لە رێنیسانس-هومانیزمەوە ڕووەو نوێسەردەمى ئەوروپى

نووسینی: کاوە جەلال

بەشی یەکەم

گۆڕانە هزرییەکان هەمیشە بەندن بە کارى خەباتئاساى هزرڤانانەوە، لێ لە زەمینەی کولتوورییان جیانابنەوە. ئاخر گەر ئەمە ئاوها نەبووایە، ئەوسا ڕێنیسانس-هومانیزمى ئەوروپى لە زۆر ناوچەى کولتووریى دیکەى دەرەوەى جیهانى کریستیانیدا دەهاتە ئاراوە، چونکە لەنێو ئەو کولتوورانەشدا هەردەم تاکەکەسان هەبوون کە خەباتیان بۆ ئازادکردنى مرۆڤ و گۆڕانی کۆمەڵایەتی کردووە. بۆیە هەڵە دەبین گەر باوەڕ بکەین، کە گۆڕانەکانى هزر و هونەر تەنیا پابەندى کارى تاکەکەسانن، بەمەش دەشێت هەمان جۆرى گۆڕان یان ئاوەڵابوونى هزر و هونەر لە ناوچەى دیکەشدا بێتە ئاراوە، ئەوجا بۆ نموونە لە بواری ئەدەبدا گۆڕانی ئەدەب وەک لای ئەوروپییەکان بەسەر کلاسیک و ڕۆمانتیک و مۆدێرنە و هتد دابەش بکرێت.

ئەم تێڕوانینە بە تایبەتی گۆڕانى ڕێنیسانس-هومانیزم دەگرێتەوە کە لە نێوان سەدەى پازدەیەم و هەڤدەیەمدا لە ئیتالیاوە بۆ نێو وڵاتانی دیکەی ئەوروپا تەشەنە دەکات و لە نێوییەوە نوێسەردەمى ئەوروپى ئاوەڵا دەبێت. ئاخر ڕێنیسانس-هومانیزم کاریگەرییەکی ڕیشەیی لە گشت بوارەکانى هونەر و زانستەکان و فەلسەفەدا دەنوێنێت.

تێگەى هومانیزم لە لاتینییەوە وەرگیراوە و بە گشتى واتاى “هەوڵدان بۆ هومانێتى” (مرۆڤێتى) دەگەیەنێت، یان هەوڵدانە بۆ دامەزراندنێکى ئەوتۆی کۆمەڵگە بەڕێى فێرکارى و پەروەردەوە، کە لەتەک کەرامەتى مرۆڤ و ئاوەڵاکردنى ئازادیى تاکەکەسدا بگونجێت. لێ تێگەی هومانیزم لە واتایەکى تەسکدا بریتییە لە دیاریکردنى ئەو بزاوتە فیلۆلۆژى و کولتوورى و زانستییە کە لە سەدەى چواردەیەمەوە تا سەدەى شازدەیەم دەخایەنێت.

ڕێنیسانس و هومانیزم زۆر جار وەک سینۆنیم (هاوواتا) بۆ یەکدی بەکاردەهێنرێن. لە بنەڕەتدا هەردووکیان هەمان ناوەرۆکیان هەیە، کە بریتییە لە “ئاوەڵاکردنى مرۆڤێتیى بەرجەستە و زیندوو”. تاکە جیاوازیى ئەم دوو واژەیە لە یەکدی ئەوەیە کە هومانیزم ئاوڕ بۆ نێو کولتوورى ڕۆمى ئەنتیکە دەداتەوە، لێ درەنگتر، بەتایبەتى دواى ڕاونانى گریکەکانى کۆنستەنتینۆبل لە لایەن تورکەکانەوە، ئەم جۆرە خەریکبوونە مرۆڤگەرایە یان ڕێنیسانس ئاوڕ بۆ نێو ئەدەب و کولتوورى گریکى ئەنتیکە دەداتەوە و دەیژێنێتەوە. هەر لێرەشەوە دەگەین بە واتاى ڕێنیسانس: “ژیاندنەوەى مرۆڤى ئازادى ئەنتیکە”.

ئەمەیە کێشە کرۆکیەکەى ڕێنیسانس: “مرۆڤ”، واتا ڕێنیسانس ڕوو دەکاتە ئەو زیندەوەرە یونیڤێرساڵە (گەردوونییە) کە ئاوەزمەندە و دەتوانێت جیهانەکەى ئاگامەندانە ڕێکبخات، هەروەها توانستى هزرین و جوانکاریى هەیە، بۆیە مافى هەیە بۆ ئەوەى توانستە مرۆڤییەکانى لەنێو کرۆکى خۆیەوە ئاوەڵا بکات. لێ ئەم مرۆڤە بۆ ماوەى نزیکەى هەزار ساڵ بە زەبرى دۆگمە ئایینییەکان نەوێنرا بوو، هاوکات ڕێى پێنەدەدرا “خۆى بەدیبهێنێت” (تەحقیق بکات) و گونجاو بە پێداویستییە مرۆڤییەکانى خۆى بژى، بە پێچەوانەوە، ئەم مرۆڤە ژیانێکى سادە و ناڕەخنەیى بەسەر دەبرد، بڕواى بە فریشتەى گووپن و شەیتانى پێمانگایى هەبوو، یان بە ئەودنیا و ئاشتبوونەوەى بەندەى گوناهبار لەتەک خودایەتیدا. لەم ڕوانگەیەوە ئێمە ناتوانین بەگونجاوى لە هومانیزم و ڕێنیسانس تێبگەین، گەر بەرەو پاش بۆ نێو چەرخى نێڤین نەگەڕێینەوە، چونکە لە بنەڕەتدا هومانیزم لەنێو هەناوى کڵێسەوە شکۆفە دەکات.

بێگومان فەلسەفەی هومانیزم و ڕێنیسانس دژبەرى ئایینى کریستیانى نییە. هومانیستەکان لە یەک ڕاستییەوە دەڕوانن، ئەمەش تێڕوانینێکە کە چە فەیلەسوفەکانى ئەنتیکەى گریک و ڕۆم، چە بیبل و “باوکانى کڵێسە” (پاتریستەکان) نوێنەرایەتییان دەکرد. هاوکات فەلسەفەى هومانیزم و ڕێنیسانس لە شێوازى کارکردنیدا هێشتا هەر بەندە بە شێوازى کارکردنى زانایانى چەرخى نێڤینەوە، ئەمەش لەو واتایەدا کە ئەم فەلسەفەیەش پابەندى تێکستەکانە و بە شێوەیەکى مەزەنەیى کار دەکات. سەرەڕاى ئەوە فەلسەفەى هومانیزم و ڕێنیسانس نوێیەتیى خۆى هەیە: ئێستا لەم فەلسەفەیەدا پەروەردەى کلاسیکى کێش بەسەر ئیمانى کریستیانییەوە پەیدا دەکات. ئاخر هومانیستەکان دەگەڕێنەوە بۆ نێو گاورێتیى ئەنتیکە و شێوازە پەروەردەییەکەی وەک نموونەیەک بۆ پەروەردەی سەردەم وەردەگرن. بەم شێوەیە هومانیستەکان هاوشێوەئ هزرڤانانی ئەنتیکە مرۆڤ بە هێز و توانستەکانییەوە دەهێننە نێو جیهانى ئەزموونەوە. هومانیستەکان نایانەوێت بوارە جیاوازەکانى ژیان و کولتوور، زانست و هونەر، بە شێوەیەکى یەکلایەنى لەنێو جیهانى کریستیانیدا ڕێکبخرێن، بەڵکو دەیانەوێت کۆمەڵگە بەڕێى فێرکارى و پەروەردەوە بە چەشنێک دابمەزرێنرێتەوە، کە ئیدی لەتەک کەرامەتى مرۆڤ و ئاوەڵاکردنى ئازادییە کەسییەکەیدا بگونجێت. لێ هومانیستەکان بۆ بەدیهێنانی ئەم مەبەستەیان پرسیار و “مێتۆدە” هەبووەکانى زانستە سروشتییەکان بەهەند وەردەگرن و پاشان هەمان ئەم مێتۆدانە دەبن بە کێشەی سەروەرى فەلسەفەى نوێسەردەم.

2

شێوازى هزرینى چەرخى نێڤین بریتییە لە سکۆلاییزم، واتا پێگەیاندنى فێرگەیى. لێ پێویستە سکۆلاییزم لە دوو واتادا دیارى بکەین: سکۆلاییزم لە واتایەکى تەسکدا هزرینى فەلسەفەیى-فێرگەییە کە هەتا ڕێنیسانس پەیڕەو دەکرێت. ئەو دەمە فێرگەکان لەنێو کڵێسەکاندا بوون و پاشان لە سەدەى سیازدەیەمدا گوێزرانەوە بۆ نێو زانستگەکان. لێ سکۆلاییزم لە واتایەکى فراواندا شێوازى هزرینى ئەم چەرخە بەگشتى دەگرێتەوە.

بێگومان گەرچى سکۆلاییزم بەنێو سێ قۆناغى سەرەتا و باڵا و درەنگدا ڕەت دەبێت، سەرەڕای ئەوە وەک سەرجەم مۆرکێکى سەرەکیى هەیە: سکۆلاییزم بەندە بە تیۆلۆژى و سەروەریى کلێسە و بیبلەوە؛ زەمینەکەى بریتییە لەو تێڕوانینە بنەماییە کە واى دادەنێت هەقیقەتى ئیمان پێشتر لە لایەن تیۆلۆژییەوە پێناسە کراوە. پاشان مرۆ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارانە کە شایانى گرنگیپێدانن، پرس بە سێ دەسەڵاتەکەى بیبل و باوکانى کلێسە و ئەڕیستۆتێلیس دەکات، لێرەشدا ڕەچاوى وەڵام و پاساوەکانى ئەمان دەکات. مرۆڤ لە چەرخی نێڤیندا بە هیچ شێوەیەک ناتوانێت بەبێ ئەم سێ دەسەڵاتە ڕاستى بدۆزێتەوە.

لە سەردەمى سکۆلاییزمى سەرەتادا (کە لە سەدەى نۆیەم هەتا سەدەى دوازدەیەم دەخایەنێت) دوو کێشەى کرۆکى زیت دەبنەوە: کێشەى دیالێکتیک و یونیڤێرساڵەکان (تێگەکان یان گشتێتییەکان). مرۆ لە پرسى دیالێکتیکدا هەوڵ دەدات ئەو کێشەیە ساغ بکاتەوە کە داخۆ ئاوەز (ڕاسیۆ) یان کڵێسە بڕیارى ڕاستى بدات. لێرەوە ناکۆکییەکى قووڵ دێتە ئاراوە کە بە “ناکۆکیى یونیڤێرساڵەکان” ناسراوە.

دەرچەی ناکۆکیى یونیڤێرساڵەکان بریتییە لە فەلسەفەى پلاتۆن، کە بوونێکى ڕەها بە ئیدێ دەدات، واتا بەو بوونەوەرە ئەزەلییانە کە تەنیا بە نووس (واتا بە ئاوەزى پەتى) شیاوى لێڕوانین و بەمەش ناسینن، بۆ نموونە یونیڤێرساڵەکانی مرۆڤ، ئەسپ، ڕووەک، کە کرۆکین بە خودی زیندەوەرە ناوبراوەکان. ئەم هەڵوێستە هزرییە ناو دەنرێت “ڕیالیزم”، چونکە ئیدێکان بە ڕیال، واتا بە هەبوو، دادەنێت. بۆ نموونە بەگوێرەی بوونەوەرێکی تایبەت کە مرۆڤە، ناو لە زیندەوەرێکی دووپێی ئاوەزمەندی پەیڤەر دەنرێت. بە واتایەکى دی، تێگەکانى هزر بۆ ڕیالیستەکان بریتین لە کرۆکى هۆشەکی. ئەوان هەبوونی ئەو تێگانە پێش هەبوونى شتە تاکە ماتەرییەکان دادەنێن. لەم ڕوانگەیەوە یونیڤێرساڵەکان سەربەخۆ لە ئاگایی مرۆڤ هەن و دەشێت وەک بناغەی بڕیاردانی (حوکمی) لۆگیکی دابنرێن، بۆ نموونە بکەری “مرۆڤ” و هەڵگیراوی “ئاوەزمەند” بە یاریدەی ئامرازی پەیوەندیی “ە” پێکەوە گرێ بدرێن و وەک سەرەنجام ئەم بڕیارە دەکەوێتەوە: “مرۆڤ ئاوەزمەندە”. هەڵوێستە دژبەرەکەى ئەم شێوازە هزرینە بریتییە لە نۆمینالیزم (ناوگەرایى) کە سەرجەم تێگە گشتییەکان بە “ئەبستراکسیۆن” (تجریدکردن) و هێما دادەنێت. لەم ڕوانگەیەوە تێگەکانی مرۆڤ و ئەسپ و مێز هەبووی ڕیال نین و سەربەخۆ لە مرۆڤ هەبن، بەڵکو تەنیا دروستکراوى مرۆڤن و مرۆڤان لەسەر بنەمای ڕێککەوتن (ئیتیفاق) بەکاریان دەهێنن. لەم ڕوانگەیەوە مرۆ لە هەر بابەتێکی مەبەستلێبوو ئەدگارە تایبەتییەکانی دادەماڵێت تا بە تێگەیەکی گشتی دەگات: لە هەر چوارپێیەک مۆرکە تایبەتییەکانی وەک گوێی تایبەت، قەوارە و موو و هتد دادەماڵێت تا دەگات بە تێگەی ئاژەڵەکە. بۆ نموونە رۆسێلین (1050-1125) کە یەکێکە لە دامەزرێنەرانى ناوگەرایى، هەبوون (ئەکزیستێنس) تەنیا بەو بابەتانە دەدات کە مرۆڤ بە ئۆرگانە سێنسییەکانى خۆی دەرکیان دەکات، واتا دەیان بینێت، دەیان بیستێت یان بۆنیان دەکات و هتد. کەواتە کاتێک ڕیالیستەکان هەبوونی ڕاستەقینە بە تێگەکانى هۆش دەدەن، ئەوا ڕۆسێلین ئەو تێگانە بە هێما دادەنێت و ناویان دەنێت “هەواهەناسەى بە دەنگ دروستکراو”. لێ لەم تێڕوانینەى ڕۆسێلینەوە دەرەنجامێکى پڕمەترسی دەکەوێتەوە: ئەگەر تێگەکان تەنیا هێما بن، ئەوا ترینێتى (واتا سێیەکێتیى خوداباوک، کوڕ و گیانى پیرۆز) هیچى دیکە نین جگە لە تێگەیەکى ئەبستراکت کە لە سێ توخم پێکهاتووە، ئەمەش تێڕوانینێکى بێئیمانانەیە، بۆیە ڕۆسێلین ساڵى 1092 ناچار بوو بیکشێنێتەوە.

لە رەوتى ئەم ناکۆکییەى یونیڤێرساڵەکاندا هێدى هێدى ڕیالیزمێک خۆى دەسەپێنێت کە تێگەکان بە هەبووی ڕیال دادەنێت و دەبێژێت، گۆیا تێگەکان ئیدێى خودان و شتە ماتەریەکانیش بەگوێرەی ئەو تێگانە دروست کراون. لێ بەم گۆڕانە نوێیە ناکۆکیى یونیڤێرساڵەکان دانامرکێتەوە. لە سەردەمى سکۆلاییزمى باڵادا کە دەکەوێتە نێوان سەدەى سیازدەیەم و سەرەتاى سەدەى چواردەیەمەوە، زانستگەى نوێ دادەمەزرێنرێن، هەر لەم سەردەمەشدا نووسینە زانستى-سروشتییەکانى ئەڕیستۆتێلیس، هەروەها بەرهەمى زانایانى جولەکە و موسڵمان، دەناسرێن. ئێستا زانایانى کریستیانى هەوڵ دەدەن ئەو مەئریفانە کە لەنێو ئەو بەرهەمانەدا هەبوون، بە دۆگمى کلێسە بگونجێنن.

تیۆلۆژ و فەیلەسوفی ئیتالی تۆماسی ئەکوینی (1225-1274) یەکێکە لەو فەیلەسوفانە کە لە پێناوی ئیماندا هەوڵێکی بەو چەشنە دەدات، ئەوەش بە تێکهەڵکێشکردنی فەلسەفەی پلاتۆن و ئەڕیستۆتێلیس. بە واتایەکی ڕوونتر ببێژین: تۆماس هاوشێوەی ئەڕیستۆتێلیس شتە تاکە نێوجیهانییەکانی شیاوی دەرککردن وەک زەرووری بۆ هزرین دادەنێت، لێ هاوکات هەندێک تێڕوانینی پلاتۆن لە تیۆریی ئیدێکانییەوە وەردەگرێت، بەمەش باوەڕ دەکات کۆتایی بە ناکۆکیی یونیڤێرسالەکان بهێنێت.

بە دیدی تۆماسی ئەکوینی جیهان تەنیا ریالیزەبوونی (تەحقیقبوونی) بەردەوامی ئاوەزی خودایە. خودا تەنیا بەڕێی خودی خۆیەوە زانینی هەیە، بۆیە خودا بریتییە لە کردەکێتیی پەتی (actus purus)، واتە خودا شیمانەیی نییە و بەمەش بەڕێوە بێت بۆ بوون بە شتێکی جارێ نەبوو. خودا وەک کردەکێتیی پەتی لە ئەزەلەوە فۆرمی سەرجەم شتە سروشتییەکانی هزراندووە، پاشان لە ڕەوتی ئەفراندنی جیهاندا ئەو فۆرمەی لەنێو ماتەریدا ئاوەڵا کردووە – هاوشێوەی دارتاشێک کە سەرەتا فۆرمی مێزێکی لەنێو هۆشدایە و پاشان فۆرمەکە بە کەرەسەی تەختە ڕیالیزە دەکات. هەر لەم ڕوانگەیەوە هەموو بوونەوەرێک دوو فاکتەری هەیە کە بریتین لە ماتەری (کەرەسە) و فۆرم، لێ هەردووکیان لە پەیوەندییەکی نێویەکیدان. فۆرم دیاریکەری ماتەرییە، بەمەش هەقیقەتی پێدەدات. جگە لەوە هەموو بوونەوەرێک (چۆلەکە، گوڵەباخ و هتد) بە تاکە نموونەی یەکجار زۆر هەیە، لێ هەر تاکە نموونەیەک فۆرمی ناخەکیی هەیە و فۆرمەکەش وەک چۆنێتی بەنێو ماتەریی نموونەکەدا ئاوەڵا بووە. بۆیە ماتەری کە هەمیشە چەندێتییانە دیاریکراوە، بنەمای بوونی هەر تاکێکە و لە هەر تاکێکی دی جیای دەکاتەوە. بەم پێیە گشتێتی (فۆرم) لەنێو تاکدایە، تاکیش لە بوونی خۆیدا بەڕێی کرۆکییەوە گرێدراوە بە تاکانی جۆرەکەی خۆیەوە. هەر گوڵەباخێک فۆرمی بە خۆ تایبەتی هەیە، لێ وەک گوڵەباخ سەر بە جۆرەکەی خۆیەتی کە جۆری گوڵەباخە و جیاوازە لە جۆری گوڵەهێرۆ یان دالیا و هتد.

لەم ڕوانگەیەوە تۆماسی ئەکوینی ڕایدەگەیەنێت: گەر ئیمان دژبێژیی ئاوەز بکات، ئەوسا سەرپێچیی ئەو جیهانە دەکات کە ئاوەزی خودا ئەفراندوویەتی. جگە لەوە تۆماس پێشتری دەدات بە ئاوەزی خودا و ویست ی خودا لەژێر ڕکێفی ئاوەزی ئەودا دادەنێت، لەبەر ئەم هۆیە ناشێت خودا شتێکی بوێت کە دژبەری ئاوەز بێت. جگە لەوە گەر جیهان تەنیا ڕیالیزەبوونی بەردەوامی ئاوەزی خودا بێت، ئەوا دەبێت جیهان خاوەنی بەها بێت و ئاوەزی مرۆڤیش بتوانێت لە جیهانی ئافرێنراوەوە بە خودا بگات. لێ چۆن ئاوەز لای خودا پێشتریی لە ویست هەیە، بە هەمان شێوە لای مرۆڤیش پێشتریی لە ویست هەیە، چونکە مرۆڤ بەڕێی زەینییەوە لە خودا دەچێت. ئاشکرایە مرۆڤ لە جیهانی ئافرێنراوی خودادا دەرککردنی سێنسیی (مەحسوسی) هەیە کە هەردەم دەرککردنی شتی تاکە، لێ مرۆڤ دەتوانێت زەینی چالاکی خۆی بەکاربەرێت تاکو لە دەرککردنەکانییەوە ئیدێی یونیڤێرساڵ یان مەئریفەی بەگشتی چواندوو تەجرید بکات. مرۆڤ بەو ڕێیەوە بۆی دەلوێت کرۆکی شتەکان و پاشان ئەدگارە بەڕێکەوتەکانیان بناسێت.

بەم شێوەیە تۆماسی ئەکوینی جیاوازی لە نێوان سێ جۆر یونیڤێرساڵدا دەکات: یەکەم، ئەو یونیڤێرساڵانە کە لەنێو ئاوەزى خودایەتیدا دێنە ئاراوە و لە پێش شتە تاکەکانەوە هەن، بۆ نموونە بوونەوەرەکانی وەک مرۆڤ، ئەسپ، گوڵەبەڕۆژە و هتد؛ دووەم، ئەو یونیڤێرساڵانە کە وەک گشتێتى لەنێو شتە تاکەکاندا هەن و هەر کۆمەڵەیەکی تایبەتییان بەند دەکەن بە جۆرێکی تایبەتەوە؛ سێیەم، ئەو یونیڤێرساڵانە کە لەنێو زەینى مرۆڤدا، واتا پاش شتە تاکەکان، هەن.

لێ دەنس سکۆتوس (1266-1308) کە تیۆلۆژ و فەیلەسوفێکى سکۆتلەندییە، بە پێچەوانەى تۆماسى ئەکوینى، هزر دەخاتە ژێر رکێفى ویستەوە. سکۆتوس بەم هەڵوێستە دەیەوێت هاتنەئاراى زانینی مرۆڤ لە سەروەرێکى گەردوونى ڕزگار بکات. سکۆتوس لە لایەک لەتەک ڕیالیزمە میانەڕەوەکەى تۆماسى ئەکوینیدا یەکدەگرێتەوە، لێ لە لایەکى دی پێشتریی بە ویستى مرۆڤ دەدات. لە بنەڕەتدا بەم پێشتریدانەی ویستەوە بەرزنرخاندنى ئازادى لکاوە. ویست لە ڕوانگەى سکۆتوس لەژێر ڕکێفى هیچ ڕێنومایەکدا نییە، بەڵکو تەواو ئازادە.

لە سەردەمى سکۆلاییزمى درەنگدا کە دەکەوێتە نێوان کۆتایى سەدەى چواردەیەم و سەدەى پازدەیەمەوە، کاریگەریى زانست پەرەدەسێنێت. ئێستا بەرەى ناکۆکییەکان لە نێوان هەردوو ڕێبازەکەى تۆماسى ئەکوینى و دەن سکۆتوسدا بەش دەبن. رۆجەر بەیکن (1214-1292) کە فەیلەسوفێکی ئینگلیزییە، بە زەحمەت دەتوانین لەنێو سکۆلایزم یان ڕێنیسانسدا دایبنێین، لێ پێکانی بەزۆریی لەنێو ئاڕاستەی دووەمدان. ئەم بە ئاشکرا ڕووی دەمی دەکاتە مرۆڤ و پێی دەبێژێت: “واز لەو خەڵکە بێنە با هەر قسەی خۆیان بکەن. بڕۆ ڕێگەی خۆت بگرە بەر”. بەیکن داوا دەکات کە پێویستە زانست لە تیۆلۆژى جیا بکرێتەوە و بە شێوەیەکى ئەمپیرى، واتا پێکەوە لەتەک ئێکسپێریمێنت (تەجروبەى زانستى) و ماتماتیکدا، بەگەڕ بخرێت. گەر تەجروبە زانینێک نەڕاستێنێت، ئەو زانینە بێبەهایە. بەیکن نووسراوى قەبەى سکۆلاییستەکان وەک بێسوود دادەنێت. ئەم بە پێویستی دەزانێت کە ئەزموون و پێوان و بەڵگەى ئاوەز بخرێنە جێی سەروەریى کلێسە و دۆگمەکانی، یان تەنانەت بە پێویستى دەزانێت کە ماتماتیک و فیزیک بخرێنە جێى تیۆلۆژى. لێ کاتێک بەیکن لە بوارى زانستە سروشتییەکاندا داواى گەڕانەوە بۆ خودى شتەکان دەکات، ئەوا لە زانستە هۆشەکى (مرۆڤایەتى) و زمانەوانییەکاندا داواى گەڕانەوە بۆ سەرچاوەکان و دیراسەى خودى ئەو زمانانە دەکات، ئەمەش تێڕوانینێکە کە پاشان لە هومانیزمدا بە تەواوى بەدیدەهێنرێت. بە دیدی بەیکن سکۆلایستەکان شارەزاییان لە زمانە بیانییەکاندا نییە. بۆ نموونە، وەک ئەو دەبێژێت، تۆماسی ئەکوینی کتێبی قەبە لەبارەی ئەڕیستۆتێلیس دەنووسێت بەبێ ئەوەی گریکی بزانێت و بەمەش بتوانێت نووسینەکانی ئەو بە زمانی خۆی بخوێنێتەوە. بۆیە بەیکن خۆی تەنانەت دوو کتێب لەسەر ڕێزمانی حیبری و گریکی دەنووسێت.

لە لایەکى دیکەوە ویلیەم ئۆکهام (1285-1347) کە تیۆلۆژ و فەیلەسوفێکى ئینگلیزى و نوێنەرێکى ناوگەراییە، لایەنى ئەو هەوڵانە دەگرێت کە دەدرێن بۆ جیاکردنەوەى هزرى زانستى لە بنەما تیۆلۆژییەکان. بە دیدى ئۆکهام زانینى هۆشەکیى مرۆڤ تەنیا لە ئەزموونە سێنسیەکانى مرۆڤ خۆیەوە سەرهەڵدەدات. مرۆڤ بۆ گەیشتن بە زانین ئەوەندەی پێویستە کە ڕوانینی خۆى لە شتەکانى جیهانى دەرەوە بەهەند وەربگرێت، یان گرنگی بە تێڕوانینە پەرچێنراوەکانى خۆی بدات. لەم ڕوانگەیەوە سەرچاوەى زانینى شتە ڕیالەکان لەنێو ڕوانینی سێنسیانەی خودی مرۆڤدایە. مرۆڤ لێرەوە بەڕێى ئەبستراکتکردنەوە (تەجریکردنەوە) تێگەی گشتى و ڕستەکان دەهێنێتە ئاراوە، لێرەشەوە بەو توخمانە دەگات کە زانست بۆ کارکردنەکەى خۆى پێویستى پێیانە. کەواتە “کرۆک” (تێگە)، لە ڕوانگەى ئۆکهام، بۆ زانینى شتەکان پێویست نییە.

3

هومانیزم-ڕێنیسانس دەکەوێتە نێوان سەدەکانى 1400 و 1600. هومانیزم دەیەوێت مرۆڤێتیى بەرجەستە و زیندوو ئاوەڵا بکات، واتا مرۆڤ لەنێو نرخە خۆییە سروشتییەکەیدا وەردەگرێت و پێناسەی دەکات، ئەوەش هەڵوێستێکە کە پێچەوانەى تێڕوانینى سەروەرى کلێسەیە. کەواتە بزووتنەوەى هزرى لە غەیبانییەتەوە وەردەچەرخێنرێت و ئاڕاستەى ئەمدنیا دەکرێت – دەکرێتەوە. ئەم بزاوتە سەرەتا لە بوارى ئەدەب و هونەردا دەگەشێتەوە، پاشان بۆ نێو بوارەکانى دیکەى زانست و فەلسەفە تەشەنە دەکات.

سەدەى چواردەیەم بریتییە لە سەدەى نەخۆشى و جەنگ: جەنگى سەدساڵەى نێوان فەڕەنسا و ئێنگلاند (1339-1453)، تەنینەوەى تاعون بە سەرجەم ئەوروپادا (لە 1347 بەدوواوە). هەروەها لە نێوان سەدەی چواردەیەم و شازدەیەمدا دەسەڵاتی گشتگیری پابەند بە پاپا و کایزەرێتی لە ئەڵمانیا تێکدەشکێت و ڕێکخراوی کۆمەڵایەتیی فیۆدالی هێدی هێدی بەرەو هەڵوەشانەوە دەڕوات. ئێستا دەوڵەتانی سەربەخۆ، کە لە هەر یەکێکیاندا گەلێک بە زمان و کولتوورێکی تایبەتییەوە دەژی، جێی ئەو ڕیکخراوە کۆمەڵایەتییە دەگرنەوە. دەوڵەتی فیۆداڵی دەبێت بە دەوڵەتی فەرمانبەران و دەسەڵاتێکی سەنترالی جێی سەروەرانی فیۆدال و ڤازالەکانیان (پیاوانی دەست و پێوەندیان) دەگرێتەوە. جگە لەوە لە سەردەمی هومانیزم-ڕێنیسانسدا بواری ئابوورى هەڵچوونێکى نوێ بە خۆوە دەبینێت، هەروەها دۆزینەوەى نوێ لە شارەکانى ئیتالیادا کاریگەری لەسەر هاتنەگۆڕێی گۆڕانی نوێ دەنوێنێت. نوێکارییە تەکنیکییەکان، بۆ نموونە گۆڕانپێدانى کۆمپاس، دۆزینەوەى بارووت، سەئاتى بەکرەیى و سەئاتى ئیسپرینگدارى شیاوى قورمیشکردن، هەروەها تەشەنەى دەرهێنانى پترى کەرەسەى خاو لە زەوی، لە مۆرکە سەرەکییەکانى ئەم سەردەمەن و پتر هانی مرۆڤان دەدەن کە هەوڵ بدەن بۆ ئەوەى بە دەستکەوتى مەزنتر بگەن.

لێ گرنگترین گۆڕانى ڕێنیسانس بریتییە لە تێکشکانى گەردووندیدیى جیۆسەنترى کە لە گریکى کۆن و چەرخى نێڤیندا نوێنەرایەتى دەکرێت. بەبێ دیاریکردنى ئەم گۆڕانە هەرە کرۆکییە نە دەتوانین بەگونجاوى لە فەلسەفە و هونەرى نوێسەردەم و مۆدێرن تێبگەین، نە دەتوانین لەو بەرهەمخستنەوە قۆناغدروستکەرانە تێبگەین کە لە بوارى زانستە سروشتییەکان و تەکنۆلۆژیادا ئەنجام دران.

لە ڕێنیسانسدا گەردووندیدییە جیۆسەنترییەکەی ئەڕیستۆتێلیس هەڵدەوەشێنرێتەوە، ئەویش بە ڕاگەیاندنی بێدوایەکێتیى فەزا (ڕاوم) و دابڕینی لە شتەکانی نێوی. بۆیە پێش ئەوەی بچینە نێو ئەم گۆڕانە قۆناغچێکەرەی ڕێنیسانسەوە، گەرەکە ئاوڕێک لە گەردووندیدییەکەی پلاتۆن و ئەڕیستۆتێلیس بدینەوە و بە کورتی دیارییان بکەین. لە بنەڕەتدا پلاتۆن لە دیالۆگی “تیمایۆس”دا یەکەم هەوڵی فەلسەفەیی دەدات بۆ ئەوەی تێگەی فەزا دیاری بکات. پلاتۆن لەوێدا دەبێژێت کە دوو تێگەکەی بوون و ئارایی (سەیرورە) بەس نین بۆ ڕاڤەی گەردوون، بەڵکو دەبێت ڕەگەزێکی سێیەم ڕوونبکرێتەوە کە ئارایی “لەخۆدەگرێت”، ئەویش فەزایە. کەواتە سەرجەم دۆخگۆڕییەکانی نێو جیهانی ئەزموون (ماتەری) لەنێو فەزادان. پاشان ئەڕیستۆتێلیس ئەم ڕەگەزەی سێیەم کە پلاتۆن گریمانەی دەکات، وەردەگرێت و دەیکات بە دەرچەیەک بۆ هزرینەکانی خۆی لە پرسی بزووتن، واتە بەم ڕێیەوە ڕوو لە پرسی فەزا دەکات. ئەڕیستۆتێلیس فەزا ناودەنێت کۆی سەرجەم ئەو جێیانە / شوێنانە کە شتەکان تێیاندان. لەم ڕوانگەیەوە جێ / شوێن بەشێکە لە فەزا، هەروەها سنووری جێ لەتەک جەستەی جێ-گردا / شوێن-گردا (شوێن-پڕکەرەوەدا) یەکدەگرێتەوە. جگە لەوە بزووتن هەمیشە سێ فاکتەری هەیە کە بریتین لە شوێن/جێ و بۆشایی و کات. لێ بزووتن لەنێو گەردوونێکی داخراودایە (دوایەکیدایە) و ئەڕیستۆتێلیس دابەشی دەکات بەسەر دوو کایەی سەروو و ژێر مانگدا. کایەی ژێر مانگ کایەی چوار توخمەکەی ئەرد و ئاو، هەوا و ئاگرە، لێ کایەی سەرووی مانگ کایەی پلانێتەکانە کە لەسەر تەبەقە ئەزەلییەکان چەسپێنراون و کایەکەش بە ئاسمانی ئەو ئەستێرانە کۆتایی دێت، کە ئەو دەمە ناودەنران ئەستێرە سرەوتووەکان، چونکە ئەوها بۆ چاو دەردەکەوتن و وەک ڕێنومای گەشت دادەنران. ئەمیان بریتییە لە کایەی توخمێکی پێنجەم کە ئەڕیستۆتێلیس وەک نەگۆڕ و ئەزەلی دەیبینێت و ناوی دەنێت “ئەسیر”. جگە لەوە ئەستێرە سرەوتووەکان و تەبەقی گۆئاسای ئاسمان بە خێرایی نەگۆڕی خولگەیی و نەبڕاوە بە دەوری گرێژنەی زەمیندا دەخولێنەوە. ئەمە کایەیەکی نەمرە بە پێچەوانەی کایەی ژێر مانگ کە تێیدا زەیندەوەرە بمرەکانی وەک مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕووەک هەن، یان تێیدا چوار توخمەکەی ئەرد و ئاو، هەوا و ئاگر بۆ نێو یەکدی دەگۆڕرێن. لێ ئەڕیستۆتێلیس لەپاڵ ئەم دوو کایە ناوبراوەی دۆخگۆڕی و دۆخنەگۆڕیدا بنەمایەکی دیکەی نەشیاوی دەرککردن وەردەگرێت کە هەمیشە لەتەک خۆیدا یەکە و پاڵنەری بزووتنە. ئەڕێستۆتێلیس ئەم بنەمایەی سێیەم ناودەنێت بزوێنەری نەبزۆک و وەک فۆرمی پەتی دایدەنێت، واتا بە دیدی ئەو بەدەرە لە ماتەری و بە هیچ شێوەیەک لەنێو فەزادا نییە. ئەڕیستۆتێلیس ئەم بنەمایە وەک نەبزۆک دادەنێت، چونکە گەر ئەوها نەبێت، ئەوسا شیمانەی دۆخگۆڕیی لە خۆدەگرێت، بەمەش نابێت بە بزوێنەری یەکەم، ئەوجا هۆکار-ئەنجام، هۆکار-ئەنجام هۆکاری ئەنجام تا بێدوایەکی دەخایەنێت، واتا بەبێ خودایەک ڕەوشێک لەگۆڕێ دەبێت، کە بەتایبەتی لە ڕووی مۆرالەوە بۆ ڕەفتاری نێوجیهانییانەی مرۆڤ پڕکێشە دەبێت.

گەردوونی چەرخی نێڤین بە هەمان شێوە دابەشێنراوە بەسەر کایەی ژێر و سەرووی مانگدا. یەکەمیان بریتییە لە “جیهانی تایبەت بە دۆخگۆڕی و بەسەرچوون”، دووەمیان بریتییە لە “جیهانی ئەبەدی”. هەروەها لە چەرخی نێڤیندا هەموو شتێک خوداییە، مرۆڤیش لەژێر چاودێریى خودایەتیدا دەژی و کردار دەنوێنێت. چۆن ژیانى مرۆڤ لە خوداوە سەرەتا دەگرێت و لاى خوا کۆتایى پێدێت، بە هەمان شێوە گەردوونیش داخراوە. مرۆ هەروەها ئەڕیستۆتێلییانە پێشبینیی ڕاوم (فەزا) دەکات و وەک دوایەکى و بە جەستە پڕبۆوە دایدەنێت.

لە رێنسانسدا ئەم گەردووندیدیەی ئەڕیستۆتێلیس هەڵدەوەشێنرێتەوە، ئەویش بەوە کە ئێستا فەزا وەک سەربەخۆ لە شتەکان دادەنرێت. وەک جۆردانۆ برونۆ دەبێژێت: فەزا هەر دەمێنێت، گەر تەنانەت سەرجەم شتەکانی نێوی لێدەربکێشرێن. کەواتە سەربەخۆیە، جگە لەوە فەزا نە گەوهەرە و نە ئەدگار، نە چالاکە و نە ناچالاک؛ فەزا دەچێتە نێو هەر شتێکەوە و بە هەموو جێیەکدا دەتەنێتەوە. کاتێک مرۆ لە ئەنتیکە و چەرخی نێڤیندا لە ئیدێی بێدوایەکێتی دەترسا، ئەوا ئێستا لە ڕێنیسانسدا خۆی بۆ ئاوەڵا دەکات و وەک پێشمەرجی گۆڕان دەیبینێت. جگە لەوە بێدوایەکێتیی گەردوون لەتەک دیارینەکراوییەکەیدا یەکدەگرێتەوە. ئاخر لەبەر ئەوەی گەردوون بگۆڕ و کۆنتینگێنتە (بەڕێکەوتە)، ئەوا ڕێ بە دیاریکردنی ڕەها نادات، ئەوجا لەبەر ئەوەی گەردوون ڕێ بە دیاریکردنی ڕەها نادات، ئەوا دەبێت بێدوایەکی بێت و زانستیانەش بە شێوازی بێدوایەکی بپێورێت.

لێ ئایا ڕاگەیاندنی بێدوایەکێتیی گەردوون لە ڕێنیسانسدا چە واتایەکی پوخت دەگەیەنێت و بۆچی قۆناغچێکەرە؟ بەو ڕاگەیاندنە پێشبینیی فەزای پانتایی (پانی و درێژی) هەڵدەوەشێنرێتەوە، واتا ئێستا فەزا وەک سێئاڕاستەیی دادەنرێت. کەواتە فەزا هەروەها لەپاڵ پانی و درێژیدا خاوەنی قووڵییە. ڕوونتر ببێژین، فەزا لە هەر سێ ئاڕاستەکەی پانی و درێژی و قوڵیدا ڕووەو بێدوایەکێتى دەڕوات. لێ ئەوە لە بنەڕەتدا ئاڕاستەى سێیەمە، واتا قووڵییە کە دوانەکەى دى لەتەک خۆیدا بۆ نێو بێدوایەکێتى دەبات. پرسیار لێرەدا ئەوەیە، کە: گەر مرۆڤ بە درێژایى هەزار ساڵ بە جیهانبینییەکى داخراو خرابێتە نێو گەردوونێکى دوایەکیى داخراوەوە و لەژێر چاوى خودایەتیدا دانرابێت، هەروەها گەر گەردوون وەک بە جەستە پڕبۆوە پێشبینى کرا بێت و لێوەى گەردوونناسییەک بۆ سەرجەم هزرین و ڕەفتار ئامادە کرا بێت، ئەوا ئایا چى بەسەر مرۆڤى ئەو نێوەندە کولتووریەدا دێت، گەر گەردوونی داخراو و بە جەستە پڕ بۆوە نەمێنێت، بەڵکو تێڕوانینێکى نوێ لەبارەی گەردوونێکى بێدوایەکى و سەربەخۆ لە جەستەکانى نێوى سەرهەڵبدات؟ ئێمە دەتوانین ببێژین کە هزر و ڕەفتاری ئەو مرۆڤە دەشێوێن. هزرى مرۆڤ دەشێوێت، چونکە بەرانبەر بێدوایەکێتیى فەزا بۆ دەرەوە، بێدوایەکێتیی هزرینى خۆیى دەوەستێتەوە، کە مرۆڤ دەبێت چارەسەری هزریی بۆ بدۆزێتەوە، چونکە هزرین ڕۆچوونێکە بۆ نێو بێدوایەکێتى. بێگومان هەروەها ڕەفتاریشى دەشێوێت، چونکە دواى نەمانى چاوى چاودێریکەر و داڵدەدەرى خودایەتى لە سەرەوە، دواى دەرکێشانى زەوییەکەى لە سەنتەرى گەردوون و نەمانى هیچ سەنتەرێک، ڕەفتاریشى دووچارى شێوان دەبێت. لێرەوە گومان سەبارەت بە هەر شتێکى هەبوو دێتە ئاراوە، یان گەر مرۆڤ خەریکى زانست بێت، ئەوا ناچارە لەنێو خۆیدا “پنت”ێک دیارى بکات تاکو لەسەری بووەستێت و لەنێو خۆیەوە جیهان بنیات بنێتەوە. هەر لێرەشەوە ئیدێی پێشکەوتن (ئەلتەقەدوم) سەرهەڵدەدات و لە سەردەمانی درەنگتردا تەنانەت دەکرێت بە ئیدۆلۆژی. ئاخر گەر گەردوون بێدوایەکی بێت و زەمینیش چیدی سەنتەر نەبێت، ئەوا لەوە دەچێت کە مرۆڤ خۆی لەسەر ڕێگەیەکی نەبڕاوە ببینێتەوە: بەردەوام بەرەو پێش بڕوات.

زاناى ئەڵمانى نیکۆلاوس کوزانوس (1401-1464) کە لە کلێسەدا پایەگاى کاردینالى هەبوو، پێگەیەکی دیاری لەنێو فەیلەسوفانی هومانیزمدا هەیە. کوزانوس یەکەم زانایە کە ڕایدەگەیەنێت گەردوون بێدوایەکییە. بە دیدی ئەو زەمین لە نێوەندی گەردووندا نییە، چونکە فەزای بێدوایەکی بەدەرە لە هەر سەنتەرێک. ئەم تێڕوانینە لە سەدەی چواردەیەمدا وەک لوتکەی کوفر دادەنرا.

کوزانوس لە هزرینیدا دەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوەکانى فەلسەفاندنى پێشسۆکراتى و سۆکراتى، هەروەها ڕوو دەکاتە میستیکى سکۆلاییزمى سەرەتا. بە دیدی ئەو دانەوەی ماتماتیکییانەی بابەتەکانى ئەزموون هیچى دیکە نییە جگە لە سەرەنجامى ڕاڤەکردنەکانى خودی مرۆڤ. ئەوە مرۆڤە کە بە هزرى خۆى خەریکی بەماتماتیکیکردنە، واتا ئەوە مرۆڤە کە هەقیقەت دروست دەکات، هەر بۆیە ئەم هەقیقەتە لە خودی ئەو جیانابێتەوە. کوزانوس دەربڕینە بەناوبانگەکەی پرۆتاگۆراسی سۆفیست جارێکی دی ڕادەگەیەنێتەوە، واتا هاوشێوەی ئەو دەبێژێت: مرۆڤ خۆى پێوەرى سەرجەم شتەکانە، چونکە بە هۆشى خۆى سەرجەم شتەکان بۆ بوونى تێگەیى وەردەگۆڕێت.