ئامادەکردنی: هێمن عـوسمان عهبدوڵڵا
له ئاخافتن و نوسین؛ دهربارهی سینهمای یابان، پێویسته كهمێك بگهڕێینهوه بۆ مێژووی دهركهوتنی یابان. كاتێك “یابان” دوورگهیهكی گۆشهگیر و دابڕوای جیهان بوو، سهركردهی دهریایی ئهمریكی “ماسیۆ بیری” له ساڵی “1853” گهشتێكی بهرهو ئهو دوورگه گۆشهگیرهی جیهان كرد كه تا ڕادهێیك نهناسرابوو، ئهویش به مهبهستی واژووكردنی گرێبهستێكی بازرگانی و، هاورده و ههناردهی شمهكی (یابانی- ئهمریكی) ئهوه؛ بووه كرانهوهی دهروازهیهكی باش به ڕووی جیهان و، به پێچهوانهوه. یابانیهكان هێندهی بهرژهوهندییان له ئاڵۆگۆڕ و قازانجی بازرگانی كرانهوهی یابان بوو به ڕووی جیهاندا، نیو هێنده له خهمی هاوكاری و كاری هاوبهش نهبوون لهگهڵ ئهمریكیهكاندا، دواتر ههردوو جهنگی یهكهم و دووهمی جیهانی، له پاڵ وێرانكاری و داگیركاریهكاندا له گۆشهی سینهماوه به قازانجی یابان كهوتهوه، ئهمه تهنها گهشتێكی خێرا و ناساندن و تێگهیشتنێكی گشتیه لهبارهی مێژووی ڕۆشنبیری سینهما و گهشهكردن و ههژموونی بهسهر شاشهی هۆڵهكانی سینهمای جیهانهوه.
- مێژووی ڕۆشنبیری و كهلهپوری كۆنی یابان.
یابان؛ له كۆمهڵێك دوورگهی دوور لهیهك و لێكدابڕاو پێكهاتبوو، پانتاییهكهی كهمێك له “فهڕهنسا” بچوكتر بوو. ساڵیك وهك دهستپێكی گۆڕانكاری ڕۆشنبیری و كلتووری یابان دهست نیشان كراوه “1868” ئاڵوگۆڕ له پۆسته سیاسهكانی یاباندا دهكرێت و حكومهتێكی خۆجێی نوێ بهناوی “مایمبی” دامهزرا، كه بووه بهرهوپێشڤهچوون و باشتركردنی دۆخه كۆمهڵایهتی و بازرگانی و كشتوكاڵی و دینی …. و كایهكانی دیكه. ئهوهی لێرهدا گرنگ و، پێویستی لهسهر وهستانه مێژووی دروستبوونی كامێرایه وهك سینهما له یاباندا و زنجیرهی ڕووداوهكانی پێكهاتووه له؛
- ساڵی (1897) یهكهمین كامێرای فهڕهنسی چووه ناو “یابان” به مهبهستی وێنهگرتنی دیمهنی سینهمایی.
- ساڵی (1899) بۆ یهكهم جار، یهكهمین فیلمی سینهمایی له “تۆكیۆ” نمایشكرا.
- ساڵی (1912) ستۆدیۆی “نیاكتسو” بۆ بهرههمهێنانی فیلم دروستكرا.
- ساڵی (1920) ستۆدیۆی “شوشیكو” دروستكرا.
- ساڵی (1936) ستۆدیۆی “توهۆ” دروستكرا.
- ساڵی (1942) ستۆدیۆی “دایی” دروستكرا.
- ساڵی (1950) فیلمی “ڕاشمون – ئهكیرا كۆرۆساوا” بهرههمهێنرا.
- ساڵی (1953) فیلمی “چیرۆكی تۆكیۆ – یاسیجیرۆ ئۆزۆ” و “ئۆگیستوون – كینجی میزوشی” بهرههمهێنرا.
بهكارهێنان و چوونی كامێرای “فهڕهنسی” بۆ یابان، بووه هۆكارێكی دیار و بهرچاو بۆ بهخێرایی گهشهكردنی تهكنهلۆژیا و بیركردنهوه له داهێنان و، دروستكردن و، بهرههمهێنانی كامێرا وهك یهكێك له ئامێره تهكنهلۆژییهكان لهبهر ئهوهی یابانیهكان ههر زوو توانییان كامێرای خۆیان هاوشێوهی كامێراكانی فهڕهنسا دروست بكهن، بهو هۆكارهی پاش ئهوهی یهكهم فیلمی سینهمایی له سهر تهختهی شانۆی “كابوكی” له “تۆكیۆ” نمایشكرا، تێگهیشتنێك لای دهرهێنهران دروست بوو تا بتوانن كار لهسهر بهرههمهێنانی فیلمی دیكه بكهن به كامێرای خۆیان، چونكه پێشوازی و هاندهرێكی زۆر لهناو هۆڵی شانۆییهكه ههبوو بۆ بینینی كۆبوبوونهوه و سیناریست و نوسهرانی بواری سینهما ئهو ههلهیان قۆستهوه تا بتوانن جیاكارییهك بكهن لهنێوان فیلم و، درامای تهقلیدی ونوێ به پێی پێویستی سهردهمهكهی خۆی كه جۆر و ڕوانینی تاك و خهڵكی بگۆڕن، ههربۆیه یابان زیاتر ههوڵیدهدا سیستهمی سینهمایی و وێنهگرتنی كامێرای وهك ئهمریكا بێت، ئهوهش لهڕێگهی ڕاسپاردنی كۆمپانیا گهوره سهربهخۆ یهك له دوای یهكهكان و، دامهزراندن و دهستپێكی كاری ستۆدیۆكان به شێوازێكی نوێ و كاریگهر. كاری پێكهوهیی و ههمهئاههنگی لهنێوان كۆمپانیاكانی بهرههم هێنانی فیلمدا دروستبوو ههر زوو جۆر و ژانری فیلمهكان دیاریكران، ههر ستۆدیۆیهك تهنها كاری لهسهر ژانرێك دهكرد. بۆ نمونه؛ ستۆدیۆی”نیكاتسوو” فیلمی مێژوویی بهرههم دههێنا، ستۆدیۆی”شوشیكو” فیلمی له ژانری واقیعی و كۆمهڵایهتی بهرههمدههێنا، وهك فیلمی “شین جیكی” و، ستۆدیۆی”توهۆ” ژانری كۆمیدی و میوزیكی بهرههمدههێنا.
لهماوهی جهنگی دووهمی جیهانی؛ نوخبهیهكی گهورهی سیاسی و سهربازی “تۆكیۆ” و ههندێ له شارهكانی دیكهیان بهڕێوهدهبرد. دهسهڵاتی سیاسی لهسهرهتای ساڵهكانی 1942 ستۆدیۆیهكی بهرههمهێنانی فیلمیان دروستكرد تاوهكو ساڵی 1971 بهردهوام بوو، به ئامانجی بهرههمهێنانی ئهو فیلمانهی كاریگهرییان ههبێت لهسهر بیر و، هزری نهتهوایهتی و، لایهنگری و، ڕاكێشانی سۆزی نهتهوهیی، له ههمان كاتیشدا چاودێرییان خستبووه سهر ڕیكلام و، میدیا و، بارودۆخه كۆمهڵایهتیهكهی ژیان، سهرهڕای ئهوهش هیچ ڕێگرییهكی گهوره و كۆسپێك نهبوو لهبهردهم دهرهێنهرهكاندا بتوانن سهربهخۆ تیشك بخهنه سهر ههر بابهت و چیرۆكێك بۆ ناوهڕۆكی فیلمهكانیان، ههر بۆیه سهرهتای سی ساڵی ڕابردووی سهدهی بیستهم بهزهمهنێكی ئاڵتونی سینهما دادهنرێت، ههر چوار دهرهێنهر (یاسیجیرۆ ئۆزۆ – كینجی میزوشی – ساداویامانكا – ئهكیرا كۆرۆساوا) كاریان له دهرهێنانی فیلم دهكرد بۆ نمونه ” یاسیجیرۆ ئۆزۆ” زوومی كامێراكهی لهسهر چیرۆكی ژیانی خێزانه هاوچهرخهكانی یابان بوو، ههر وهك له فیلمی “چیرۆكی تۆكیۆ – 1953” به ڕوونی دهردهكهوێت و دواتر فیلمهكانی “بهیانی باش – 1952” ی “جود مورینج” و فیلمی “ئۆگوستوو -1953”.
ئاشنابوونی فیلمی یابانی لهدهرهوهی وڵاتهكه لهسهر دهستی “ئهكیرا كۆرۆساوا” بوو ئهویش به بهرههمهێنانی ئهو فیلمانهی توانی له ڤیستیڤاڵه نێودهوڵهتیهكاندا خهڵات بباتهوه، پاش ئهوهی ههر دوو فیلمی “ڕاشمون و حهوت سامۆڕای” سینهمای یابانی لهسهر ئاستی وڵاتانی دیكه ناساند، كرانهوهیهك لهنێوان سینهمای یابانی و بیانی دروستبوو. ئهوه بوو له حهفتاكانی سهدهی ڕابردوو یابان ههوڵیدهدا لهسهر میتۆدهكانی سینهمای هۆڵیوود كار بكات، بهو جۆرهیش خهڵكێكی زۆر و گهنجان به تایبهتی؛ بینهری ئهو فیلمانه بوون تهژی بوو له ئالنگاری و شكاندنی تابۆ و قهدهغهكراوهكان و، ڕووبهڕووی نهریتی كۆنهپارێزانه دهبوونهوه، ههر ئهوه كرانهوهیش كاریگهری لهسهر ئهمریكیهكان و تهماشاكردنی فیلمی یابانی لهو وڵاتهدا ههبوو كاریگهرییهكه به جۆرێك دهركهوت دهرهێنهران ههنگاوی زیاتریان نا له بهرههمهێنانی فیلم و دهست بردن بۆ چیرۆككهلێگی جیاواز، بووه هۆكارێك بۆ بهرههمهێنانی فیلمی ئیرۆتیكی و سوریالی و فیلمی خهیاڵی زانستی وهك فیلمی ” له جیهانی ههستهكان – ی دهرهێنهر؛ هیروشی تیشیجارا” و توانیان سهركهوتنی گهوره له ڤیستیڤاڵه نێودهوڵهتیهكان به دهستبهێنن كاریگهرییهكهی هێنده خێرا و بهرچاو بوون و شوێن و پێگهیان لای خهڵكی ڕهنگی دایهوه، به جۆرێك؛ سینهمای یابان له بیركردنهوهی بهرههم هێنانی جۆری دیكهی فیلم بوو توانرا یهكهم فیلمی ئهنیمهیشن بهناوی “منداڵی ئهستێره” ی دهرهێنهر ” ئوستروبۆی” له ساڵی (1963) بهرههم بێت و بهدوای ئهویشدا زنجیرهك فیلمی دیكهی وهك “پێشبڕكێی خێرا” تا ساڵی (1966) كاریگهرییهكانی سینهمای یابان لهگهڵ پێشكهوتن و گهشهی ئابووری له ههشتاكانی ئهو وڵاتهدا زیاتر دهردهكهوێت، بووه هۆی دهركهوتنی چهندین دهرهێنهری بههرهمهندی دیكهی وهك “جوزو ئیتامی” له فیلمی “تامبوبو – 1985” و “تاكیشی كیتانو” فیلمی “یارییه ئاگرینهكان- 1997” و ههروهها فیلمهكانی؛ ئیمامۆرا و، هیاومیازاكی، هێرۆ كازۆ، مامور ئوشی و، ساتوشی كوون. تا ساڵی 2000 بهردهوامی ههبوو.
- ژانر و جیاكردنهوهی جۆرهكان، جوانی سینهما و فیلمی یابان.
لهگهڵ گهشهكردنی مێژوویی سینهما و فیلم لهیابان، دروست كردنی ستۆدیۆی جیاواز، ههر زوو ژانرهكان لهنێوان كۆمپانیاكانی بهرههمهێندا دابهشكران وهك؛
- Jidaigeki جیدایگیكی؛ ئهو فیلمانهن چیرۆكهكهی باس له مێژوو و، چۆنیهتی ژیانكرد له یابان دهكات له نێوان ساڵهكانی (1603-1868) و به (Edo period) و فیلمه سامۆراییهكان ناسراوه.
- Tokusatsu؛ ئهو فیلمانهن چیرۆكهكانیان لهبارهی دێو دڕهندهكانی ناو ئهفسانهكانی یابان دهدوێت.
- Yakuza؛ فیلمی یاكوزاییهكان، چیرۆكهكهی لهبارهی مافیاكانی یابان دهدوێت.
- Gendaigeki؛ ئهو فیلم و، درامایانهن چیرۆكهكانی سهردهمی و واقیع و ههنووكهییه.
- Anime- ئهنیمهشن؛ وێنهی جوڵاو بۆ منداڵان و گهوره.
- Shomingeki؛ ئهو فیلمانهن چیرۆكهكانی له ڕووداوی ڕاستیهوه وهردهگیرێت.
- فیلمی ترسناك.
یهك لهو جوانیهیی سینهمای یابان ههیهتی ئهو جیاكارییه به خستنهڕووی چیرۆكی جیاواز و، دووربون له تێكهڵی و ئاڵۆزی، دواتریش كهلهپور و، كهڵهكه بوونی پاشخانی ڕۆشنبیری. ههر كه یهكهم فیلمی سینهمایی لهسهر تهختهی شانۆی “كابوكی له تۆكیۆ” نمایشكرا ئامادهبووانێكی زۆری شهیدای شانۆ و سینهما و كۆی كایه هونهرییهكانی دیكه كرد، خهڵكی ئاشنا و ئالودهی هۆڵهكانی شانۆ و سینهما بوون و، وایكرد سیستهم و چوارچێوهیهك بۆ سینهما جێگیر بكرێت. قۆناغێكی دیكه ههیه له مێژووی سینهمای یابان به “سینهمای بێدهنگ” ناسراوه به جۆرێك؛ میوزیكژهنهكان تهنها ئهو میوزیكانهیان به گوێی بیسهردا ئهدا تهقلیدی و دووباره بوون، تا ماوهیهكی زۆریش ههژموونی بهسهر خهڵكی ئهو وڵاتهدا ههبوو، بهڵام ڕووكردنی بهلێشاوی خهڵك توانی ژهنینی میوزیكی تهقلیدی ههڵبوهشێنێتهوه.
سهرهڕای جهنگ و ماڵوێرانی نێوان ئهمریكا و یابان له شهستهكانی سهدهی ڕابردوودا، سینهما توانی كاریگهری قووڵ بهسهر سهربازه ئهمریكیهكانهوه بهجێبهێڵێت بههۆی دیمهنه ناوازه و، نامۆكانی فیلمی دهرهێنهرانی وهك “یوجیموو و، كۆرۆساو” له (1961) و چیرۆكی فیلمی “زاتوشی – دهرهێنهر كینجی میسومی 1962” بهرههمهێنانی فیلمی “حهوت سامۆرای – كۆرۆساوا” كه چیرۆكی تیر و تایهفهكانی یابانی كۆنه و، ئهوهش له یادهوهریی ئهمریكیهكاندا دیمهنێكی مێژووی بوو، چونكه هاوشێوه و نزیك بوو له خێڵه كۆنهكانی ئهمریكا، هاوشوناسبوونی ئهكتهری ئهمریكی “جۆن واین” لهگهڵ ئهكتهرهكانی “ئهكیرا كۆرۆساوا” بوو. یهكێكی دیكهی جۆری ئهو فیلمانهی له دهرهوهی یابان و، ئهمریكا به تایبهت ههر زوو بڵاو بوویهوه و بینهر و ههواداری ههیه ئهو چیرۆكانهن كه باس له دێو و درنج و دڕهندهكانی یابان دهكات لهناو ئهفسانه كۆنهكاندا، وهك فیلمهكانی “كایجۆ ئینجا” و سهركهوتنی فیلمی “گودزیلا -1954” و فیلمی ترسناكی “كایدات” چونكه بهشێكیان باسكردنه لهسهر واقیعی چهوساندنهوه ستهملێكردنی ژنان لهلایهن پیاوانهوه و فیلمی “كوایدان – دهرهێنهر؛ ماساكی كوبایاشی -1964” بهشێوهیهكی نا ڕاستهخۆ له حیكاته فۆلكلۆرییهكان وهرگیراوه كه دهرهێنهر ههستاوه به دووباره گێڕانهوهی ئهو حیكایهته.
- ههژموون.
سینهمای یابان ئامانجی ئهوه بوو؛ له ڕێگهی فیلمهكانیهوه دهست بهسهر بازاڕی جیهاندا بگرێت، به مهبهستی قازانجی ئابووری. بهڵام گرفتی ساخبوونهوه و به بازاڕكردنی ههبوو، بۆیه ڕێگهیهكی دیكهی دۆزییهوه به فیلم كردن لهڕێگهی تهكنهلۆژیاوه، لێرهشدا دیسان كۆسپێكی دیكهی بۆ دروست بوو بهوهی خهڵكی ئهو تێگهیشتنهیان ههبوو؛ تهكنهلۆژیا، كامێرای چاودێری و، ئینتهرنێت دهست بهسهر ژیانیاندا دهگرێت و چاودێرییان دهكات و دڵهڕاوكێ لای خهڵكی یابان و دهرهوهی ئهو وڵاتهدا دروستكرد، ههربۆیه ههستا به دروست كردنی فیلم و یاری و، تێكهڵهیهك له ههردوكیان، تا لهو ڕێگهیهوه بگاته بازاڕهكانی جیهان و دهستی منداڵان و دواتریش بههۆی دیالۆگ و دهربڕین و چیرۆكی فیلمهكان توانرا كاریگهری لهسهر سینهمای ئهمریكا، ئهڵمانیا و دانیمارك دروست بكات لهڕێگهی به فیلم كردنی واقیع و، چیرۆكی ژیانی رۆژانهوه كاریگهریشی لهسهر سینهمای ئیتاڵیا دروست بكات، بهو پێیهی فیلمی یابانی زیاتر گرنگی به گرفته كۆمهڵایهتیهكان و ڕۆحیهتی ئازادكردنی تاك دهدا ههر بۆیه دوایی كشانهوهی هێزهكانی ئهمریكا ههریهك له دهرهێنهرانی وهك “كۆرۆساو- كینوشیتا – ئیتشیكاو – كۆبایاشی” له ناوهڕۆكی فیلمهكانیان گرنگییان دهدا به ڕۆحیهتی ئازادی و، بهها مرۆڤایهتیهكان. پاشتریش بوونه ڕێچكهیهك بۆ دهرهێنهرانی دیكه، كاریان لهسهر ئهو هێڵه دهكرد ههر وهك له ڕابردوویشدا یهكهم فیلمی “ناجیزا ئوشیماد” له فیلمی ” شاری ئهڤین و هیوا” كاركردن بوو؛ لهسهر ڕهتكردنهوه و مهیلی شۆڕشگێڕی تا كاركردن بهردهوام بوو لهسهر جۆری فیلمهكانی “توندوتیژی و سێكس – تاوان و لادان – دوژمنایهتی” و تهنانهت وهك پهیامێك به حیزبهكانی ناوخۆی یابان و وڵاتانی دهرهوه دهدرا، هاندانی خهڵكێكی زۆر بۆ دهربازبوون لهو قۆناغهی تێیدا بوون ههر وهك چۆن ههرسێ فیلمی ” دایك – سهركێشی تاوانبار – ههڵهاتن له ههژاری” ڕۆڵی بهرچاویان ههبوو له گۆڕینی دونیابینی یابانیهكاندا بۆ تێپهڕاندنی قۆناغهكانی ههژاری و ڕووكردنه كار و، پاڵنهرێكی بههێز بوو بۆ گهشهكردنی ئابووری، فیلمی كۆمیدی “بهڕێز كورا” كهسایهتی ئهوفیلمه بهوه ناسرابوو “زهحمهته ئازا نهبیت” و بووه بهرزكردنهوهی ئیرادهی یابانیهكان.
- ئهكیرا كۆرۆساوا؛ شكسپیری سینهمای یابانی.
ئهكیرا كۆرۆساو (1910 – 1998)دهرهێنهرێكی به ویقار و پایه بڵندی مێژووی سینهمای یابانه له ناوخۆ و دهرهوهی ئهو وڵاته، لهماوهی تهمهنیدا توانی (30) فیلم بهرههم بهێنێت به “جواو ساگا -1943 دهست پێدهكات و به فیلمی هێشتا كات ماوه – 1993 كۆتایی دێت” فیلمهكانی “كۆرۆساوا” له نمایش و پیشانداندا وهك شانۆكانی شكسپیر و، گێرانهوهی چیرۆكی فیلمهكانی وهك ڕۆمانهكانی دۆستۆیڤسكی و، تابلۆكانی پیكاسۆ و، میوزیكی وهك بتهۆڤن-ه. ئهوه كۆرۆساوا بوو سینهمای یابانی خسته سهر نهخشهی جیهان.
- سینهمای یابان به ژماره و ڕێژه.
- له ساڵهكانی (1955 تاوهكو 1965) دهرهێنانی فیلم به ڕێژهی (%78) بهرزبووهوه.
- له ساڵی (2000) بینهرانی فیلم به رێژهی (%27) دابهزی.
- ساڵی (2011) (411) فیلمی درێژ بهرههمهێنرا.
- ساڵی (2012) (983) فیلم له یاباندا نمایشكراوه.
- ساڵی (2019) چوارهمین وڵات بووه له نێوان؛ وڵاتانی ئاسیا و، لهسهر ئاستی جیهان بۆ بهرههمهێنانی فیلمی درێژ.
- ساڵی (2019) رێژهی (%54) ی داهات و، قازانجی یابان بههۆی سینهماوه بهدهست هاتووه.
- تا ئێستا چوار جار خهڵاتی ئۆسكاری بردووهتهوه بۆ فیلمی بیانی.
له مێژووی سینهمای یابان ئهو فیلمانهی زۆرترین داهاتیان ههبووه له ناوخۆی یابان.
- فیلمی (spirited away) ساڵی (2001) (30.4 ملیار یهن – داهاتی ههبووه) كۆمپانیای دابهشكار ( تۆهۆ).
- فیلمی (Titanic) ساڵی (1998) (26.2 ملیار یهن – داهاتی ههبووه).
- ههر دوو فیلمی (the philosophy stone) و زنجیره فیلمهكانی (Harry potter) (23.3 ملیار یهن- داهاتی ههبووه).
“بهرچاو ڕوونی بۆ خوێنهر؛ ئهم وهرگێڕانه كۆكراوهی چهند نوسین و وتارێكه، چونكه هیچ یهكێك لهو سهرچاوانهی له خوارهوه دانراوه بهم شێوه گشتگیره ناساندن و تێگهیشتنێكی گشتی لهبارهی سینهمای یابان-هوه نه دهخسته ڕوو، ناچار له ههركێك لهوانهی ئاماژهی پێدراوه زانیار و دیدی جیاواز وهرگیراون و دووباره داڕێژراوهتهوه”.
سهرچاوهكان؛
- https://www.hindawi.org/books/64051904/0.19/
- https://meo.news/%D8%A3%D9%88%D8%BA%D9%88%D8%B3%D8%AA%D9%88-%D9%85%D9%86-%D8%A3%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%B9%D8%B4%D8%B1%D8%A9-%D8%A3%D9%81%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85
- https://archive.aawsat.com/details.asp?article=132211&issueno=8734#.X8POEM1KjIU
- https://www.arageek.com/art/best-japanese-films-part-1
- https://www.alkhaleej.ae/%D9%85%D9%84%D8%AD%D9%82/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A1%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9
- https://www.alaraby.co.uk/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%B3%D8%A8%D8%B9%D8%A9-%D8%A3%D9%81%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AA%D8%B2%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%A9
- https://www.mobtada.com/details/982829
