مەلا فەندی.. موفتی موسڵمان و پارێزەری كریستیانەكانی هەولێر

هاوڕێی شێخ مەحموودی حەفید و مامۆستای شێخ موحەممەدی خاڵ

نووسین و ئامادەکردنی: کوردۆ شابان

بەرایی:

مەلای ناودار و زانای گەورە لەسەر ئاستی هەموو جیهانی ئیسلامی بۆ شارێكی وەك هەولێر كە وڵاتی سوڵتان موزەفەرەددین و سەڵاحەددینی ئەییووبییە، شتێكی نامۆ نییە و هەردەم ئەم شارە مەدرەسەی عیلمی لێ بووە و سەرچاوەیەكی زانستیی گەورە بووە، ئەمەیش وای كردووە، هەولێر لە نەخشەی شەرعناسیدا، خاڵێكی جیا و جەمسەری بووە و لەگەڵ پێكهاتە فرەیییەكەی كە هەردەم ئایین و نەتەوەی جیای لێ ژیاوە و وای كردووە لە هیچ قۆناغێكی تەمەنیدا، ناسنامەی توندڕەوی نادرێتە پاڵیەوە. هەڵبەت ئەگەر قۆناغەكانی دوای ڕاپەڕین دەربهێنین كە لەسەر ئاستی هەموو كوردستان، چەندان بزاوتی ئیسلامی دروست بوون، هەندێكیان بە تەواوی ڕادیكاڵ بوون و هەولێریشی وەك تەواوی شارەكانی دیكەی كوردستان گرتەوە.

لەناو مەلا و مامۆستایانی ئایینیی شاری هەولێر، لەسەر قەڵاكەیەوە مەلایەك بەهۆی هەڵوێستە كۆمەڵایەتی و بڕیارە جوامێرەكانی و پشتیوانییە نەتەوەیییەكانییەوە، زۆرتر نەمریی بۆ ناوی خۆی و خانەوادەكەی دروست كرد، ئەویش مەلا فەندییە كە هەتا ئەم شارە هەبێت، كاریگەریی هەڵوێستەكانی بەسەرەوە دەمێنێ و بەلاشتانەوە ئاسایی بێت، كاتێك دەبینن خەڵكی ئەم شارە هێمنترن، كەمتر پەنا بۆ ئاژاوە دەبەن، لەگەڵ ئەوی دیكە هەر ئایین و نەتەوە و شارێك بێت، تەبان، هۆكارێكی بۆ ئەو پەروەردەیە دەگەڕێتەوە كە كەسایەتیی گەورەی وەك مەلا فەندی لە ڕەگەوە خستیانە ناخی خەڵكەكەیەوە.

مەلا فەندی كێیە؟

مەلا ئەبووبەكر ئەفەندی، كوڕی حاجی مەلا عومەر ئەفەندی ئەربیلی، كوڕی مەلا ئەبووبەكری سێیەم ناسراو بە مەلای گچكە، كوڕی عوسمان ئەفەندی، كوڕی مەلا ئەبووبەكری یەكەم، كوڕی عومەرەفەندی، كوڕی شێخ شمس الدین، كوڕی شێخ بهاءالدین، كوڕی مەلا خدر كوڕی مەلا ئەلیاس ئەفەندی. لە ساڵی 1863 (هەندێك دەڵێن 1865) لە شاری هەولێر لەدایك بووە.  تەواوی ئەم شەجەرەیەی مەلا فەندی، هەموویان مرۆڤی زانا و بەناوبانگی كوردستان بوون كە تا ئێستەیش مێژوونووسان لەسەر كار و بەرهەمەكانیان لێكۆڵینەوە دەكەن.

بەهۆی ئەوەی لە خانەوادەیەكی زانستی و ئایینی بووە، هەر زوو براوەتە بەر خوێندن و لە حوجرەی باوكی دەستی پێ كردووە. حاجی مەلا عومەر ئەفەندی لە مزگەوتی گەورەی قەڵا مەدرەسەی هەبووە. لە تەمەنی حەوت ساڵی ڕاستەوخۆ دەست بە خوێندنی قورئان دەكات. پێش ئەوەی ببێتە 10 ساڵان، هەموو قورئان بە تەجویدەوە لەبەر دەكات و دواتر دەست دەداتە وانەكانی دیكەی فەقێیەتی كە سەرەتا بریتی بوون لە نەحوو، سەرف و وانەكانی دیكەی زمانی عەرەبی و زۆر بە خێرایی، پێش هاوتەمەنەكانی هەموو زانستەكان تەواو دەكات، وەك مەنتق، بەلاغە، فەلسەفە، ماتماتیك، فەلەكناسی و زانستەكانی دیكەی ئەو سەردەمەی فەقێیەتی و لە تەمەنی 20 ساڵیدا، ئیجازەی مەلایەتی لەسەر دەستی باوكی وەردەگرێ. ماوەی خۆپێگەیاندنی مەلا فەندی، تەنیا 10 ساڵ بووە، بۆ ئەوەی بۆ هەولێر و هەموو كوردستانی بسەلمێنێ كە زانایەكی گەورەیە و لە تەمەنی 30 ساڵیدا وەك ئوستادێكی مەزن ناوی دەركردووە. كاتێك ساڵی 1892 باوكی كۆچی دوایی دەكات، دەبێتە جێنشینی باوكی و ناوبانگەكەی لەویش تێپەڕ دەكات و سنوورەكان هەمووی دەبڕێ.

پەنجا ساڵ وانەگوتنەوە:

ئەگەر هەموو تەمەنی مەلا فەندی تەنیا وانەگوتنە بێت لە مزگەوتی گەورەی قەڵا كە 50 ساڵی تەمەنی بۆ تەرخان كردووە، هیچمان پێ نەڵێت، ئەوەمان نیشان دەدات كە لەدوای خۆی سەدان قوتابیی گۆش كردووە كە ژمارەی ناودارەكانی لە بەردەستی ئەودا گەورە بوون، زیاتر لە 300 زانا و مەلای شاری هەولێر و شارەكانی دیكەی كوردستانن كە هەموویان ئیجازەی مەلایەتییان لێ وەرگرتووە.

لەو سەردەمە و ئێستەیش هەر وایە، ئەو مەلایانەی كە حوجرەیان هەبووە و هەموو پلەكانی خوێندنی فەقێیەتی لە سوختەوە تا موستەعید تێدا بووە و ئیجازەی مەلایەتییان بەخشیوە، خۆیان زانای گەورە بوون و لە هەموو كوردستان ئەوانە بە پەنجەی دەست دەژمێردرێن، لەناویشیاندا هەندێكیان بۆ تاهەتایە بە نەمری دەمێننەوە، وەك مەلا فەندیی هەولێر و مزگەوتی گەورەی قەڵا. دەبێ ئەوەیش بڵێین، هۆكارێكی قەرەباڵغیی حوجرەی مەلا فەندی لەو سەردەمەدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خۆیان خزمەتی فەقێكانیان دەكرد و ژیان و نانیان لەپاڵ خوێندنەكە بۆ دابین دەكردن.

هەڵوێستی كۆمەڵایەتی:

مەلا فەندی، مەلای زەكات وسەرفیترە نەبوو، بەپێچەوانەوە یەكێك بوو لە زەنگینترین كەسایەتییەكانی هەولێر و زۆربەی زەویوزاری دەشتی باداوە موڵكی ئەو بوون و هەردەم ماڵەكەی شوێنی حەوانەوە و داڵدەی لێقەوماو و هەژاران بووە. ئەم توانا ماددییەی، لەپاڵ توانا زانستییەكەی، هەمووی خستبووە خزمەتی بەرژەوەندیی خەڵكەوە و وای كردبوو، تەنیا لای فەقێ و مەلادا دیار تەبێ، بەڵكوو پێگەیەكی كۆمەڵایەتیی بەرزی لەسەر ئاستی تەواوی كۆمەڵگەدا چەسپاندبوو، بەشێوەیەك هەر شەكوا و دەعوایەك بگەیشتایەتەوە لای ئەو، ئیدی هەموو لایەك بە بڕیارەكانی ڕازی دەبوون و كەس گومانی لە دادپەروەری و دڵسۆزی و خەمخۆریی ئەو نەبوو، لەسەر هەر كێشەیەكی كۆمەڵایەتی، لە بچووكترین كێشەی خێزانییەوە تا گەورەترین ئاژاوەی كۆمەڵایەتی، كاتێك مەلا فەندی بچووبایەتە دادوەرییەوە، ئیدی بڕیار دەبووە بڕیاری وی. لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم، سوڵتانی عوسمانییەكان، ئاژاوەیەكی خێڵەكیی گەورە لە نێوان دوو هۆزی كوردستان دروست دەبێ و باری تەناهیی و سەقامگیریی ناوچەكەی بە شێوەیەك شێواندووە، بابەتەكە دەگاتەوە ئیستانبووڵ. كاتێك مەلا فەندی دەچێتە نێوانیانەوە، بە بلیمەتی و لێهاتوویی خۆی، ئاوێك بە ئاگرەكەدا دەكات و لە ئافەتی درێژتری نێوانیان ڕزگاریان دەكات. ئەم هەڵوێستە دەگاتەوە لای سوڵتان، ئەویش گەورەترین مەدالیای شەرەفیی دەوڵەتی عوسمانی پێ دەبەخشێ كە بریتی بووە لە “حامی الحرمین الشریفین”.

پاراستنی كریستیانەكانی هەولێر:

مەلا فەندی مرۆڤێكی كوردپەروەر بوو، نە پیاوی عوسمانی بوو، نە پیاوی ئینگلیز، ئەگەرچی پێوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ سوڵتانە عوسمانییەكان هەبوو، هەر بۆیە لەپێناو هەموو كورددا، لە هەر تیرە و كۆمەڵە و ئایینێك بووبێت، بەبێ جیاوازی هەوڵی داوە خزمەتیان پێشكەش بكات. لە كاتی جەنگی جیهانیی یەكەم و ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی، هەندێك لە توركخوازەكان بە بیانووی داكۆكی لە ئایینی ئیسلام، هێرش دەكەنە سەر كریستیانەكانی هەولێر و عەنكاوە، گوایە تۆڵە لە ئینگلیز دەكەنەوە. لەو كاتەدا مەلا فەندی لە كۆشكەكەی خۆی بووە لە باداوە، ڕێگەی عەنكاوە و باداوە بۆ ئەو سەردەمە، زۆر بووە و نێوانەكەی جیا لە قەڵا و گەڕەكەكانی چواردەوری، دەشتێكی كاكی بەكاكی بووە. مەلا فەندی كاتێك ئەو هەواڵەی پێ دەگات، بە ئۆتۆمبێلەكەی كە یەكەم ئۆتۆمبێل بووە لە مێژووی شاری هەولێردا ئەویش هیی مەلا فەندی بووە، ڕێگە دەكوتێ و بەرەو عەنكاوە دەكەوێتە ڕێ و پێیان دەڵێ، ئەوەی دژی ئەوانە بجەنگێ، ئەوا دژی من جەنگیوە، ئێمە هەموومان خەڵكی یەك خاك و نیشتمانین، لەڕووی ئایینیشەوە، هەتا لەگەڵمان نەچەنگن، دروست نییە جەنگیان بەرپا بكەین. دواتر بەوە ناوەستێ، لە قەڵا لەگەڵ دەمڕاست و پیاوماقووڵانی هەولێر كۆ دەبێتەوە و بەڵێنیان لێ وەردەگرێ كە هیچ كەسێك نزیكی كریستیانەكان نەبێتەوە، هەركەس لە بەڵێنەكەشی دەربچێ، كەواتە دژایەتیی ئەوی كردووە. بەم شێوەیە مەلا فەندی شەڕێك كە هەرگیز پێشتر لە هەولێر دژی كریستیانەكان نەكراوە، نەیهێشت لە داهاتووشدا بكرێ و ئەو تەبایییە مێژوویییەی بە پارێزراوی هێشتەوە.

هەڵوێستی نەتەوەیی:

بەپێی ئەو پێگەیەی مەلا فەندی هەیبوو، توانی پشتیوانی هەڵوێستە نەتەوەیییەكان بێت لە دژی ئەمپریالیزم و داگیركەر و هەردەم جێی داڵدەی ئەو لاوانە بوو كە لەپێناو وڵاتدا خەباتیان دەكرد، بەتایبەتی گەنجانی پارتی خۆییبوون و دەیانیانی لە گرتن و ڕاوەدوونان پاراستووە، لەوانە: ڕەمزی فەتاح، ئاسەف ڕەئووف كۆیی، مستەفا چیچۆ، ئەحمەد فەخری و چەندانی دیكە. مەلا فەندی پێی وا بوو، لە دوای ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی، كاتی ئەوە هاتووە كورد خاوەنی پێگەی خۆی بێت، ئیدی لەچوارچێوەی عێراقدا بێت یان قەوارەی تایبەتیی خۆی هەبێت. تەنانەت لە ساڵی 1922 كاتێك بیرۆكەی چوونی ویلایەتی مووسڵ بۆ سەر توركیا لەئارادا بوو، مەلا فەندی بە تەواوی دژی وەستایەوە و هەڵوێستەكەی لەسەر ئاستێكی باڵا بەهەند وەرگیرا.

مەلا فەندی لەگەڵ شێخ مەحموودی حەفید، هاوڕێیەتییەكی پتەویان هەبوو، بەتەواوی بڕوای بە شۆڕشەكەی هەبوو، بە هەموو تواناشیەوە هاوكاری دەكرد و چەند جارێك شێخ مەحموود لە باداوە لای مەلا فەندی ماوەتەوە.

پێوەندییە دەرەكییەكانی مەلا فەندی:

كەسایەتیی مەلا فەندی، ئەوەندە لەسەر ئاستی كوردستان كاریگەری هەبوو، وای كردبوو لەسەر ئاستی دەرەوەی كوردستانیش ناوبانگی هەبێ و كەسایەتییە گەورەكانی ئەو سەردەمە دۆستایەتییان لەگەڵی دەكرد، وەك مەلیك فەیسەڵی یەكەم كە سەردانی ماڵەكەی كردووە لە هەولێر و مەلیك غازی و دەیان وەزیر و ڕاوێژكاری ئەو سەردەمەی حكوومەتی عێراق كە مەلا فەندییان بە نوێنەر و دەمڕاستێكی ناوداری هەولێر و كوردستان دادەنا.

كاتێك ڕەشید عالی گەیلانی ساڵی 1941ز بڕیار دەدات بنەماڵی مەلیك فەیسەڵی دووەم دوور بخاتەوە، مەلا فەندی لە كۆشكەكەی خۆی لە باداوە داڵدەی دەدات و ماڵباتی پاشایەتی عێراق هەموویان بە كەفالەت لای مەلا فەندی و لە شاری هەولێر دەژین.

كتێبخانەكەی مەلا فەندی:

لەو سەردەمەدا كتێبخانەی گەورە دەگمەن بوو، مەلا فەندی كتێبخانەیەكی مەزنی لە ماڵی خۆیان لە باداوە و كتێبخانەیەكی مەزنی دیكەی لە مزگەوتی گەورەی قەڵا هەبوو، بەشێوەیەك لەسەر ئاستی هەموو ئیمبراتۆڕییەتی عوسمانی دەنگی دابووەوە و چەندان كتێبی وەك “سەحیحی بوخاری” لەلایەن سوڵتانی عوسمانییەوە پێشكەش كرابوو، ئەمە جیا لە سەدان كتێبی دەستنووس كە هەندێكیان تەنیا یەك كۆپی هەبووە، ئەویش لە كتێبخانەكەی ئەودا بووە. وەك پێشتر گوتمان، مەلا فەندی لەبەر ئەوەی لە خانەوادەیەكی موڵكداری زەنگین بوو، بۆیە توانیبووی لەو سەردەمەدا ئەو كتێبخانە زەبەلاحە دروست بكات، بەڵام لە دوای ڕووداوەكانی ساڵی 1958 و ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتی بەشێكی زۆری كتێبەكانی لەلایەن هەندێك نەزانەوە سووتێنران. واتە دوای 16 ساڵ لە كۆچی دوایی مەلا فەندی خۆی كە ڕەنگە لە ژیاندا بوایە و ئەو كارەساتەی ببینیایە، هەر بەو ڕووداوە كۆچی بكردایە. هەڵبەت بەشێكی ئەو كتێبانە لەلایەن ڕەشاد موفتی ئامۆزانی مەلا فەندی پارێزران و ئێستەیش لە كتێبخانەی ئەو خانەوادەیە ماون.

بەرهەمەكانی:

مەلا فەندی، جیا لە زمانی كوردی، عەرەبی، فارسی و توركی بەباشی زانیوە و بە هەموو زمانەكان دانراوی هەیە، بەتایبەتی شیعر. بەرهەمە ئەدەبی و شیعرییەكانی مەلا فەندی كە بە هەموو ئەو زمانانە بووە كە زانیوینی، بریتی بوون لە بابەتی ئایینی، پەروەردەیی كۆمەڵایەتی و ئامۆژگاریی گەنجان و بابەتی نەتەوەیی. هەروەها مەلا فەندی تەفسیری قورئانی هەیە و لەسەر بابەتەكانی ماتماتیك، گەردوونناسی، فەلەكناسی و ئەو زانستانەی ئەو سەردەمە بە فەقێ گوتراونەتەوە دانراوی هەیە، بەڵام زۆربەیان دەستنووسن و چاپ نەكراونەتەوە.

قوتابییەكانی:

پێش ئەوەی ناوی قوتابییەكانی ڕیز بكەین، نامەیەك باس دەكەین كە كاك ئەحمەدی شێخ لە سلێمانییەوە بۆ مەلا فەندی ڕەوان كردووە و داوای لێ دەكات كە دوو قوتابی خەڵكی شاری بانەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە مەدرەسەكەی خۆی قەبووڵ بكات، ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە هەموو كەسێك لەو مەدرەسەیە وەرنەدەگیرا و مەكانەتێكی گەورەی هەبووە.

لەسەر دەستی مەلا فەندنی، مامۆستایانی زۆر ناوداری كورد ئیجازەی مەلایەتییان وەرگرتووە، لەوانە: شێخ موستتەفای هەرشەمیی نەقشبەندی، هبە اللە ئەفەندیی موفتی قەسر، مەلا عەبدوڵڵای مەریوانی، سەید عەبدوڵڵای موكریانی، شێخ موحەممەدی خاڵ، مەلا حوسێن سەعدی موفەسیر، مەلا عەبدولفەتاح شوانی، مەلا موحەممەد تاجەددین تالشی، مەلا عەبدوڵڵا بورهانی، حاجی مەلا ساڵح كۆزەپانكەیی و چەندانی دیكە.

لەسەر مەلا فەندی چییان گوتووە:

• ئه‌مین زه‌كی به‌گ له‌ به‌رگی یه‌كه‌می په‌رتووكه‌كه‌ی “مشاهیر الكرد و كوردستان”دا. نووسویه‌تی: “مه‌لا فه‌ندی به زانیاریی و چاكه‌خوازی ناوبانگی ده‌ركرد و له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی قه‌ڵای هه‌ولێر به درێژایی ژیانی وانه‌ی به قوتابیان گوت و پتر له 100 مۆڵه‌تی داوه به مه‌لای چاك كه به هه‌موو كوردستان بڵاو بوونه‌ته‌وه.”
• كاپتن های: له په‌رتووكه‌كه‌ی دوو ساڵ له كوردستاندا له‌باره‌ی مه‌لا فه‌ندییه‌وه نووسیویه‌تی: “مه‌لا فه‌ندی له كوردستان زۆر ڕێزداره‌ و خه‌ڵكه‌كه هه‌وڵی چاكه و پیاوه‌تی ده‌گێڕنه‌وه، به زیره‌كی باسی بابه‌تی ڕامیاری و زانستیی ده‌كرد.”
• هاملتن له په‌رتووكه‌كه‌ی “ڕێگایه‌ك به كوردستاندا” نووسیوویه‌تی: “مه‌لا فه‌ندی دیندار و خواپه‌رستی ده‌وڵه‌مه‌ند، له‌لای هه‌ر كه‌سێكی لێم پرسی بێ زانا و به‌ڕێز بوو و ڕای له دانا و هه‌ستان دانیشتنی بووه و هه‌میشه به چاكه ناویان بردووه و ستایشیان كردووه‌.”
• ئه‌حمه‌د خواجه‌، مێژوونووس له په‌رتووكه‌كه‌ی “چیم دی؟” به‌رگی سیێیه‌میدا له باره‌ی ڕۆڵی مه‌لا فه‌ندی له پشتیوانیكردنی بزووتنه‌وه‌ی لاوانه‌وه نووسیویه‌تی: “مه‌لا فه‌‌ندی پشتیوانی تێكۆشانی لاوانی ده‌كرد و من و ڕه‌شید موفتی و ئاسه‌ف ڕه‌ئووفی كۆیی هه‌وڵێكی زۆرمانده‌دا بۆ خوێندن به كوردی و ده‌رخستنی هه‌ولێر وه‌ك شارێكی گه‌وره‌ی كوردستان، مه‌لا فه‌ندی به پاره‌ و ده‌ست له پشتدان یارمه‌تی ده‌داین.”
• مه‌سعوود محه‌مه‌د له په‌رتووكه‌كه‌ی “گه‌شتی ژیانم”دا له‌لاپه‌ڕه‌ 142 دا ده‌ڵێت: “مه‌لا فه‌ندی له بنه‌ماڵه‌یه‌كی گه‌وره‌‌ی كوردی هه‌ولێره، كاتی خۆی له‌دیوی كوردستانی ئێرانه‌وه هاتوون. له مه‌لایه‌تیدا به‌ره‌و ژوور چوو بوو تا پله‌ی هه‌ره دوایی ئه‌و كه‌سه، له‌لایه‌ن شۆره‌تی دونیاییشه‌وه كه‌س نه‌بوو له كوردستانی خۆمان له‌وێ تێپه‌ڕاندبێ.”

سەرچاوەكان:

• بۆ ئامادەكردنی ئەم بابەتە، جیا لە زانیاری لە خانەوادەی ڕەشاد موفتی و مەلا فەندی خۆیان، سوود لە چەند بەرنامەیەكی تەلەڤزیۆنی و كۆمەڵێك ماڵپەڕ كراوە وەك ماڵپەڕی مێژووی كورد، ماڵپەڕی هەولێر و چەند پێگەیەكی دیكە وەرگیراوە.

کێشانی وێنە بە واکۆم: ئازەر عوسمان