن مەزن د قادا زمانێ کوردی دا دیارن، هێش زەڤییەکا بەیارە بۆ ژنێ کو بهێت بەرهەمێ هزرێن خوە تێدا بچینیت. ئەڤ چەندە ب تایبەت د بیاڤێ ئەدەبیاتێ دا دشێت دروست بیت و وەرارێ بکەت، چونکو ئەدەبیات بەرفرەهترین فەزایا زمانی ب مرۆڤی ددەت. دڤێ ژنا کورد یا نڤیسکار، رۆژنامەڤان، رۆناکبیر، هونەرمەند خەباتێ بکەت ژبۆ ئافراندن و پێشڤەبرنا زمانەکێ هێزا سالۆخدانا روومەت و دونیابینییەکا مێییانە هەبیت، ب تەڤاهییا لایەنێن هزر و هەست و مەعریفە، جەستە و روح، فەلسەفە و سایکۆلۆژی یێن ژنێ.

تیوری و مەتۆد، ژنۆلۆژی و فەمینیزم

وەک ل دەستپێکێ مە گۆتی، ژ بۆ پالپشتی بۆ ئەرگومێنتا خوە، دخوازم فەلسەفەیا ئۆجەلانی بکەم سیوانا گۆتارا خوە. د هەمی گۆتارێن خوە دا ئۆجەلان تەکەز ل ئازادیا ژنێ دکەت و دهژمێریت شەنگستە ژبۆ شارستانییەتا دیموکراسی، و ئەو ئازادیا ژنێ ب ئازادیا جڤاک و وەلاتی ڤە گرێددەت، ئانکو ل وێ دەما ژن ئازاد بیت، دێ جڤاک و وەلات ژی ئازاد بیت. هەر ب دیتنا وی، کاپیتالیزم و دەولەت بهەڤڕا دەربڕینێ ژ دەستهەلاتا نێری دکەن، “کاپیتالیزم و دەولەتا نەتەوەیی مۆنۆپۆلیزما نێرەکێ زۆردار و کەیسپەرستە” (١). د کۆمەلگەهێ کاپیتالیزمی دا کو هێز پتر د دەستێ نێری دا کۆمڤەبوویە، ژن وەک تشت یان کەرەستە هاتییە بکارئینان، و ب دیتنا ئۆجەلانی زەلام تاوانبارە. هەر ژ کەڤن دا زەلامی ناسنامەیەک بۆ ژنێ دروستکری یە و ئەو تێدا نخافتی یە، حەسوودی و چاڤنەبارییەکا بێواتە ل سەر ژنێ ڕاکری یە، د دەمەکی دا کو ژیری یا هەستیاری (emotional intelligence) یا ژنێ و هێزا ئاڤاکرنێ ژ لایێ جەستەیی و روحی ڤە، ژن باشتر و کاملترە ژ زەلامی، چونکو ژن پتر نێزیکی هێزا پۆزەتیڤ یا خوەزایی یە. “ئازادکرنا ژیانێ موستەحیلە بێ شۆرەشەکا رادیکال یا ژنان کو ئەقلییەت و ژیانا زەلامی بگوهۆریت” (١). بتنێ ژن دشێت پیشەنگییا ڤێ شۆرەشێ بکەت، و دڤێ ئەوان تەفسیر و ئەفسانەیێن بۆ وێ هاتینە گۆتن ڤاڤێڕیت و ئالتەرنەتیڤان پەیداکەت، و هەر ژن ب خوە دشێت ب ئازادکرنا خوە زەلامی ژی ئازاد بکەت.

بێگۆمان شۆرەشا بنگەهین و دەستپێکی شۆرەشا فکری یە: هزرکرنەکا ئازاد و سەربخوە یا ژنان. وەک مە ل پێشیێ ئاماژەکری، دەڕبرین ژ وێ فکرا ئازاد یا ژنێ پێدڤی ب زمانەکێ ژنانە هەیە. مەبەستا مە ژ زمانێ نێر/نێرانە یان مێ/مێییانە/ژنانە ئەو نینە کو زمان د بنەکۆکا خوە دا یان ب خوەرسکی مەیلا زایەندەبوونێ هەیە. نەخێر، مەبەستا مە زمانەکێ دەستکردە یێ ب هێزێ دهێتە چێکرن و پێشڤەبرن و ڤەگۆهاستن و فەرزکرن، زمانێ تەخەکا سیاسی و ئۆلی و ئەلیتێ، کو شییانا سەنترالیزەکرن و کۆنترۆلکرنا زانیاری و راستییان هەیە، و ئەها ئەو هێز دەستهەلاتداری یا میتۆلۆژیا، ئۆل، زانست و فەلسەفێ وەردگریت. لەورا مەرەم ژ زمان و گۆتارەکا ژنانە ڤەدیتنا پەرگال و ئالاڤێن ئالتەرنەتیڤ یێن پەیوەندیکرنێ نە، کو هەوجەداریێن بوونمەندی و فەنۆمینۆلۆژی یێن ژنێ بدەستبێخیت، زمانەک گونجایی پەرسپەکتیڤ و ئەزموون و پرسێن ژنێ مینا زایەندەتی (sexuality) و ماف و رەوشا دوجانبوون و زارۆکبوون و هتد.

سیمۆن دو بۆڤوا (١٩٠٨-١٩٨٦)، نڤیسەر و رۆناکبیرا فەمینیست یا فرەنسی، بنگەهەکێ مۆکم یێ فکری و تیوری بۆ فەمینیزمێ ئاڤاکر، بەحسا چاوانیا سەرخوەبوونا ژنێ ژ لایێ ئابۆری، سیاسی، و زایەندەیی دکەت، کا چاوان ژن خوە ژ “یێ-دن” دەربێخیت و دوبارە ناسنامەیا خوە وەک مرۆڤ دیسان ژن پەیداکەت.  گرێیا مەزن د کۆمەلگەهێ دا نەباوەریدانە ب ژنێ، کو ب هزاران سالانە د پەروەردەیا جڤاکی و هش و خەیالا کولتووری دا قایمبوویی. “کەسەک ژدایکنابیت ژن، لێ دبیتە ژن. چ چارەنڤیسێن بیۆلۆژی، دەروونی، و ئابۆری ئەو فیگوورێ (کەساتی یا) مرۆڤەکا مێ د جڤاکی دا وەردگریت پێناسەناکەت؛ لێ شارستانییەت ب تێکرایی ئەڤ بەرهەمێ ناڤنجی ڕاڤەدکەت یێ دناڤبەرا نێر و نەمێرکەکا ناڤکری ب ژن.” (٣) ل ڤێرە سیمۆن ل وێ باوەرێ یە کو بیۆلۆژی و ئۆل و سایکۆلۆژی بتنێ وەک فاکتەر نەشێن پێناسەیا ژنێ بکەن، لێ ئەو کۆما بەهایێین جڤاکی نە کو ژنێ د قالبەکی دا دناسینن، شارستانییەت ب تەڤاهییا سیستەم و پێکهاتەیێن خوە ڤە یە.

بەلکی هندەک نەفامێن کورد و رۆژهەلاتا ناڤین وەسان تەفسیر کەن کو دڤێ ژن رەفتار و سەردەریێ وەک زەلامان بکەت و شێواز و ستایلێ جل و بەرگ و ئاخفتن و روونشتن و خوارنێ و هتد. چاڤلێکرنا زەلامی بکەت. سیمۆن دو بۆڤوا وێ جوداهی یا بیۆلۆژی و سایکۆلۆژی بێگۆمان دپەژرینیت، “ب کورتی و سادەیی، ژن نە زەلامن.” و نابنە زەلام. بۆڤوا ل وێ باوەرێ یە کو دەما ژن ئازاد بیت، دێ زەلام ژی ئازاد بیت، ئانکو ئازادیا زەلامی ب ئازادیا ژنێ ڤە گرێدایە. ئەڤ بیروکە زۆر نێزیکی “ژنۆلۆژی” یا ئۆجەلانی یە، کو ل گۆر هزرا وی، د ڤان پێنج هزار سالێن بۆری دا زهنییەتا سەردەست یا مێران هەبوونا ژنێ چەوساندی یە و رەوشا وێ لاوازکری یە. لەورا ژی “چارەسەری بۆ هەمی کێشەییێن جڤاکی یێن رۆژهەلاتا ناڤین دڤێ فۆکس ل سەر رەوشا ژنێ بهێتە کرن”، ژبەرکو “پیکهاتەیا هەرە-تەڤگر و ئەبەدی د پرۆسەیا دیموکراسیەتێ دا ئازادیا ژنێ یە” (١). بێگومان ئەو هەمی ناسناڤ و رۆلێن قالبگر و پایەنزم یێن هەر ژ کەڤن دا زەلامی ب ژنێ دایی پێدڤی ب پێداچوونەکا جدی نە.

ئۆجەلان دوپات دکەت کو د جڤاکەکێ سیاسی-ئەخلاقی دا، ژن دکاریت بەرپرسیارەتییەکا باشتر ژ زەلامی هەبیت، دکاریت جڤاکەکێ دادپەروەر و ژیرمەند و ژینگەهدۆست رێکبێخیت. زانستێن ئەستەتیکی و ئەخلاقی بەشێن گرنگن د ژنۆلۆژیێ دا، ژبەرکو ژن د گەوهەر دا جوانیناس (جوانیخواز) و بئەتیک (رەوشتپاک)ە. گەرەکە ژن ب هشمەندی و بەرخوەدانەکا دیموکراسی هەمبەری دەولەت و سیستەمێ هیرارکی (ڕێزبەندییەکا هەرەمی) ڕابیت یێن هەڤدژ دگەل خوەزایێ ژنێ. هەر هەما ئازادیا ژنێ ژ ئازادبوونا چینێن جڤاکی و نەتەوەیێ ب خوە ژی گرنگترە. ژ بۆ گەهشتنا شارستانییەتەکا دیموکراسی چ ئالتەرنەتیڤێن دی نینن ژبلی ئازادبوونا ژنێ.

ئانالیزەک بۆ “هیچ” ێ

نە ب ئاوایەکێ دۆکومێنتەری، لێ ب فەلسەفەکا فرەرەهەند و شعرییەتەکا باڵا، “هیچ” پەردەیێ ل سەر گەلەک تاوان و کێماسی یێن ڤەشارتی یێن جڤاکێ کوردی لاددەت. كۆچەر ب هشمەندی و شارەزایی ئاسۆیێن زمانەکێ ژنانە درێژ و فرەهتر دکەت، ب ڕەهوانییەکا ئەستەتیکی ئەزموونا خوە وەک مرۆڤ، کچ، ژن، و دایک، ڤەدگێریت. ب وێنەکرنا چەندین بۆیەرێن ژیانا زارۆکاتی و سنێلەیی و ژنبوونێ، نڤیسکار ب هووراتی و فەرهەنگەکا مشت ژ دەڕبرینێن باڵکێش، کۆنفلیکت و شەرەنیخێن خوە و یاخیبوون و ڤەدەربوونا ژنا کورد یا هەڤچەرخ، بەرجەستە دکەت.

فەمینیستا فرەنسی ئێلێن سیکۆ بۆ ژنێ دبێژیت، “نڤیسین بۆ تە یە، تو بۆ خوەیی؛ لەشێ تە یێ تەیە، وەرگرە.” (٥) و دیسان ب ئاوایەک فەلسەفی دوپات دکەت کو “دڤێ ژن ب رێیا لەشێ خوە بنڤیسیت”. دیارە گرێدانا فیزیک (جەستە)یی ب نڤیسکاریێ ڤە ژنێ بەرەڤ ئاستەکێ دی یێ شۆڕەشگەری دبەت، واتە ژبۆ کو ژن لەشێ خوە یێ کو ب درێژاهییا دیرۆکێ ژێ هاتییە دزین بزڤرینیت و دوبارە ناسنامەیا خوە بستینیت، گەرەکە ب ئازادی و زمانەکێ کۆنکرەت و فیزیکی وێ گۆتارێ لەشدار کەت.

“وا هەست دەکەم زەوی لەناو سکمدایە و من بە زەوی دووگیانم” (ل ٥٩). ئەڤ هەڤۆکە دشێت ببیتە مژارا تەمام یا ڤێ گۆتارێ، ژبەرکو ب مەتافۆرەکا رەسەن و ئەنەرژییەکا مێیانە ڕەنگڤەدانا رەوشا ژنبوونێ دکەت. ئێلێن سیکۆ دبێژیت، “چاڤکانییا مەتافۆرێ بێهش (نەهش) ە”(٥)  و نەهش واتە تەپەسەرکری، کو ئەو ژی گرێدایی مێ یە. ب گۆتنەکا دی، ئەڤ مەتافۆرە، “من بە زەوی دووگیانم”، کو لەشی و ئاخێ پێکڤە دبەستیت، دەربڕینە ژ هێزەکا گەوهەری د لەش و ناخێ ژنێ دا. وەک پێش نها مە ئاماژەکری، د شارستانیەتەکا دیموکراسی دا، دو سەرەکیترین پێکهاتە ژن و ژینگەهن (ژنۆلۆژی-ئیکۆلۆژی). “ئیرەیی” ئانکو حەسوودی و دیسان حەزا نڤیسکارێ بۆ هلگرتنا کوڕی د مالبچووکێ خوە دا، ئاماژەیە بۆ ژیری یا هەستیاری یا ژنان و پەیوەندییەکا سەرەتایی ب خوەزایێ ڤە، و ژبەر وێ یەکێ ژن ب جان و جەستە ڤە بەرپرسیاری و هەلویستەکێ مرۆڤانەتر هەمبەر ژینگەهـ و گەردوونی وەردگریت. ب راستی ژی گۆتنا فریدریک نیچەیی پڕی حیکمەتە، “هەتا ژ کوورترین فەلسەفەیا تە ژی پتر، هشمەندی د لەشێ تە دا هەیە” (٦). ژبەرکو ئەقل بەرهەمێ زانین و تەجروبەیا مە یە، و لەش ب تەڤایا مادە و پێکهاتەیێن خوە ڤە بەرهەمێ خوەزایێ یە، حیکمەت و ژیری یا لەشی راستتر و قەنجترە.

“پیاو لە یەک کاتدا دەتوانێت لە دە ژن و منداڵی هەبێت، بەڵام ژن ساڵی یەک جار چانسی بوونبەدایکی هەیە، ئەویش لەدوای تەمەنی چل ساڵییەوە، ئەو چانسەش نامێنێت. بەڵام پیاو تا کۆتاییی تەمەنی، دەتوانێت تۆوی خۆی بەناو هەموو ژنەکانی زەویدا بڕێژێ و مرۆڤایەتی پڕ بکات لە هاوشێوەکانی خۆی(…) ڕامین، پیاوەکان چ کەرتێکی سێوەکەن؟” (ل ٦٨-٦٩)

دوور ژ گازندەیا ئەزەلی یا ژنێ گرێدایی بیۆلۆژییا وێ، ئەڤ پەرەگرافە ئاماژەیە بۆ هزرکرنا شاش و کەڤنار یا کولتوورێ پاتریارک تێدا فالنجبوویی، کو ژنێ د چارچۆڤەیێ بەرهەمئینانا زارۆک و زێدەکرنا دووندەها مللەتی دا سنووردار دکەت، وەک ماکینەیەکا بەرهەمئینانێ یا سەربازان و بازرگان و خولام و خزمەتکارێن دەولەتێ! چەند هزار سالە زەلام ل دویڤ گێولێ خوە تۆڤێ خوە بەرددەتە دونیایێ، بێ بەرپرسیارەتییەکا ئەخلاقی و مرۆڤایەتی وەرگریت؟ کارەساتێن ئەڤرۆ، یێن جڤاکی و ژینگەهی، ئەنجامێ ئەقلییەتەکا سێکسپەرست یا نێری یە، ئەقلییەتەکا هشک یا ماتیریال و سەرمایەداری. د جڤاکێ پاتریارکی کوردی دا پرسیار هێش ئەوە کا ل چ ئاست ژن سەربخوەیە د هلبژارتنا پاشەرۆژا خوە دا، د خواندن و کارکرن و زەواجێ دا، د دروستکرنا زارۆکی و ئابۆرت (زارۆک-ژبەربرن)ێ دا، د پرۆسەیا خێزانبوون و جودابوون (تەلاقدان)ێ دا، ئەڤە چ ب نەرینەکا قانوونی، ئۆلی، یان کولتووری.

د میناکەکا دی دا نڤیسکار ل بەر خودیکێ دراوەستیت و هزردکەت، “ژیان دەنگدانەوەیەکی گەورەیە (…) ئەوەی دایکم ویستوویەتی بیکات و نەیکردوە. ئەوەی نەنکم ویستوویەتی بۆ منداڵە بەجێماوەکانی بنووسێت و نەخوێندەوارییەکەی ڕێگەی پی نەداوە، ئێستا من دەیکەم. دایکم دەنگدانەوەی نەنکمە، منیش دەنگدانەوەی دایکم، ڕەنگە تۆ و هانیکۆش دەنگدانەوەی من بن، کێ دەزانێت؟ هەموومان لەناو قاپێکی خڕی ئایسکرێمدا دەخولێینەوە.” (ل ٨٤-٨٥).

پرسا هەرەمەزن ل ڤێرە ناسنامەیە، ژبلی ناسنامەیێن دیرۆکی و جوگرافی و بیۆلۆژی و دەروونی یێن بێ خواستەکا مرۆڤی پەیدادبن، لێ ئەو کۆما ناسنامەیێن خێزان و جڤاک دگەل ژدایکبوونا مرۆڤی ب مرۆڤی ڤە دزەلقینن، نەمازە هەکەر ئەو مرۆڤ ژن بیت. “دەنگدانەوە” هەلگرا مودەکێ نێگەتیڤە، ژبەرکو راستییەکا بەرچاڤە کو ئەم هەمی د قاپێ ئایسکرێمەکا جڤاکی و بیۆلۆژی دا تێکهەلدبین و ناسنامەیا خوە یا کتەکەسی بەرزەدکەین. ژ سیفەتێن جڤاکێ رۆژهەلاتا ناڤین، ب تایبەت یێ کوردی، کۆمێ قەنجتر و بەهاتر دبینیت ژ کتەکەسی. هەردەم گۆتن و بەرژەوندییا مالبات، هۆز و عەشیر ل پێش یا هەر کتەکەسی یە، تەمام بەرۆڤاژی رۆژئاڤا. خوە هەکەر ڤێ سیاسەتێ مفایەک ژی هەبیت، ل سەر کیستێ ئازادیا کتەکەسی یە، ئەوا کو لیبەرال و سەرمایەدار ئیدیعایەکا شێتانە بۆ دکەن.

شکاندنا قەیدێن زکماکی و یاسایێن نەگوهۆر و پیرۆز یێن جڤاکی پێدڤی ب هشیاری و هەلویستەکێ وێرەکە. پەرەگرەفا ل سەری دەڕبرینە ژ هەقیقەتەکا پارادوکسی، کا چاوان ژن وەک دەنگ و ڕەنگ ب سەر دایک و داپیر و خێزانا خوە ڤە دچیت و تا رادەیەکێ مەحکوومە ب شێوازێ ژیان و سەردەریکرنا وێ مالباتا تێدا ژیایی و هاتی پەروەردەکرن. هەڤدەم نڤیسکار بڕیارا ڤەگێران و بەرچاڤکرنا وێ تراژیدیایێ ددەت یا کو دایک و داپیران خوە ل سەر بێدەنگ کری. هەلبەت نڤیساندن و بەڵاڤکرنا ڤی بەرهەمی ب خوە، ب بەرچاڤکرنا هەقیقەتێن تاری و نهێنییێن تەخا ژنان، دەنگدانەکا مەزن ل پشت خوە دهێلیت، واتە ئەڤ تێکستە شەهدەییەکا ئەدەبی یە، بزاڤەکە بۆ ژبیرنەکرنێ؛ نڤیسکار وەک دیدەڤان ل هەمبەر قوناخەکا دیرۆکێ د راوەستیت و توماردکەت؛ گازییەکا ئەکتیڤە بۆ نەرازیبوون و سەرهلدێری و گوهۆرینێ.

زێدەباری شەبەنگا هەستیاری یا ڤان رووپەلێن تژی وێنە و دەربڕینێن شعری و پایەبلند، فەلسەفەیەکا فرەرەهەند و تازە تێدا هەیە، مژارێن گرێدایی ئۆل و میتافیزیک، سیاسەت و ئابۆر، رەوش و ستاتوو یا ژنێ د کۆمەلگەهێ کوردی دا. بێگومان کۆچەر بتنێ رەشبینیا ژنبوونێ وێنەناکەت، بەلکی د هندەک کێلیک و جهان دا ب هووراتیێن ڕەنگین وەسفا روومەتا ژنبوونێ دکەت. ژبۆ میناکێ، ل ڤێرە ب هەڤسەنگی بەحسا بەدبەختی و دیسان جوانی و هێزا ژنبوونێ بۆ ڕامینی دکەت، “ئەگەر کچ بوویتایە، دەبوو بکەوتیتایە جەنگەوە، جەنگ هەر لە خێزانەکەی خۆتەوە هەتا کۆمەلگە و دەوڵەت و یاساکان و…هتد. لەگەڵ ئەوەشدا، کچبوون زۆر چێژبەخشە. ڕامین، ئەگەر کچ بیت، دەتوانیت بە برژانگەکانت دونیا هەڵگێریتەوە. دەتوانیت وا بکەیت، پیاوان ڕیشیان بتاشن، یان ڕیش بهێلنەوە (…) دەتوانیت وا بکەیت، مرۆڤایەتی بەردەوامی هەبێت، یان بە پێچەوانەوە” (ل٤٠).

پترییا ئەفسانە و حیکایەتێن دگەل میراتێ نێرانە گەهشتینە نڤشێ ئیرۆ پرسگرێکێن ئەپیستەمی (زانینی) نە بۆ ژنێن رۆناکبیر، لەورا دوور نینە چیرۆکێن ئافراندنا دونیایێ و دەستپێکا مرۆڤایەتیێ ژی ڤەگێران و دیتنەکا نێرانە بن. کۆچەر تەفسیرەکا تازە بۆ چیرۆکا ئادەم و حەوایێ دبێژیت:

“حەوا سێوەکەی خوارد، نەک لەبەر ئەوەی نەیتوانی بەسەر نەفسی خۆیدا زاڵ بێت، بەڵکوو دەیویست یاخی بێت لەو یاسایەی خودا بۆی داناوە. دەویست تاقیکردنەوەی هەبێت. نەیویست لە چوارچێوەی یاسایەکدا بژی. ژنان هەرگیز حەز لە یاساکان ناکەن. ئەگەر بۆیان بکرێت، هەمیشە یاساکان دەشێوێنن. من هەمیشە ناکۆکیم لەگەڵ یاساکاندا هەیە، یاساکانی مرۆڤ، یاساکانی گەردوون، یاساکانی ژیان. حەزم لە ژیانی دووبارە و سەفەری دووبارە و تەنانەت سێکسی دووبارەش نییە” (ل ٤١).

بەرهنگاریا ب ڤی ئاوایی وەکو بەرخوەدانا نڤیسەرێن پۆست-کۆلۆنیالیست (پاش-مێتینگەری) یە. کا چاوا مێتینگەرێن ئەورۆپایێ میراتێ خوە یێ فکری و فیزیکی ل سەر گەلێن لاواز سەپاندن، پاشی نڤیسەر و رۆناکبیرێن مێتینگەهان ب توندی بەرسڤا گۆتارێن مێتینگەرێن رۆژئاڤا دان (ددەن) و پیڤان و رێبازێن دیرۆکێ و ئەدەبیات و فەلسەفەیێ، ب تایبەت یێن زمانی، رەخنەدکەن و ڤەدکۆلن و گۆتارەکا نوو ئاڤا دکەن. چونکو ب درێژاهیا دیرۆکێ ئەفسانە و ڤەگێرانێن دەرباری ژنێ ئەون یێن زەلامی گۆتین و ڤەگێراین، و پترییا وان بووینە پارەک د ناڤ کولتووری دا، ژن پێدڤی ب تێکۆشینەکا موکمە ژ بۆ کو میتۆلۆژی و دیرۆک و کولتوورێ ڤەرێژا زەلامسالاریێ ڕاستڤەکەت. پێناسە و ناسنامە یا ژن تا نها د کۆمەلگەهێ کوردی دا بنگەهێ خوە ل سەر دانایی هەر ئەوە یا نێری هلبژارتی، و ئەو نێرە ژی د گەلەک قوناخێن دیرۆکێ دا، ب تایبەت یێن مێتینگەری، کۆلە بوویە. لەورا مەرەم ژ رووخاندنا فەرهەنگا نێری پێشهاتنا ڤان جۆرە هەلویستێن ئازا و پێشبرە ژ لایێ ژنێ ڤە، ژبۆ کو دیالۆگێن دەرباری پرس و رەخنەیێن ژنان هەڤتەریبی پێڤاژوویێن دیالێکتیکی پێشکەڤن.

د بەشێ بیست و پێنجێ دا، کۆچەر بەحسا تاخێ خوە دکەت کا چاوان کچ ب ئاگری خوە دسۆژن، و ب ئاوایەک شعری پەیوەندییا کچان دگەل ئاگری وێنەدکەت، “ئەوان لەگەڵ ئاگر جوتبوون (…) ئەوانەی پێستیان بە شۆستەکەوە جێ دەما” (ل ١٠٣- ١٠٤). دیسان ب رەخنەیی کەساتییا دوئالیزمی یا کورد سالۆخددەت، “هەموومان لەودیو دەرگاوە جورێکین. لەمدیو دەرگاوە جورێک و ڕەنگێکی تر” (ل ١٢٣). هەر ئەڤ کەساتییا دوسەرە، یا ل دەرڤە و ناڤ مالێ هەڤدژ، کو بوویە سەدەما گرێیێن دەروونی و دەرزینا ئەخلاقێ جڤاکی. خوەکوشتنا ژنان دیاردەیەکا دلشەوات یا جڤاکی یە، جڤاکەکێ ژ دڵرەقییا نێری گەماربوویی، “باوکان و برا و مێردەکان بەهێز و دلگەرم و دڵرەقن و دەتوانن سەرپشک بن لە ژماردنی ئەڤینەکانیان دا. دڵرەقیی پیاوەکان باڵی بەسەر ئەم کۆلانەدا کێشاوە، لەسەر ڕەفەکانی بیرکردنەوەمان، لەناو حەوشە و ماڵەکانماندا، لە چەقی پێخەفەکانماندا، لە کتێبخانەکانماندا، دڵرەقی ڕیز کراوە. وەک توحفەیەک هەلگیراوە” (ل ١٠٤).

د جهەکی دا نڤیسکار ب سادەیی و مەلانکۆلی دەڕبرینێ ژ یاخیبوونا خوە دکەت، “هەست دەکەم ئارامیی من لە هیچکام لە ماڵەکاندا بوونی نییە، نە ماڵی نەنکت و نە ماڵی نەنکم و نە ماڵی باوکت و نە ماڵی خودا، نە مزگەوت و نە کەنیسە و نە نیشتیمان و نە زەوی و نە دڵێک، ڕەنگە ئارامیی من لە ماڵێکدا بێت، گەورەتر لە هەموو ئەمانە، کە من هێشتا نەمدۆزیوەتەوە، و بەدوایدا دەگەڕێم” (ل ١٢٤). ئەڤ ڤۆلکانا دەردەسەری و یاخیبوونێ ژ تەڤایا بەهایێن جڤاکی ئەنجامێ نەزانین و خوەپەرستی (نارسیزم) یا نێری یە، ئەنجامێ سیستەم و دەستهەلاتەک ستەمکارە هەمبەر ژنێ.

“هەندێک لە پیاوە سیاسییەکان ، گورکێکی برسین بۆ دوو شت، (ئافرەت و کورسی)” (ل ٥٧). هەر نڤیسکارێ ب خوە پەیڤا “ئافرەت” د ناڤ کڤانان دا دانایە، ژبۆ کو ب ئاوایەکێ سارکەزمی (سوخری) دەربڕینێ ژ ئەقلییەتا سیاسی بکەت. “من لە شارێک دەچم دوای جەنگ، پیاوەکانی دەوروبەرم ئەم وێرانەیە درک ناکەن، هەر بۆیە زوو عاشقی جووتێک چاو و تەسبیحی قەزوانی مەچەکم دەبن، ئەوان توانای خوێندنەوەی ئەودیوی چاوەکانیان نییە، ئەوان تەنیا پێکەنینی لێوەکان دەبینن و توانای بینین بریقەی چاویان نییە، کە بە هۆی فرمێسکێکی شاراوەوە دروست بووە” (ل ١٤٠-١٤١). ئەڤ نموونەیە هەقیقەتا زەلامێ سێکسپەرست خویا دکەت، کا چاوا ب درێژاهییا دیرۆکێ ژن وەک ماتەریال هەلسەنگاندی یە، لەشێ ژنێ وەک جوگرافیایەک بۆ تێرکرنا حەز و خەریزەیێن خوە بکارئینایە (پاشی ڤەشارتی یە)، بێی ژ نێزیک هایداری ژیوار و جیهانا وێ بیت.

ژبلی ئەقلییەتا نێر یا سیاسی، نڤیسکار رەخنەیێ ل ئۆلی ژی دکەت، “دەنگی بەرزی ئەڵاهو ئەکبەڕ کەشی ئێوارە دەتەنێت، دەنگی نێرینەی ئایین” (ل ١٢٩). ل ڤێرە پرس نە ئەوە کا بۆچی بتنێ زەلامی مافێ بانگدانێ هەیە، لێ “دەنگێ نێرینە” مەتافۆرە بۆ هەڤکێشەیەکا رۆلێ زایەندەیی ب دەستکاری و سەردەستییا زەلامی د بیاڤێ ئۆلی دا، ب چێکرن و بەڵاڤکرنا میراتەکێ تژی چەڤەنگ و سەمبۆلێن “پیرۆز” هەمبەر بێدەنگکرن و داپۆشینا ژنێ.

هەلویستێ هەرەجوان و سەرنجراکێش یێ نڤیسکارێ د ڤێ نموونەیێ دا یە، “ڕام، بیرت دێ هەموو جارێک پێم دەوتیی هەرگیز ژیردەستەیی قبۆل مەکە؟ ئێستایش دووپاتی دەکەمەوە. من دەبوو یان ژێردەستە بم و ئێوەم هەبێت، یان دەبوو یاخی بم و ئێوەم نەبێت، یاخیبوونم هەڵبژارد. من هەرگیز دڵێکم ناوێت قەفەس بێت، ئومێدمە لەمە تێبگەیت” (ل ٥٧).

بەلکی هەکەر گۆتنەکا هۆسا یا کاراکتەرەکا خەیالی با د رۆمانەک یان فیلمەکی دا، تا ڕادەکی مرۆڤ دا ب ئازایەتییا وێ داخباربیت. لێ ژبەرکو ئەڤ یادنامە سەربۆرا ژیانا نڤیسکارێ ب خوە ڤەدگۆهێزیت، مرۆڤ زێدەتر مەندەهۆش دبیت ب وێرەکی و سەرخوەبوونا ڤێ ژنێ. بێگۆمان هلبژارتنەکا هۆسا ئاسان نەبوویە، ژبەرکو د کۆمەلگەهەکێ کەڤنەپەرست و گرتی دا مرۆڤ، نەمازە ژن، باجەکا مەزن ژبۆ گەهشتنا ئازادیێ ددەت. ژان پۆل سارتەر دبێژیت ئازادیا مە “ب تەمامی ل سەر ئازادیا یێن دی دراوەستیت و ئازادیا وان ژی ل سەر یا مە د راوەستیت” (٧). هەلبەت “ئازادی” ب خوە چەندین واتە و رەهەند هەنە، و وەکو گەلەک تێگەهێن دی، ژ مرۆڤەکی بۆ یێ دی دهێن جوداکرن، لێ من باوەرە زەلامێ کوردی ب خوە هێش ئازادنەبوویە تا کو ژنێ ئازادکەت. زەلامێ کورد ژ دەستێ دوژمنێ داگیرکەر (و برایێ دوژمنکار) چ نەمایە نەدیتی، لێ قەد ناهێتە ئینکارکرن ژنا کورد دەهجارکی ئەو تراژیدیایە ب سەر دا هاتی یە، و باجەیا ئازادبوونا وێ سەدجارکی مەزنتر و ب ئازارتر بوویە. تا ئەڤرۆ ژی نموونەیێن هۆڤ و پریمیتیڤ مشەنە د رەفتار و سەرەدەریکرنا دگەل ژنێ دا. ئەرێ ما کی ژ مە هەیە بێ تاوان دەرهەقا ژنەکێ؟

جیهانەکا یوتۆپیا موستەحیل نینە هەکەر ب هەمی واتەیێن پەیڤێ ژن ئازاد بیت، نە ئەو ئازادیا وەهمی یا هندەک ژنێن پەپووک ل بەر سیبەرا زەلامێن سەرمایەدار، لێ ئازادیەکا ئافرینەری بۆ سیستەمەکێ دیموکراسی-ئەخلاقی، ب بەشداربوونا ژنێ ب تەمامی و سەربخوە د پرۆسەییێن ئاڤاکرنا جڤاکی دا، د بیاڤێن سیاسی و ئابۆری و پەروەردەیی دا، ژبۆ کو ئاراستەیێ جڤاکێ مرۆڤی بەرەڤ ژیانەکا هەڤسەنگ یا ساخلەمتر و ئەخلاقیتر بچیت. هشیاری و بەرخوەدانەکا سەرانسەری یا ژنان لازمە ل سەر ئاستێن جودا یێن کۆمەلگەهێ، ژبەرکو بتنێ ئیرادەیەکا بهێز و شۆرەشەکا تەڤگر دکاریت گوهۆرینێن ڕەهی و رادیکال پەیدابکەت. ئەدەبیات ئەو فەزایا باڵا و فرەهە کو تێدا ژن، ب گۆتار و ڕەوانبێژییەکا ژنانە و ب زمانەکێ ژیر و ئازا، وجود و ناسنامەیا خوە ڤەگەرینیت.

“هیچ: دانپێدانانەکانی دایکێک” نموونەیا تێکستەکێ نرخبلندە د ئەدەبیاتا کوردی یا سەردەم دا، و هەژی پتر ڤەکۆلینانە، ب تایبەت رەخنەیەکا ئیکۆلۆژی (ژینگەزانی)، ژبەرکو تێکست مشتە ب وێنەیێن روەک و گیانەوەران کو بێگومان رامانێن سەمبولی هەنە. من باوەرە دەنگڤەدانا ڤێ یادنامەیێ دێ بهێزتربیت د قولاچێن دیرۆکێ دا، نە بتنێ ژبەر مۆتیف و بابەتێن خەبات و یاخیبوونا ژنێ، لێ ژبەر رەهەندێن فکری، فەلسەفی و ئەستەتیکی، دیسان ژبەر گۆتارەکا ژنانە وەک بزاڤەک بۆ ژبیرنەکرنێ، مارشەک بۆ ئاهەنگگێڕانا هەقیقەت و جوانیێ، هەناسەیێن کۆچەرانە بۆ ئاسۆیێن ئازادیێ.

ژێدەر:

*کۆچەر ئەبوبەکر. هیچ: دانپێدانانەکانی دایکێک (٢٠١٦).

١. ئەبدۆللا ئۆجەلان. ئازادکرنا ژیانێ: شۆرەشا ژنان (٢٠١٣).

٢. ئەبدۆللا ئۆجەلان. سۆسیۆلۆژیا ئازادیێ: مانیفەستۆیا جڤاکا دەموکراتیک، پەرتووکا ٣ (٢٠٠٩).

٣. سیمۆن دو بۆڤوا. The Second Sex (١٩٤٩).

٤. تۆڤ سکوتناب-کانگاس، رۆبەر فیلیپسون Mother Tongue: The Theoretical and Sociopolitical Construction of a Concept. In Ammmon, Ulrich (ed.) (١٩٨٩)

٥. ئێلێن سیکۆ. The Laughter of Medusa (١٩٧٥).

٦. فرێدرێک نیچە. هۆسا زەردەشت پەیڤی (١٨٨٣)

٧. ژان پۆل سارتەر. Existentialism is Humanism (١٩٤٦).