لە رێنیسانس-هومانیزمەوە ڕووەو نوێسەردەمى ئەوروپى (بەشی سێیەم)

776
0
بڵاوکردنەوە:

نوسینی:  کاوە جەلال

بەشی سێیەم و کۆتایی

فەیلەسوفی فەڕەنسی ڕێنێ دێکارت (1596-1650) دامەزرێنەرى ئاوەزگەریى نوێیە. ئەو لە ئاوەزى پەتییەوە گۆڕان بە فەلسەفە وەک زانستێکى گشتگیر دەدات، کە بە دیدی ئەو زانستێکى بە کامیلى زانراوە و لەبەر ئەم هۆیە نەشیاوە گومانى لێبکرێت.

دێکارت سەرەتا لە توانستەکانى هۆشی مرۆڤ دەڕوانێت و لە نێویاندا تەنیا “ئینتوئیسیۆن” و “دێدوکسیۆن” بە گونجاو دادەنێت. بە دیدی ئەو ئینتوئیسیۆن دەرفەتمان بۆ دەڕەخسێنێت بە مەئریفەی شتەکان بگەین بەبێ ئەوەی بکەوینە هەڵەوە، چونکە ئینتوئیسۆن ڕوانینى ساناى ئاگاییە لە کرۆک یان لە گەوهەر، کەواتە بریتییە لە کرۆکدیدی. لێرەدا ئاشکرا دەبێت کە بۆچى بە دیدی دێکارت پێویست نیە لە ڕەوشی ئەم چالاکییەی هۆشدا لە هەڵە بترسێین. مرۆ لە کرۆکدیدیی یان گەوهەردیدیى هۆشدا “بڕیار” (حوکم) نادات. ئاخر ئەوە هەمیشە بڕیارە بەسەر پێشبینییە دەرککراوەکاندا کە مرۆڤ دەخاتە هەڵەوە، واتا دەبێژێت گۆیا پێشبینییەک بەتەواوی ئەوهایە نەک ئەوها، کەچی هەر خۆی زۆر جار بۆی دەردەکەوێت کە لەو بڕیارەیدا بەسەهوودا چووە. لێ ئینتوئیسیۆن بە پێچەوانەى بڕیار بریتییە لە تێگەیشتنى سانای هۆشى پەتی و بەئاگا، کە ئیدی لەسەر شتی ئاگالێهاتوو هیچ گومانێک چێنابێت. ئینتوئیسیۆن، یان لێڕوانینی ڕوون و ئاشکرا، یەکەم بنەماى فەلسەفەى دێکارتە. نمونەکان بۆ ئەم جۆرە لێڕوانینە بریتین لە هزردۆزەکانى ماتماتیک، کە تەنیا لەتەک بابەتى پەتی و سادەدا خەریکن و هیچ شتێکى مەحسوس (دەرکی) وەک پێشمەرج دانانێن، کە ئیدی وەک شت کێشەکە گومانشیاو بکات. بۆ نموونە هزردۆزی پیتاگۆراس، یان ڕستەى “2+3=5” هەمیشە ڕاستە، ئەوەش هیچ گرنگ نیە کە داخۆ بابەتەکان لەتەک 2، 3 یان 5 بگونجێن یان نەگونجێن، بۆیە هەر ئەوەندەی مرۆ بە ڕوون و ئاشکرایی لە کرۆکیانی ڕوانی، ئیدی دەتوانێت بڕیار بدات.

دێدوکسیۆن (هەڵهێنجان) بریتیە لە دووەم گەرەنتیى ڕاستى. هەڵهێنجان دەبێت هەمیشە دواى ئینتوئیسیۆن، دواى تێگەیشتنى ساناى هۆش، بەربخرێت. هزر بەدووى ڕوانینى ڕوون و ئاشکرادا لە کرۆکێک یان گەوهەرێک بە زەرووری دەکەوێتە هەڵهێنجان، ئەمەش وەک هزرینێکى زنجیرەیى نەپچڕاو کە هەنگاو بە هەنگاو لە خۆى بەئاگایە. بۆ نموونە مرۆ لە کرۆکی بازنە دەڕوانێت و یەکسەر بە ڕوون و ئاشکرایی بۆی دیاردەدات کە هەر پنتێکی سەر چێوەکەی هەمان دووری لە چەقی بازنەکەوە هەیە، ئەوجا مرۆ بەدووی ئەوەدا دەبێژێت، واتا بڕیاردەدات کە لە بازنەدا هەر پنتێکی سەر چێوە هەمان دووریی لە چەقەوە هەیە. کەواتە مرۆ نەچووە سەرەتا ئاقڵانە پێناسەی بازنە دەرخ بکات و وەک “توتی” بیڵێتەوە، بەڵکو دوای ڕوانین لە کرۆکی بازنە پێناسەکەی دەربڕیوە.

بە دیدی دێکارت ئەم دوو چالاکییەى هۆش گونجاوترین ڕێگەى گەیشتنن بە زانین، واتا بە ڕاستی. کایەى جیهانى ماتەری تەنیا کایەى ژماردنە، واتا کایەیەکى میکانیکیی پڕە لە پەستان و لێدان، هەروەها ئاڵۆزکاو و هەمەلایەنییە بەبێ ئەوەى چاوەڕوانیى هیچ مەئریفەیەکی جەختى لێ بکرێت

لێ پرسیاری ئەوە، کە داخۆ چۆن مرۆ بە زانین، واتا بە ڕاستی دەگات و خۆى لە هەڵە بەدوور دەگرێت، دێکارت ئەمیان بە شێوەیەکى شرۆڤەیی ڕوون دەکاتەوە.

گومان بریتییە لە مێتۆدی دێکارت بۆ گەیشتن بە زانین. لێ گومانکردن (واتا هزرین) لە جیهانى دەرککردنەوە دەستپێدەکات، کەواتە ئێمە سەرەتا مرۆڤمان هەیە کە لەنێو جیهاندا دەژی و شتەکان دەرک دەکات. لێرەدا گرنگ ئەوەیە کە مرۆڤ لە گومانکردندا هەموو چالاکییەکی هۆشەکی ڕادەگرێت و چیدی ئاقڵانە بە خوێندنەوەی کتێبە ئەستوورەکانی زانایانی سوونەتی خۆی پێناگەیەنێت و لەسەر بناغەی تیۆرییەکانیان پەرە بە زانستی سوننەتی بدات، بەڵکو سەرەتا پرسیار لە خۆی دەکات کە داخۆ چۆن بتوانێت بە زانین بگات. ئاشکرایە لەم ڕەوشەدا سەرەتا دەرککردنەکانی خۆ دەبن بە بابەتی گومانلێکردن، چونکە مرۆڤ لەنێو جیهاندا پرسیار ئاڕاستەی خۆی دەکات، لێرەشدا ئەو وەک ژیاو و دەرککەری نێو جیهان ڕێگەی پرسیارەکانی ئاوەڵا دەکات. سەرەتا ئەوە ڕاستە کە مرۆڤ بەڕێی سێنسەکانیەوە شتان دەرک دەکات (درەختێک دەبینێت، موزیکێک دەبیستێت، گوڵێک بۆن دەکات و هتد)، لێ سێنسەکان زۆر جار مرۆڤ بەهەڵەدا دەبەن، لەبەر ئەم هۆیە شایانى متمانەپێکردن نین. من بۆ نموونە لە دوورەوە زیندەوەرێکی تاریکڕەنگ دەبینم و وا دەزانم بزنێکی مووڕەشە، کەچی کاتێک لێم نزیک دەبێتەوە، بۆم دەردەکەوێت کە ئەوە پیرەمێردێکە لە پاڵتۆی ڕەشدا. من لە کۆڵانی ئەودیمان دەنگە دەنگی زۆر دەبیستم و وا دەزانم شین و هاوارە بۆ مەرگی کەسێک، کەچی کاتێک بە پڕتاو بۆ ئەوێ دەڕۆم، دەبینم لەوێ شایی دەگێڕرێت. لێ لەبەر ئەوەى سێنسەکان هەڵەبەرن و لێرەشەوە گومانشیاون، ئەوا بەزەروورى ئەو زانستانەش دەکەونە ژێر گومانەوە کە بەندن بە دەرککردنی سێنسییەوە، بۆ نموونە زانستە سروشتییەکانی وەک فیزیک و پزیشکی و هتد. ئەى ئایا مەسەلەکە لەتەک ماتماتیکدا چۆنە کە بەڕەهایی بەدەرە لە هەر شیمانەیەکی دەرککردن، هەروەها ڕستە و هزردۆزەکانى لەخۆدا ڕاستن و بەمەش بەڵگەنەویستن؟ گومانی تێدا نییە کە ماتماتیک بێهەڵەیە، کەچی هەر من خۆم بۆم ئاشکرا بووە کە زۆر جار لە شیتەڵکردنی پرسیاری ماتماتیکیدا بەهەڵەدا چووم، یان چووم بۆ تاقیکردنەوەی ماتماتیک و دوای تەواو بوون بە جەختی گۆتومە کە نمرەی 90 لە 100 وەردەگرم، کەچی نمرەی 20 لە 100 ئەنجامی تاقیکردنەوەکەم بووە. ئایا هۆى ئەم هەڵەیە چییە؟ ئایا گیانێکى فریودەر (شەیتانێک) مرۆڤ بەهەڵەدا دەبات یان ئایا خودا بە چەشنێک مرۆڤی دروست کردووە کە تەنانەت لە ماتماتیکیشدا نەتوانێت بە جەختی کاربکات و هەردەم بەهەڵەدا بچێت؟ من دەبێت ئا لێرەدا هەڵوێستەیەک بکەم. من دەبێت جارێ ساغی بکەمەوە، داخۆ ئەو خودایە کە بە کامیل و چاک، گشتزان و قادیر دادەنرێت، بەڕاستی من لەکاتی ناسینی شتەکاندا بەهەڵەدا دەبات یان نابات. هەتا من ئەم کێشەیە ساغ نەکەمەوە، ناتوانم متمانە بە پێشبینییەکانم لەبارەی جیهانێکی دەرەکی بکەم، کەواتە ناتوانم بە هیچ شێوەیەک خەریکی زانست بم.

بۆ من ئێستا پرسیارێکی کرۆکی ئەوەیە کە: گەر جیهانی فیزیکی و بەمەش زانستە سروشتییەکان، ئەوجا ماتماتیک و لە کۆتاییدا تەنانەت خودا شیاوی گومانلێکردن بن، ئەوا چی بۆ من بە مسۆگەری ماوەتەوە، یان ئایا چۆن من درێژە بە هزرینم لەبارەی پرسی ڕاستی/زانین بدەم؟ ئەمەش لە کاتێکدا کە من لەنێو گومانکردندا تەواو نقوم بووم؟ جگە لەوە من ناتوانم بگەڕێمەوە بۆ نێو جیهان، چونکە جیهان جەختیی هزرینم پێنادات. ئەی ئایا چۆن بەرەو پێش بهزرێم بەبێ ئەوەی خۆم پەرش بکەمەوە؟ من لەم ڕەوشەدا تەنیا هێندە دەزانم کە من دەهزرێم، کە من جیهان و ماتماتیک و تەنانەت خودام خستۆتە ژێر پرسیارەوە. من. لێ ئەمە واتایەکی ئەوتۆ دەگەیەنێت کە گەر من بتوانم ئەوها ڕیشەیی گومان بکەم، ئەوا دەبێت من شتێک بم. ئێستا لێرەدا ڕووناکیم لێ هەڵدێت. ئاخر گەر تەنانەت گیانێکی فریودەر بەهەڵەمدا بەرێت یان خودا منی ئەوها جۆر دابێت کە لە ماتماتیکیشدا بەهەڵەدا بچم، ئەوا بەڵگەنەویستە کە ئەوە هەمیشە منم بە‌هەڵەدا دەبرێت یان دەکەوێتە هەڵەوە. لێ بۆ ئەوەی من بەهەڵەدا ببرێم یان بکەومە هەڵەوە، دەبێت من هەبم. کەواتە من هەم. ئەمە ڕاستییەکی ڕوون و ئاشکرایە و بۆیە پێویست ناکات گومانی لێ بکەم، نەخێر وەک تاکە ڕاستییەک کە پێی گەیشتووم، گەرەکە متمانەی پێ بکەم. کەواتە ئەم منە بەهۆی ڕوون و ئاشکرایی هەبوونییەوە پنتێکە و لەسەری دەگیرسێمەوە، ئەوجا دەیکەم بە دەرچەی لێهزرینەکانی دیکەم، تاکو بزانم لەکوێوە من دەکەومە هەڵەوە. من بە تایبەتی دەبێت بزانم کە داخۆ خودا هەبێت، ئەوجا گەر هەبێت، دەبێت ساغی بکەمەوە کە داخۆ ئەو خودایە فریودەرە یان نا. هەتا ئەم کێشەیە یەکلا نەکەمەوە، ناتوانم لە هیچ شتێک جەخت بم.

لەبەر ئەوەی من دەهزرێم و بۆ هزرین پێویستم بە لەش نییە، ئەوا من هزرڤانم نەک ئەو لەشە کە من خۆمم پێدەزانی و خستمە ژێر گومانەوە. ئاخر گەر سەرجەم جیهانی سێنسی (مەحسوس) شیاوی گومانلێکردن بێت، ئەوا گومان لەشی مرۆڤیش دەگرێتەوە، چونکە لەش بەشێکە لە جیهان. لێ من ئێستا دەبێت بە جەختی بزانم داخۆ ئەم من-دەهزرێمە یان ئەم من-ی-هزرڤانە چییە کە بۆ هزرین هیچی دیکەی پێویست نییە.

ئاشکرایە “من” ناوەرۆکی جیاواز لە خۆ دەگرێت، واتا ئیدێ (پێشبینی)ی هەیە. لەنێو مندا سێ جۆر ئیدێ هەن کە بریتین لە: ئیدێى لە دەرەوە هاتوو، بۆ نموونە ئەو پێشبینییانە کە من لەبارەی شتەکان هەمن؛ ئەوجا ئیدێى خۆکردوو، بۆ نموونە کاتێک من وێناى فریشتە و شەیتان یان جنۆکە دەکەم؛ لە کۆتاییدا ئیدێى لە ناخدا ڕسکاو، واتا ئەو ئیدێیانە کە لە سروشتی هزرینەوە دێنە ئاراوە، بۆ نموونە ئیدێی “من-هزرڤان-م”. کەواتە لەو ڕووەوە کە ئیدێکان تەنیا جۆری تایبەتیی هزری منن، ئەوا هێندە لە یەکدی جیاواز نین، لێ لەو ڕووەوە کە ئەوان پێشبینیی ئۆبژێکتی جیاواز دەکەن، ئەوا زۆر لە یەکدی جیاوازن. بۆ نموونە هەندێک ئیدێ تەنیا پێشبینیی گەوهەرن (زوبستانسن)، هەندێکی دی تەنیا پێشبینیی تایبەتمەندییەکانی گەوهەرن، لێرەشدا ئاشکرایە کە ئەوانەی یەکەم مەزنترن و بەگوێرەی ناوەرۆکیشیان یان بەگوێرەی بابەتی پێشبینیکراویان هەقیقیتر و کامیلترن. ئاخر گەوهەر بۆ هەبوونی خۆی پێویستی بە شتی دی نییە، لێ تایبەتمەندی ئەوەیە کە چۆتە پاڵ گەوهەر و پێوەی بەندە. من لەم ڕوانگەیەوە هەرگیز ناتوانم متمانە بە پێشبینییەکانم بکەم کە من بۆ بابەتەکانی جیهان هەمن. بۆ نموونە خۆر بۆ چاو وەک سینییەکی بچووک دیار دەدات، لێ کاتێک من هەوڵ دەدەم بە یاریدەی هزردۆزەکانی ماتماتیک لە خۆر تێبگەم، ئیدی بۆم ساغ دەبێتەوە کە خۆر چەندجای زەمینە. هەمان کێشە ئیدێ خۆکردووەکان دەگرێتەوە، بۆیە ئەمانیش هیچ زەمینەیەک بۆ زانین پێکناهێنن، چونکە تەنیا وەهمن یان چنراوی هۆشن. من دەتوانم پێشبینیی شەیتانێکی پێ-مانگایی یان حۆریی یەکجار جوان بکەم، لێ من ئەو پێشبینییەم تەنیا بەڕێی توانستی وێناکردنمەوە هۆنیوەتەوە. بۆیە من گەرەکە تەنیا متمانە بەو ئیدێیانە بکەم کە لە سروشتی منی هزرڤانەوە (من-دەهزرێمەوە) ڕسکاون، ئیدێکانیش بریتین لە: ئیدێی خودایەکی بێدوایەکی، منی هزرڤان، ڕستە ماتماتیکییەکان، یاسا لۆگیکیەکان و ڕاوم (فەزا). منی هزرڤان ئەو ڕاستییە ڕوون و ئاشکرایەیە کە لە ڕەوتی گومانکردندا ساغبۆتەوە و دەرچەیەکی مسۆگەرە بۆ هزرین، چونکە هیچ پەیوەندییەکی بە ماتەرییەوە نییە. ڕاستییەکانی ماتماتیک بۆ نموونە بریتین لە ڕستەی “2+3=5” یان هزردۆزی پیتاگۆراس. یاساکانی لۆگیک بریتین لە یاسای ئیدێنتیتێ (یەکسانی، هاوشوناسی)، یاسای دژبێژی، یاسای سێیەم بەدەرکەر و یاسای هۆکاری قایلکەر. ئەوجا لە کۆتاییدا فەزا تەنیا تێگەیەکی دیکەیە بۆ “کشان” کە تەواو جیاوازە لە تایبەتمەندییەکانی ماتەری. فەزا بە سێ ئاڕاستەدا بێدوایەکییانە کشاوە و لە نێویدا هیچ بۆشاییەک نییە، بەڵکو تێیدا کەرتە گەردیلە تا بێدوایەکی پەرش بوونەتەوە و تەنیا لە شێوە و بزووتندا لە یەکدی جیاوازن.

بێگومان لە نێوان ئیدێکانی گەوهەریشدا جیاوازی هەیە: ئیدێی گەوهەرێکی بێدوایەکی پتر کامیلێتی و هەقیقەت لە ئیدێی گەوهەرە دوایەکییەکان لە خۆ دەگرێت. واتا ئیدێکان چەند زۆرتر هەقیقەتی ئۆبژێکتیڤی (پێشبینیکراو) لە خۆ بگرن، هۆکارەکەشیان هێندە کامیلتر دەبێت. لێ لەنێو ئیدێکاندا تەنیا ئیدێی گەوهەرێکی بێدوایەکی لە باڵاترین ڕادەدا کامیلێتی لە خۆ دەگرێت. ئەم گەوهەرە بریتییە لە خودا کە لەنێو ئیدێکاندا باڵاترین هەقیقەتی پێشبینیکراوە، چونکە ڕوون و ئاشکراترینە. لێ ئایا چۆن ئیدێی خودایەکی بێدوایەکی هاتۆتە نێو منەوە؟ منی دوایەکی؟

دێکارت ئەم ئیدێیە بەهۆی سەرچاوەی بوونییەوە لەنێو مندا ڕوون ناکاتەوە، بەڵکو بەڕێی تیۆریی هۆئەنجامییەوە (کاوساڵێتییەوە) کە بنەمایەکی مێتافیزیکییە. ئەم تیۆرییە دەبێژێت: لە هۆکارى هەموو ئەنجامێکدا دەبێت ئەوەندە هەقیقەتی پێشبینیکراو هەبێت کە لە ئەنجامدا هەیە. ئاخر گەر ئەنجام هەمیشە لە هۆکارێکەوە بێتە ئاراوە، ئەوا ناشێت هەقیقەتێکی هەبێت کە بە هەمان شێوە لە هۆکاردا نەبێت. ئەوجا گەر لەنێو مندا فۆرمێکی زەروری، واتا ئیدێی جیهانێکی بێدوایەکى ڕسکابێت، ئەوا دەبێت هۆکارێکی هەبێت کە ئەویش وەک ئیدێکە بێدوایەکییە. کەواتە ئەو هەقیقەتە پێشبینیکراوە لە سەرجەم هەقیقەتە دوایەکییەکان تێپەڕدەکات، بەمەش ڕوون دەبێتەوە کە ئەو هەقیقەتە بێدوایەکییە تەنیا بەڕێی خۆیەوە، واتا بۆ خۆی و لە خۆدا وەک گەوهەری بێدوایەکی، لە دەرەوەی من هەیە. هەروەها دەبێت لەنێو ئەودا وەک بێدوایەکی هەموو گەوهەرە دوایەکییەکان بە خودی منەوە درابن و ڕاستییان لەنێو ڕاستیی کامیلێتییە بێدوایەکییەکەی ئەودا ڕوونبکرێتەوە. بۆیە ئیدێی بێدوایەکێتی پێش ئیدێی دوایەکێتی لەنێو مندا هەبووە. ئاخر ئایا بەچیدا دەزانم کە من گومان دەکەم، کە من خۆزگەم هەیە، کە من ناکامیلم و هتد؟ ئەوە لە بنەڕەتدا ئیدێی گەوهەرێکی بێدوایەکیی کامیلە لەنێو مندا، ئەوجا کاتێک من خۆم بە ئەو بەراورد دەکەم، ئیدی بەو ڕێیەوە کەمایەسیی خۆمم بۆ دیار دەدات. بەڵێ، دوایەکێتی تەنیا کاتێک هەیە، گەر بێدوایەکێتی هەبێت. ئەوجا لەبەر ئەوەی خودا کامیلە، ئەوا هەروەها چاکە، کەواتە نەشیاوە من لەکاتى ناسینى شتەکاندا بەهەڵەدا بەرێت. ئاخر بەهەڵەدابردن نیشانەى ناکامیلییە، ئەمەش سیماى مرۆڤە وەک دوایەکی نەک سیماى خوداى کامیل وەک بێدوایەکی.

من ئیدی بەدووی جەختبوونمدا لە هەبوونی خودای کامیل و چاک، کەواتە خودای بەدەر لە فریودان، گومانم نامێنێت و دەتوانم ڕووبکەمەوە جیهان و شتەکانی نێوی. هیچ گومانی تێدا نییە کە گەر من پێشبینیی جیهانم هەبێت، ئەوا دەبێت جیهان هەبێت، چونکە پێشبینییەکەم ڕاستە. ئاخر خودا من لەکاتی ئەو پێشبینیکردنەدا فریونادات. بەم شێوەیە بۆ من دوو “شت” بەجەختی هەن کە بریتین لە گەوهەر: گەوهەری هۆش کە من خۆمم و ئیدێی جیاوازی هەیە، ئەوجا گەوهەری ماتەری. هۆش سادەیە، واتا نەکشاوە، لێ ماتەری ئاوێتەیە، واتا کشاوە. تایبەتمەندیی هۆش بریتییە لە هزرین، جۆرەکانی یادوەری و ویست بۆ نموونە توانستی ئەون. لێ تایبەتمەندیی ماتەری بریتییە لە کشان، ئەوجا جۆرەکانی شێوە و بزووتن بۆ نموونە توانستی ئەون. کایەی ماتەری جیهانێکی میکانیکیی پێکهاتووە لە پەستان و لێدان کە تێیدا تەنیا وردە ماتەریی پەرش بوونەتەوە. ئەم دوو “شت”ەی هۆش و ماتەری سەربەخۆن لە یەکدی و هەرگیز پەیوەندی لە نێوانیاندا چێنابێت، کە ئیدی هۆش هەرگیز ناکشێت و ڕاستەوخۆ کارناکاتە سەر ماتەری، هەروەها ماتەری هەرگیز ناهزرێت و ڕاستەوخۆ کارناکاتە سەر هۆش. “شتی هزرڤان” (ڕێس کۆگیتانس) و “ڕێس ئێکستێنزا” (شتی کشاو) بە ڕەهایی لە یەکدی دابڕاون.

بێگومان لەشی مرۆڤیش سەر بە جیهانی کشاوە. بۆیە لەش هیچ جیاوازییەکی لە سەئاتێک نییە کە بە یاریدەی ڕێکخراویی بەکرە و دانەکانی دەبزوێت. لەش بریتییە لە مەکینە، دڵ تەنیا پەمپێکە و خوێن بۆ نێو لەش دەنێرێت، بەو ڕێیەشەوە ژیان دەشێنێت. لەم ڕوانگەیەوە هەر شتێک کە بە سێنسە ئۆرگانییەکانم دەرککرابێت، بۆ من جەخت نییە. جەستەکان سەر بە لەشی منن، لێ من وەک هزرڤان بەند نیم بە ئەوانەوە. جگە لەوە من ئێستا بە جەختی دەزانم، کە هەر شتێک بە هزرینی ماتماتیکی نەپشکنرێت، شیاوی وەرگرتن نییە. تەنیا هزرینی ماتماتیکی دەیسەلمێنێت کە خۆر چەندجای زەمینە، بە پێچەوانەی چاو کە خۆر وەک سینییەکی بچووک دەرک دەکات.

من بەم شێوەیە پێویستە خۆم لە هەست و سۆز بەدوور بگرم، یان لە ڕەمەکی کوێر، هەروەها پێویستە بزانم کە بڕیاردان پەیوەند بە هەست و سۆزەکانەوە دەمخاتە هەڵەوە. ئەوە هەمیشە بڕیارە (حوکمە) کە من دەخاتە هەڵەوە. لێ گەر من تەنیا ئەو شتانە تاک تاک وەربگرم کە زەینم بە ڕوون و ئاشکرایی زانیونی، ئەوسا دەتوانم بەبێ ترس بڕیار بدەم، چونکە خودا گەرەنتیدەری زانینی ڕوون و ئاشکرایە. بەمە ئێستا پرسێکی دیکەش بۆ من یەکلا دەبێتەوە: نەشیاوە لە جیهاندا لەپاڵ خوداى چاک و کامیل و گشتزاندا زاتێکی فریودەر یان لەخشتەبەر هەبێت. لە بنەڕەتدا هۆى هەڵە (هەروەها خراپە) بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە من لە بڕیاردانمدا متمانەی تەواوەتی بە زانینی ڕوون و ئاشکراى زەینم ناکەم، بەڵکو بەزۆریى لە دەرککردنى سێنسییەوە یان تەنانەت لە ڕەمەکى کوێرەوە بڕیارەکانم دەدەم. کەواتە گەر لەنێو مندا کارى زەین و بڕیار پێکەوە بگونجێنرێن، ئەوسا شیمانەی هەڵە لەکاردەخەم، بەمەش دەتوانم تەنانەت ئەو تاکە پێشبینییانە، کە بە سێنسەکانم دەرکم کردوون، ڕۆشن بکەمەوە، واتا بییانکەم بە زانینى ڕوون و ئاشکرا و پاشان بڕیاران گرێ بدەم، بۆ نموونە بڕیارى: “دێکارت فەیلەسوفە” یان “جنۆکە بەدوێنای مرۆڤی ترسنۆکە”.

8

نموونەی باڵای نوێسەردەمی ئەوروپی بریتییە لە کەسێتییەکی نوێ کە خۆی مێتۆدییانە بکات بە سەبژێکت و خۆی بخاتە ژێر باری دروستکردن. سیستەم کە هەمیشە مێتۆدییانە بەبێ کەلێن لە توخمی یان بونیادی پێکەوەگونجێنراو بنیاتدەنرێت، گەرەکە وا لە جیهان بکات کە شیاوی ژماردن بێت. فەلسەفە وەک زانست کە بە مێتۆدى ئیندوکسیۆن لای ئەزموونگەراکان، یان بە مێتۆدی دێدوکسیۆن لای ئاوەزگەراکان ئاوەڵادەکرێت، بۆ مەبەستى دەستگرتنە بەسەر سروشتدا. ئەم هەڵوێستە لە بنەڕەتدا ڕوانگە کرۆکییەکەی نوێسەردەمی ئەوروپییە، کە زانست بۆ مەبەستی پراکتیکی بنیاتدەنێت. لە نوێسەردەمی ئەوروپیدا هزرڤانان لە پێناوى تەشەنەى دەسەڵات بەسەر جیهاندا واز لە ئیدیالى گریکەکانى ئەنتیکە دەهێنن کە ڕوانین بوو لە ڕاستییەکان، لە مەغزا، ئەوەش بەڕێى بەکارهێنانى مەئریفەی زانستییەوە دەکەن. وەک بەیکن دەبێژێت: ئیندوکسیۆن دەسەڵاتمان بەسەر جیهاندا پێدەدات، چونکە بەو ڕێیەوە بۆمان دەلوێت شێوەکانى بناسین. بەڵێ، ئێستا شێوەی جیهان واتا وەردەگرێت: شێوەى شت بریتییە لە بابەتى مەئریفەى ڕاستەقینەى سروشت، لێرەشدا ناوەرۆکە بگۆڕەکانی سروشت وەک سەغڵەتکەر بۆ هزرین دیاردەدەن، بۆیە گەرەکە وەلاوەبنرێن.

تێبینی:

  • هزرینى ئاوەزگەری و ئەزموونگەری لە فەلسەفاندندا زۆر کۆنترن لەو ئاوەزگەری و ئەزموونگەرییە نوێیە کە لە نوێسەردەمی ئەوروپیدا سەرهەڵدەدەن. لە بنەڕەتدا ڕەگەکانى هزرینى ئاوەزگەری، نرخاندنى ئاوەزگەرییانەى هەقیقەتەکان یان ئەزموون، هەتا گریکى ئەنتیکە بڕ دەکەن. ئەمە بۆ نموونە لاى پیتاگۆرییەکان دەردەکەوێت کە نرخێکى باڵایان بە ماتماتیک دەدا. یان لە ڕوانگەى پارمێنیدێس تەنیا ئاوەز دەتوانێت بوونەوەر دیارى بکات. هێراکلیت دەبێژێت کە دەرککردنى سێنسى شایانى متمانەپێکردن نییە، نەخێر، مەئریفە بەرهەمى هزرینى ئاوەزمەندە – هزرینێک کە بە خودى مرۆڤ ناخەکییە. ئەوجا سۆکراتێس نوێکردنەوەیەک لە بوارى ئاوەزگەریدا ئەنجام دەدات، لێرەشدا لای ئەو زانینى تێگەیى کە بەگشتى چواندنی هەیە، باڵادەستی وەردەگرێت. پلاتۆنیش خۆى لەم پەیوەندییەدا دەبینێتەوە. پلاتۆن بوونەوەرى ڕاستەقینە (ئیدێ) بە تاکە بابەتى زانین دادەنێت نەک دەرککردنى سێنسى. ئەوجا گەرچى ئەڕیستۆتێلیس فەزلێکى تایبەتی بە ئەزموون دەدات و وەک مەرجى کاتەکییانەى مەئریفە دایدەنێت، سەربارى ئەمە زانینى گشتێتیى لەنێو هزرینى تێگەییدا دادەنێت – هزرینى تێگەیى کە بەندە بە پرنسیپى سەرچاوەییەوە.

سەرچاوەکان:

– Coreth, Emerich: Einleitung in die Philosophie der Neuzeit, Band 1, Freiburg 1972.

– Coreth، Emerich / Schondorf، Harald: Philosophie des 17. und 18. Jahrhunderts، Stuttgart 1982.

– Descartes, Réné:

– Abhandlung über die Methode des richtigen Vernunftgebrauchs. Stuttgart 1984.

– Regulae. In: Ausgewählte Schriften, ausgewählt vom Ivo Frenzel. Frankfurt / Main 1986.

– Meditationen über die Erste Philosophie. Reclam.  Stuttgart 1971.

– Meditationen über die Erste Philosophie. Meiner. Hamburg 1972.

– Die Prinzipien der Philosophie. Hamburg 1992.

 

– Eisler, Rudolf: Wörterbuch der philosophischen Begriffe (In: Digitale Bibliothek der Philosophie. Zweitausendeins).

– Gerl, Hanna-Barbara: Einführung in die Philosophie der Renaissance. Darmstadt 1995.

– Hirschberger, Johannes: Geschichte der Philosophie. Bd. 1 (zweitausendeins)

– Jan Bialostocki: Spätmittelalter und beginnende Neuzeit. Propyläen-Verlag, Berlin 1990.

– Meyers großes Taschenlexikon, Mannheim, Leipzig, Wien, Zürich 1992.

– Sandvoss, Ernst R.: Geschichte der Philosophie. Wiesbaden 2004.

– Stegmüller, Wolfgang: Das Universalienproblem einst und jetzt. Darmstadt 1965.

– Storich, Hans-Joachim: Weltgeschichte der Philosophie. Stuttgart 1985.

– Windelband, Wilhelm: Lehrbuch der Geschichte der Philosophie. Tübingen 1912 (In: Digitale Bibliothek der Philosophie. Zweitausendeins)

هەروەها بڕوانە:

– Online-Wörterbuch Philosophie: Das Philosophielexikon im Internet. Dr. Günther Mensching. www.philosophie-woerterbuch.de › Online-Wörterbuch.

– گیونتەر کایل: ڕێنێ دێکارت. لە: کاوە جەلال: ڕێنێ دێکارت. دەزگای پەخشی سەردەم. سلێمانی 2008.

– کاوە جەلال: ڕێنی دێکارت. داڕشتن و ڕەخنەی فەلسەفەکەی. هەمان سەرچاوەی پێشوو.

– كورت فريدلاين: ڕێنێ دێکارت. هەمان سەرچاوەی پێشوو.

تاگهزر
بڵاوکردنەوە: