بەشی سێیەم… کۆتایی
نووسینی: کاوە جەلال
٤-٢- فێربوونى زمانى دایک
٤-٢-١- قۆناغى پێش-زمان
دەربڕینە دەنگییەکانى منداڵى شیرەمژە بریتین لە “کەرەسەیەکى خاو کە لێوەى هێدى هێدى دەنگە ڕاستینەکانى پەیڤین دێنە ئاراوە”(39). لێ “پێش ئەوەى قەوارە دەنگى جەختلێکراو وەک وشە دەربکەون، گڕ و گاڵى پیت لە خۆ گر و جەختلێنەکراو کاراییەکى پەیوەندیى زمانیانە وەردەگرن”. منداڵى شیرەمژە لە زارى کامڵەکانەوە دەرک بە قەوارە دەنگى تایبەتى دەکات و تێگەیشتنى جەخت لەم قەوارە دەنگانە پێش پەیڤینى خۆیى دەکەون. “لە فێربوونى زمانى دایکدا، بەڕێى پراوەکردنى وشە و پەیوەندیی نێوان وشەکانەوە، منداڵ (…) یەکێک لە گرنگترین هەنگاوەکان دەنێت”(40). لێ منداڵى شیرەمژە “لەنێو تاکە ئەزموون و تاکە پەیوەندیدا” ناژى، “بەڵکو لەنێو سەرجەمێتى و بڕى ناکۆتاى ژینگەیەکدا دەژى کە هێدى هێدى خۆى بۆ ئەو دەردەخات. ئەوانەش نێوەندى ڕووداون کە خۆیان بۆ ئەو ئاوەڵا دەکەن.”(41)
منداڵ فێرى پەیڤین دەبێت پێش ئەوەى بیرکردنەوەى بێداربووبێتەوە. گەرچى فێربوونى بەواتاى زمان دەکەوێتە ماوەى نێوان ساڵەکانى سێیەم و پێنجەمى ژیانى منداڵەوە، لێ منداڵ لە تەمەنى دووساڵییەوە دەستدەکات بە ناونان لە شتەکانى شوێنەوار بۆ ئەوەى پێداویستییەکانى خۆى بە وشە و ڕستەى پریمیتیڤ (سەرەتایى) دەرببڕێت. ئەم ئەدگارەى ڕەفتارى مرۆڤیى بریتییە لە “دەرکەوتنى شێوازێکى بوونى جیاواز لە شێوازى بوونى ئاژەڵ. ئەم شێوازى بوونە لەتەک زماندا لەنێو منداڵدا بێداردەبێتەوە، چونکە منداڵ بوونەوەرێکى مرۆڤییە، کەواتە توانست و پێداویستیى بۆ زمان هەیە.”(42)
منداڵ ناتوانێت بە زمانى دایک و باوکى بئاخڤێت، بە پێچەوانەوە، چۆن ئەو ناچارە زۆر داب و نەریت لە دایک و باوکییەوە فێرببێت، بە هەمان شێوە دەبێت فێرببێت کە چە وشەیەک بە چە بابەتێک دەگونجێت. ئەو دەبێت ڕێکخستنى وشەکان، شێوازى نووسین و پنتبەندییان فێرببێت. کەواتە “گەشەى زمان وەک ڕووداوێکى سۆسیالیزاسیۆن، لە بناغەوە سروشتێکى دیالۆگیى هەیە. زمان کە لە پەیوەندیى جوتەنیى دایک-منداڵدا گەیەنراوە، بەرهەمى بەشداریکردنى نێوکۆییە لە پراکسیسى کۆمەڵایەتیدا، لێرەشدا دایک بریتییە لە نموونەى کەسى ڕووتێکراوى سەرەکى.”(43) لێ دایک نەک تەنیا هەستى خۆشەویستى بە وشە دەردەبڕێت، ئەو هاوکات ناچارە هەندێک داواکاریى منداڵ جارێکى دى بخاتە فۆرمى وشەوە و ئاڕاستەى منداڵەکەیان بکاتەوە. کەواتە “دایک و منداڵ هەر لە سەرەتاوە پەیوەندییەکى زمانییان هەیە، دایک سەرەتا بەڕێى ئەو دیالۆگەوە کە دەبێت بیهێنێتە گۆڕێ، جیهانێکى هاوبەشى ئەزموون چێدەکات: کاتێک ئەو ڕەفتارى شیرەمژە راڤە دەکات و واتا بەم ڕەفتارە دەدات، ئیدی هێدى هێدى وا لە شیرەمژە دەکات کە خۆى فێرى ئەو جۆرە تێڕوانین و رێسایانە ببێت کە زەمینەى وەرگرتنى زمان پێکدەهێنن.”(44) لەم روانگەیەوە “منداڵ بەدابڕاوى فێرى رێساکانى زمان نابێت، بەڵکو سەرچاوەى ئەو رێسایانە لە بونیادگەلى کردارى سۆسیالدایە.”(45)
ئەو وشانە کە منداڵ سەرەتا بەکاریان دەهێنێت، بریتین لە “یەکانەى بەدەر لە گەردانکردنن، لە ڕووى رێزمانەوە بێفۆرمن (…)، واتا وشەکان لە هەموو ڕەوشەکانى بەکارهێناندا بەبێ گۆڕین لەو شێوەیەدا دەگەڕێنەوە کە منداڵەکە دروستى کردوون یان وەریگرتوون.”(46) زمانى سەرەتاى منداڵ لە بنەڕەتدا ئەوەیە کە ناودەنرێت “ڕستەى یەک وشەیى”، ئەم جۆرەى ڕستە “بە قووڵترین شێوە بەستراوە بە ژیانى سۆسیالى ڕابوردوو و هەنووکەى منداڵەوە. بەبێ دەستتێوەردانێکى وروژێنەر لە لایەن ئەندامانى نزیکترین ژینگەوە، منداڵ ناتوانێت قۆناغى گر و گاڵ تێبپەڕێنێت”. منداڵ لە نیوەى دووەمى تەمەنى دووساڵییەوە هەنگاو دەنێت بە ئاڕاستەى “ڕستەى دوو وشەیى”، کە بەزۆرى “هەستى دۆخەکى (situativ)“ دەردەبڕێت.(47)
دایک لە گەشەى زمانى منداڵدا ئاگامەندانە رۆڵى فێرکارى زمان وەردەگرێت. ئەم رۆڵە بەتایبەتى لە فۆرمولەکردنەوەدا دەردەکەوێت. بۆ نموونە گەر منداڵەکە ببێژێت ‘پکیتەکە بەلۆوە‘، ئەوا دایک لێرەدا وەڵام دەداتەوە: ‘بەڵێ، پسکیتەکە بەربۆوە‘. دایک لە فۆرمولەکردنەوەدا نموونەیەکى دراوى ڕستە دەخاتە فۆرمى نموونەیەکى دیکەى ڕستەوە.(48)
هاوکات فێربوونى زمانى دایک بەچڕى بەندە بە گۆڕانى بیرکردنەوەى منداڵەوە، لێرەدا رۆڵى ژینگە واتایەکى گەورەى بۆ ئاوەڵابوونى بیرکردنەوە هەیە. گەر ژینگە دەرفەت بۆ ئاوەڵابوونى منداڵ نەڕەخسێنێت، وەک ئامرازى گەمە، باخچەى منداڵان، دەفتەرى منداڵان و هتد، ئەوسا منداڵیى راستینەى ئەو بە شێوەیەکى نەرێنى کارى تێدەکرێت و ئەمەش دەبێت بە ئاستەنگێک لە بەردەم ئەوەدا کە منداڵەکە بتوانێت لەتەک جیهانى منداڵانەى خۆیدا بژى و خۆى پێوە خەریک بکات.
٤-٢-٢- ئاوەڵابوونى زمان لە فێرگە
ئاوەڵابوونى پترى زمان لە قۆناغى فێرگەدا دەستپێدەکات. لێرە فێرکار رۆڵى دایک و باوک، بەتایبەتى دایک، وەردەگرێت. گەرچى فێرکار بە زمانێکى نووسراو ئەو رۆڵە وەردەگرێت، سەرەڕاى ئەوە تێگەیشتنى ئەو بۆ ئەرکى فێرکارى، ئەوجا شێوازى خۆیى ئەو لە فێرکاریدا و زمانى ئاخافتنى، کاریگەرییان لەسەر گەشەى زمانى منداڵ هەیە. ئێمە بەم پێیە دوو تەوەرەى کارا لە گەشەى زمانى منداڵدا لە فێرگە دەبینین: یەکەم، زمانى نووسراوە لە کتێبدا کە بە منداڵ دەدرێت، دووەم، تێگەیشتنى فێرکار بۆ پیشەکەى و زمانى خۆیى ئەو.
زمانى نووسراوەى سادە و گونجاو بە جیهانى هۆشەکیى منداڵ وا دەکات کە ئەندێشەى لە خۆدا فراوانى منداڵ فراوانتر ببێت، ئەمەش گەنجى وشەى منداڵ دەوڵەمەندتر دەکات. لە لایەکى دى زمانى باوى کۆمەڵ بەڕێى وەرگرتن و توانستى سروشتیى منداڵەوە بۆ لاسایى لەنێو گەنجى وشەى ئەودا دەچەسپێت. لێرەدا ژینگە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بیرکردنەوە و ئاوەڵابوونى زمانى خۆیى منداڵ دەنوێنێت، چونکە “منداڵان لەنێو زمانێکى کولتووریدا پێدەگەن، ئەوان فێرى زمانێک دەبن کە بەڕێیەوە ڕوونکردنەوە و بەهاکانى ئەزموونیان پێدەدرێت و ئەمانیش دەرفەتیان بۆ دەڕەخسێنن خۆیان لە جیهاندا دەرببڕن. منداڵان بەڕێى پەیوەندیى زمانییەوە رۆڵى خۆیان لەنێو کۆمەڵگەدا دەبیننەوە – کۆمەڵگە کە بە رێککەوتنێکى هاوبەشى بەها دامەزراوە و ئەوان دەبێت فێرى ببن. منداڵ هەوڵ دەدات بەو گرووپە بگونجێت کە ئەو تێیدا دەبزوێت. ئەو تێگانە (مفهوم) کە دەچنە نێو زمانەوە، زۆر جار دەربڕینن لەبارەى ڕووداوى ترادیسیۆنى و دەبن بە تێگەى ئەوتۆ کە بەکۆیى (کۆللێکتیڤ) ئەزموونکراون. بەم شێوەیە زمان بە تێگەکان کاریگەرییەکى پەروەردەیى وەردەگرێت”(49)، ئەوەش بێگومان بە ئاڕاستەى پێگەیاندن یان تێکدانى کەسێتى، چونکە تێگە موجەرەدەکانى (ئەبستراکتەکانى) زمان، وەک ناموس، شەرەف، ئەخلاق و هتد، بەرجەستەى جیهانبینییەکانن، کەواتە پێناسەى جیاوازیان هەیە. کەواتە خودى ئەم تێگانە دەشێت لە جۆرێکى پێناسەکردندا وشە بن بۆ دیاریکردنى لایەنێکى ئاژەڵییانەى مرۆڤ کە سێکسوالێتییە، کەواتە ڕوودەکەنە جڵەوگرتنى جیهانبینیانەى ڕەمەکى سروشتى، لێ لە جۆرێکى دیکەى پێناسەدا دەشێت وشە بن بۆ هەڵوێستى هۆشەکییانەى مرۆڤ کە لە کردارى ئەودا پەیوەند بە مامەڵەکردنیەوە لەتەک هاومرۆڤانیدا دەردەکەوێت، بۆ نموونە سۆلیدارێتى، ڕاستگۆیى، خۆشەویستى و هتد.
گەر زمانێک زۆر کەم واژەى گونجاوى بۆ بابەتەکانى پێشبینى و هزرین هەبێت، ڕێزمانێکی ستاندارتى نەبێت، ئەوجا ئەو زمانە پابەند بە پەیوەندییە نێومرۆڤییەکانەوە، بەتایبەتى پابەند بە پەیوەندییەکانى پیاو و ژنەوە، بریتى بێت لە بەرجەستەبوونى جیهانبینییەکى ئایینى-پیاوسالارى و هتد، ئەوسا بیرکردنەوە و زمانى منداڵ رواڵەتى و پڕهەڵە دەبن، چونکە خودى زمانەکە لۆگیکى و مرۆڤدۆست نییە کە یاریدەى بدات لە ڕەوتی فێربوونیدا ئەندێشە و پێشبینییە مرۆڤی-منداڵییەکانى خۆى گەشەپێبدات.
جگە لەوە بابەت ى نووسراوى وانە تەوەرێکى چالاکە لە پرۆسەى سۆسیالیزەکردندا، چونکە نووسراو بە هەردوو ڕووى ڕاگەیاندنى زمانیانەیدا، واتا گەر ڕەچاوى کەسێتیى مرۆڤیانەى تاک بکات یان نەیکات، کاریگەریى هەیە پابەند بە هەریەکەى ئەو ڕووانەوە، بە واتایەکى ڕوونتر، دەشێت بابەتى وانە ڕەچاوى جیهانبینیى منداڵانەى منداڵ و زمانێکى پەروەردەیى بکات، هاوکات دەشێت ڕەچاوى هیچ کام لەم توخمە زەرووریانەى سۆسیالیزاسیۆنێکى مرۆڤدۆست نەکات. گومانى تێدا نییە کە ئەم ڕەوشە بایەخى ئۆبژێکتیڤیى (مەوزوعیی) هەیە، لێ ئەمە تەنیا ڕوویەکى کێشەکەیە، چونکە بابەتى وانە سەربەخۆ نییە لە تێگەیشتنى فێرکار بۆ ئەرکەکەى، ئەمەش بەوەدا ڕووندەبێتەوە کە شێوازى تێگەیشتنى ئەو بۆ پیشەکەى، یان تێگەیشتنى ئەو بۆ پەیوەندیى فێرکار-فێرخواز، ئەوجا زمانى خۆیى ئەو وەک فێرکار، ڕاستەوخۆ کاران لە چۆنێتیى وەرگرتنى ئەو بابەتانەدا کە لەنێو کتێبدا تۆمارکراون. گەر فێرکار تەنیا جەخت لە نووسراو بکات و وەرگرتنى نووسراویش لە شێوەى دەرخکردندا وەک پێشمەرجى دەرچوون دابنێت، ئەوسا پرۆسەى سۆسیالیزاسیۆن کاراییەکى پڕمەترسى وەردەگرێت، چونکە هەر لە سەرەتاوە سنوورێک لە بەردەم ئەندێشەى لە خۆدا فراوانى منداڵدا دەکێشێت و بە جوینەوەى نووسراوەکان ڕایدەهێنێت، کەواتە ڕێى لێدەگرێت هۆشى خۆى لە پەیوەندیى ڕەخنەیى نێوان خۆى و نووسراودا / تێکستدا پێبگەیەنێت و ئیدی بتوانێت خۆی دروست لەمەڕ پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و پێدراوە زانستییەکان دەرببڕێت. کەواتە منداڵ بە تەمەن دەچێتە قۆناغی کامڵییەوە، لێ لە ڕووی هۆشەکییەوە بەدەگمەن گەشەی کردووە.(50)
زمانى خۆیى فێرکار ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر منداڵ دەنوێنێت، چونکە منداڵ لە سروشتەوە توانستى لاساییکردنەوەى هەیە: جۆرى زمانى خۆیى فێرکار، جا زمانێک بێت کە پاکژە و پابەندى ڕێزمانە، یان ناوچەیى بێت بە هەڵەی ڕێزمانییەوە، ئەوجا خۆدەربڕینى ئارام یان جرپنى ئەو و هتد، کاریگەرى لەسەر زمانى منداڵ دەنوێنن، چونکە فێرکار لە سۆسیالیزەکردنى منداڵدا جێى دایک و باوک دەگرێتەوە و کاراییەکەى لە زۆر ڕووەوە بۆ منداڵ گرنگترە لە کارایى سۆسیالیزەکەرى دایک و باوک. بێگومان نکۆڵى لەوە ناکرێت کە دایک و باوک بە شێوازى خۆدەربڕین و هەوڵى پەروەردەییان، جا خۆدەربڕینى پوخت و ڕەچاوکەرى ڕێزمان بێت یان خۆدەربڕینى ناتەواو و ناوچەیى و رواڵەتى بێت، رۆڵێک بۆ ئاوەڵابوونى هۆشى منداڵ دەگێڕن، ئەمەش لە خۆیدا کاراییەکى فێرکارییە کە ڕوودەکاتە چۆنێتیى دروستکردنى ڕستە لە لایەن منداڵەوە، لێ لە بنەڕەتدا ئەرکە سەرەکییەکە لە ئەستۆى فێرگەدایە، چونکە فێرگە دادەمەزرێنرێت بۆ ئەوەى توانست و هەڵوێست بە منداڵان بگەیەنێت کە لە ڕووى خۆییەوە بۆ ئەوان سوودمەندن و لە ڕووى کۆمەڵایەتییەوە شیاوى بەکارهێنانن. ئەوان بەو ڕێیەوە دەتوانن وەک کەسانى پێگەیشتوو ژیانێکى سەربەخۆ بەڕێوەبەرن و هاوکات پێداویستیى کۆمەڵایەتى بۆ داواکارییەکانى بازاڕى کار مسۆگەربکەن.
بەراوێز
(1) بڕوانە:
Allport, G. W.: Persönlichkeit, Meisenheim: Hein, 1960. In: Fröhlich, Werner D.: Wörterbuch zur Psychologie. München 1987, S. 257.
(2) بڕوانە:
Nestvogel, Renate: Sozialisationstheorien: Traditionslinien, Debatten und Perspektiven. In: Becker, Ruth/ Kortendiek, Beate (Hg.): Handbuch Frauen- und Geschlechterforschung. Wiesbaden 2004, S. 155.
(3) Stumm, Gerhard / Pritz, Alfred (Hg.): Wörterbuch der Psychotherapie, Wien 2000, S. 503.
(4) http://www.socioweb.org/lexikon/index.ht.
(5) Brocher, T.: Das Ich und die Anderen in Familie und Gesellschaft, Oeffingen 1976, S. 7.
(6) Hurrelmann, Klaus: Einführung in die Sozialisationstheorie, Weinheim Basel 2002, S. 14
(7) Bühler, K.: Abriß der geistigen Entwicklung des Kleinkindes, Heidelberg 1967, S. 68
(8) Mann, Leon: Sozialpsychologie. Weinheim und Basel 1997, S. 18
(9) بڕوانە:
Montada, Leo: Themen, Traditionen, Trends, S. 78f. In: Oerter / Montada: Entwicklungspsychologie, München 1987.
پەیوەست بە کاریگەریی جووتسەرییەوە لەنێوان دایک و باوک و پەروەردکاران لە لایەک، منداڵان لە لایەکی دی، کۆنسێپتی جیاواز هەن: سۆسیالیزەکردنی پێچەوانە-چالاک (retroactive)، سۆسیالیزەکردنی جووتلایەنی/ بیلاتێرال (bilateral)، سۆسیالیزەکردنی گونجێنەر (integrational). بڕوانە هەمان سەرچاوەی پێشوو، لا 79.
(10) Ebenda, S. 79.
(11) Ebenda, S. 80.
(12) Schmidbauer, M.: Einf. in die Sozialpsychologie, München 1985, S. 43
(13) Secord u. Backman: Sozialpsychologie, Frankfurt/M 1980. Zit. Nach Schmidbauer, a.a.O., S. 43.
(14) ebenda, S. 43.
(15) Hunger, Ina: Geschlechtsspezifische Sozialisation bis zum Schuleintritt – Hintergründe und Reflexionsanlässe, S. 241. In W. Beudels, N. Kleinz & S. Schönrade (Hrsg.). Bildungsbuch Kindergarten: Erziehen, Bilden und Fördern im Elementarbereich, Dortmund 2010.
(16) Ebenda, S. 241.
(17) Ebenda, S. 242.
(18) Chodorow, Nancy: Das Erbe der Mütter, München 1985, S. 108 f.
(19) باخچەى منداڵان وةك نێوەندێكى گرنگى سۆسياليزەكردن لە هەندێك ناوچەى كولتووريدا دەگمەنە يان تەواو پشتگوێخراوە. بۆ نموونە نەك تەنيا لە قەزا و ناحيە و گوندەكان، بەڵكو هەروەها لە شارەكانى هەرێمى كوردستاندا، زۆرينەى منداڵان بێبەرين لە باخچەى منداڵان و لە كۆڵانەكاندا سۆسياليزە دەكرێن.
(20) Klafki, Walter: Gesellschaftliche Funktion und pädagogischer Auftrag der Schule in einer demokratischen Gesellschaft. In: Braun, Karl-Heinz / Müller, Klaus / Odey, Reinhard (Hrsg): Subjekt-Vernunft-Demokratie. Weinheim, Basel 1989, S. 25.
(21) “پەيڕەوى شاراوە” (hidden curriculum) تێگەیەکە کە ئەنترۆپۆلۆژی كولتووری فيليپ و. جاكسن لە نووسينى („Life in Classrooms“, 1968) گۆڕانی پێدا. مەبەستی واژەی “شاراوە” ئەوەیە کە ئامانجگەلی نهێنی بەبێ ویستی خۆ دادەنرێن و بە ڕاشكاوى دەرنابڕرێن، بەڵکو بەبێ ئاگا لە لايەن فێركارەوە بەڕێی هەڵبژاردنی یەکلایەنەی ناوەرۆکەکانەوە، هەروەها بەبێ گرنگیدان بە ژيانى ڕۆژانەی فێرخواز لەنێو فێرگەدا، ئەنجام دەدرێن. ژیانى فێرخوازان خۆى لە پشت پلانە فەرمييەكانى فێركارييەوە دەبينێتەوە.
(22) Zimmermann, Peter: Grundwissen Sozialisation, Opladen 2003, S. 129.
(23) Ebenda, S. 132.
(24) Ebenda, S. 132.
(25) Ebenda, S. 149f.
(26) Mann, Leon, a.a.O., S. 16.
(27) König, René (Hrsg.): Soziologie. Das Fischer Lexikon, Frankfurt/M 1967, S. 163.
(28) Ebenda, S. 164.
(29) Mann, Leon, a.a.O., S. 15f.
(30) Ebenda, S. 23.
(31) جەلال، کاوە: کێشەی پەروەردەی فێرکاری لە هەرێمی کوردستان. ڕەخنە و ئەلتەرناتیڤ. گۆڤاری کوردۆلۆجی، ژ 1. سلێمانی 2008. لا 252.
(32) König, Karl: Die ersten drei Jahre des Kindes, Stuttgart 1994, S. 31.
(33) Griese, Hartmut M.: Soziologische Anthropologie und Sozialtheorie, Weinheim Basel 1976, S. 29.
(34) Ebenda, S. 30.
(35) Ebenda, S. 30.
(36) Grimm, Hannelore: Sprachentwicklung: Voraussetzungen, Phasen und theoretische Interpretationen, S. 583f. In: Oerter / Montada: Entwicklungspsychologie, München 1987.
(37) Lindesmith, A. R. u.a.: Symbolische Bedingungen der Sozialisation, Frankfurt/M, 1983. S. 49.
(38) Berger, Peter L./ Luckmann, Thomas: Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie der Wissenssoziologie, Frankfurt/M. 1972, S. 63.
(39) Bühler, Karl, a.a.O., S. 78.
(40) Ebenda, S. 79.
(41) König, K., a.a.O., S. 27.
(42) Berlson und Steiner: Menschliches Verhalten, Bd. 1, S. 84, zit. n. Griese, Hartmut M., a.a.O., S. 28.
(43) Grimm, Hannelore, a.a.O., S. 599.
(44) Ebenda, S. 600.
(45) Ebenda, S. 600.
(46) Bühler, Karl, a.a.O., S. 86.
(47) Griese, Hartmut M., a.a.O., S. 31.
(48) Grimm, Hannelore, a.a.O., S. 608.
(49) Ebenda, S. 63.
(50) بۆ ڕوونکردنەوەى ئەم ڕەوشە دەتوانین نموونەى کۆنکرێت لە هەرێمى کوردستان بهێنینەوە. منداڵان کە دواى قۆناغى هەرزەکارى دەچنە قۆناغى گەنجێتییەوە و خوێندنی ئامادەیى تەواو دەکەن، بەدەگەمەن لە ڕەوتى پرۆسەى فێرکاریدا، یان باشتر ببێژین: پرۆسەی خوێندندا، گۆچانێکى مەئریفییان پێدراوە بۆ ئەوەى بتوانن لە زانکۆدا خۆیان بەگونجاوى پێبگەیەنن، تەنانەت زانکۆ بەدەگمەن دەتوانێت ئەو گۆچانەیان پێبدات، چونکە نەک تەنیا نووسراوى فێرگەکان کۆپیى سیستەمى فێرکاریى دەوڵەتانى ئەوتۆن کە گۆڕانى زانستى و تەکنۆلۆژی تێیاندا لە ئاستێکى بەرزدایە و منداڵانیش بەنێو پرۆسەیەکى دیکەى سۆسیالیزەکردندا تێدەپەڕن، بەڵکو هەروەها زۆرینەى فێرکارانیش تەنیا ئەرکێکى پیشەیى مووچەمسۆگەر ئەنجام دەدەن و خۆیشیان بە شێوەیەکى نیوەناچڵ پێگەیەنراون، جگە لەوە فەزاى کارکردن، واتا شێوازى دروستکردنى بینا و پڕیى پۆلەکان بارن بەسەر سۆسیالیزەکردنەوە، ئەوجا لەکارخستنى ئۆتۆرێتیى (دەستڕۆیشتوویی) فێرکار / مامۆستا، ئەوانى ئەوەندەى دى لە کارەکەیان بێزارکردووە، وەک سەرەنجامی ئەم ڕەوشە “بەگشتى” گەنجانى بەدخوو و تەمەڵ سەریانهەڵداوە کە لە زانکۆ بەدەست قورسیى بابەتەکانەوە تەنیا دەکڕووزێنەوە، خۆپێشاندان دەکەن بۆ کەمکردنەوەى ڕێژەى بابەتى وانە، یان گەر بەهۆى تەمەڵی یان گرنگینەدانیانەوە بە فێربوون دەرنەچن، ئەوا خۆپێشاندان دەکەن و داواى دەرچواندنیان دەکەن، هەروەها ڕوودەدات کە زۆر جار خۆیان “ڕێسای پەڕینەوە” (عبوور) دەسەپێنن، پاشان کە زانکۆ تەواو دەکەن، بڕوانامەکەیان لە ماڵەوە بە دیواردا هەڵدەواسن، هاوکات لە هەموو جێیەک بە دەنگى بڵند دەیدرکێنن کە “لە زانکۆ هیچ فێرنەبوون”. ئەمە نموونەیەکە بۆ پرۆسەیەکى سۆسیالیزاسیۆنى شکستهێناو، کە تێیدا دامەزراوەکانى سۆسیالیزەکردن، وەک خێزان، فێرگە، وەزارەتەکانى فێرکارى، بەچالاکى بەشدارن، لێ هەروەها میدیاکان کە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر پتر گەندەڵکردنى پرۆسەى سۆسیالیزاسیۆن دەنوێنن، چونکە ئەوان زۆر جار خۆکوشتنێک یان خۆپێشاندانى فێرخوازانى تەمەڵ وەک ڕەوا پەخش دەکەن، بەمەش “دەهۆڵ بۆ پەرەدان بە بێسەروبەرى و تەمەڵى دەکوتن”، نەک بە پێچەوانەوە لە شێوەى ئاماژەدان یان ڕوونکردنەوە یان هەڤپەیڤین هەوڵ بدەن بۆ ئەوەى بەدجۆرێتیى سۆسیالیزەکردنى خێزانى و فێرگەیى پێشان بدەن و بەمەش بەشداریى نێگەتیڤى خێزان و فێرگە لە بەدجۆرێتییەدا بهێننە ئاگایى گشتییەوە.
سەرچاوەکان
– Allport، G. W.: Persönlichkeit، Meisenheim: Hein، 1960. In: Fröhlich، Werner D.: Wörterbuch zur Psychologie. München 1987
– Brocher، T.: Das Ich und die Anderen in Familie und Gesellschaft، Oeffingen 1976.
– Berger، Peter L./ Luckmann، Thomas: Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie
der Wissenssoziologie. Frankfrt/M. 1972.
– Bühler، K.: Abriß der geistigen Entwicklung des Kleinkindes، Heidelberg 1967
– Chodorow، Nancy: Das Erbe der Mütter. München 1985.
– Griese، Hartmut M.، Soziologische Anthropologie und Sozialtheorie. Weinheim Basel 1976.
– Grimm، Hannelore: Sprachentwicklung: Voraussetzungen، Phasen und theoretische Interpretationen. In:
Oerter / Montada: Entwicklungspsychologie، Münchem 1987.
– Hunger، Ina: Geschlechtsspezifische Sozialisation bis zum Schuleintritt – Hintergründe und
Reflexionsanlässe. In W. Beudels، N. Kleinz & S. Schönrade (Hrsg.). Bildungsbuch Kindergarten:
Erziehen، Bilden und Fördern im Elementarbereich. Dortmund 2010
– Hurrelmann، Klaus: Einführung in die Sozialisationstheorie. Weinheim Basel 2002
– Klafki، Walter: Gesellschaftliche Funktion und pädagogischer Auftrag der Schule in einer
demokratischen Gesellschaft. In: Braun، Karl-Heinz / Müller، Klaus / Odey، Reinhard (Hrsg): Subjekt-
Vernunft-Demokratie. Weinheim، Basel 1989.
– König، Karl: Die ersten drei Jahre des Kindes. Stuttgart 1994.
– König، René (Hrsg.): Soziologie. Das Fischer Lexikon. Frankfurt/M 1967.
– Lindesmith، A. R. u.a.، Symbolische Bedinungen der Sozialisation. Frakfurt/M. 1983.
– Mann، Leon: Sozialpsychologie. Weinheim und Basel 1997
– Montada، Leo: Themen، Traditionen، Trends، S. 78f. In: Oerter / Montada: Entwicklungspsychologie،
Münchem 1987
– Nestvogel، Renate: Sozialisationstheorien: Traditionslinien، Debatten und Perspektiven. In: Becker، Ruth/ Kortendiek، Beate (Hg.): Handbuch Frauen- und Geschlechterforschung. Wiesbaden 2004.
– Schmidbauer، M.: Einf. in die Sozialpsychologie، München 1985
– Secord u. Backman: Sozialpsychologie، Frankfurt/M 1980
– Stumm، Gerhard / Pritz، Alfred (Hg.): Wörterbuch der Psychotherapie، Wien 2000.
– Zimmermann، Peter: Grundwissen Sozialisation. Opladen 2003.
سەرچاوەى ئینتەرنێت:
http://www.socioweb.org/lexikon/index.ht.
