فردریک مەعتوق
شوان ئەحمەد كردوویەتی بەكوردی
لەمێژووی گەلاندا ڕووداوگەلێك هەن كەزۆر بەقوڵی كاریگەری لەسەر پێكهاتەی ژیاریی خۆیان جێدێڵن، وەك چۆن ڕووداوی مێژوویش هەیە كەزۆر بەئاسانی تێدەپەڕن. ئایاری 1968 لەفەرەنسا لەو ڕووداوانەی جۆری یەكەمەو بۆ دووەمیشیان پێویست بەنمونە هێنانەوە ناكات، چونكە هەر زۆر زۆرەو مەڵبەندی ڕوودانیشان، ئەو پانتاییەیە كەلەمڕۆدا پێی دەوترێت باشوری زەوی و ئێمەومانانیش سەربەوێین.
بەڵام لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە: (بۆچی هەندێ ڕووداو لای میللەتانێك دەرەنجامی دەبێت و لای هەندێكی دیكەش بێئاكام دەبێت؟). ئەوە پەیوەندی بەئامادەكاریی بابەتی قوڵەوە هەیە كەمیللەتانێك لەگەڵیدا دەژین و پێشوازیی لێدەكەن، لەكاتێكدا میللەتانی دیكە گوێی نادەنێ و دەربایسی نین.
لەم سەروبەندەدا دەشیا شۆڕشی فەرەنسی (ساڵی 1789)، تەنها جەنگێكی ناوخۆیی بوایە. بۆ نمونە وەك شۆڕشەكانی لای خۆمان و وەرگۆڕایە بۆ ئاشوب و ئاژاوەیەكی ناوخۆیی، وەلێ هۆشیاری و ویستی گەلی فەرەنسی، گۆڕییان بەڕووداوێكی گرنگی مێژوویی كەدواتر كاریگەری لەسەر تەواوی میللەتانی دنیا بەجێهێشت.
كاریگەری ئەو شۆڕشە بەڕادەیەک بوو، تەنانەت سستمە شاهنشاییەكانیش ناچاربوون، چەمكە نوێیەكانی شۆڕش لەناو دەستوری وڵاتەكانیاندا جێبكەنەوە. ساتەوەختی شۆڕشگێڕانەی كامڵ و چڕوپڕ، دەبێتە مایەی دروستكردنی گۆڕانكاری دوورمەودا، ئەمە لەكاتێكدا ڕاپەڕینی لەرزۆك و چروك، جگە لەخوێنڕشتن هیچی دیكەی لێ سەوز نابێت.
ئان و ساتی شۆڕشی خوێندكارانی 68 وەك ئەوەی مێژوونوسانی هاوچەرخ پۆلێنی دەكەن، لەفەرەنسادا بەچركەساتێكی چارەنووسازو بەدەسپێكی قۆناغێكی نوێ دادەنرێت. واتە دوای ئەو مێژووە ئەستەمە شتەكان وەك خۆیان بمێننەوە.
ئاخر فەرەنسای دوای ئایاری 68 لەهەموو ڕوویەكەوە، جیاوازە لەفەرەنسای بەرلەو مێژووە . گۆڕانكاری ئەوقۆناغە، هەرتەنها لەسەر ئاستی سیاسی نەبوو. سەركەوتنی ئەو چركەساتە هاوچەرخە، كەم تازۆر وەك سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسی وەهایە، بەرلە دووسەدەو هۆكارەكەشی بۆئەوە دەگەڕێتەوە كەبەدوور لەكاریگەریەكانی دەرەوە ڕوویدا. واتە لەهۆشیاری گشتی فەرەنسیدا (لەناخی چینەكانی ناوەڕاست)دا پێگەیشتبوو، هەربۆیە ڕوو لەگۆڕانكاریەكی هەمەلایەن بوو، گۆڕانكاریەك كە لەكاتی خۆیدا خوێندكاران هەڵگری بوون و جەختیان لێدەكردەوە.
بۆئەوە هێندە بەسە زنجیرەی ڕووداوە یەك بەدوایەكەكانی ئەو قۆناغە بەسەربكەینەوە، تا دەركەوێت بۆمان كەتەشەنەسەندنی ڕووداوەكان چەند بازنەیی و پێچەڵپێچ بووە، تاگەیشت بەوەی تەواوی كۆمەڵگەی فەرەنسی بگرێتەوە.
ڕووداوەكان بەگردبوونەوەیەك دژ بەئیمیریالیزم دەستی پێكرد كەلەناو زانكۆی نانتێردا ڕێكخرابوو. هەر دوای ئەوە بەخێرایی زانكۆكانی دیكەی پاریس، هاتنە سەرخەت و زانكۆی سۆربۆنیش یەكێك بوو لەوانە. ئەوە لە 2ئایاری 1968دابوو. بۆ ڕۆژی دواتر پۆلیس بەزەبری هێز بڵاوەی پێكردن و بۆ ئەوەش كوتەك و بۆمبی فرمێسك ڕێژیان بەكارهێنا. پاشان بڕیاری داخستنی زانكۆكان درا. ئەمەوایكرد چل و نۆ هەزار خوێندكاری فەرەنسی بێنە نێو شەقامەكان.
لەڕۆژی 6 ئایار لە (الحي اللاتیني) كەگەڕەكی زانكۆكانە لەپاریس دەست بەگرتنی ڕێگەوبان و كوچە و كۆلانەكان كراو كەوتنە بەربەست دانان، ئەمە وایكرد پێكدادانی توند لەنێوان خوێندكاران و هێزەكانی پۆلیسدا دروست بێت و سەرەنجام 945 برینداری لێكەوتەوە كە 345 پۆلیس بوون.
ناڕەزایەتیەكان تەنیەوەو گەیشت بەشارەكانی (ستراسبۆرگ و نانت و ڕین و تۆلۆز)و هاوكات لەشارەكانی (لیۆن و دیجۆن)یش، كرێكاران هاتنە ڕیزی مانگرتوانەوە. لە10 ئایاردا بەشەو، هێزەكانی پۆلیس كەوتنە پەلاماردانی ئەو بەربەستانەی خوێندكاران لەناوجەرگەی پاریسدا دایان نابوون و لەو پێكدادانەشدا، 367 كەس برینداربوون كەبارودۆخیان مەترسیداربوو. 251 كەس لەبریندارەكان پۆلیس بوون.
ڕۆژی دواتر سەندیكاكانی كرێكاران لەفەرەنسا داوای مانگرتنی سەرتاسەریان كردوو، ڕایانگەیاند كە پەیوەندی بەخۆپیشاندەرانەوە دەكەن. لە 13 ئایاردا خۆپیشاندانی گەورە ڕوویدا كەخوێندكاران و كرێكاران پێكەوە تیایدا بەشداربوون و شەقامەكانی پاریسیان تەنی و ژمارەیان شەسەد هەزار خۆپیشاندەر دەبوو.
لەو خۆپیشاندانەدا دیارترین سەركردەكانی بەرەی چەپ بەشداربوون، لەوانە: (بیار مەندیس و فرانسوا مێتیران و گی مۆلێ و ڤالدیك – ڕۆسێ). لە 16 ئایاردا كۆمپانیاكانی ڕینۆ دەستیان لەكاركردن هەڵگرت و داوایانكرد، سەعاتی كاركردنیان كەمبكرێتەوە و موچەكانیان زیادبكرێت.
لە 20 ئایاردا ڕاپرسیەك دەریخست كە 53 % دانیشتوانی پاریس، لەگەڵ داواكاری خۆپیشاندەراندان. ڕۆژێك دوای ئەوە بەهای فەرەنكی فەرەنسی دابەزی، هەروەها سەرمایەداران سەرمایەكانیان دەگواستەوە بۆ بانكەكانی سویسرا. لە 24 ئایارداو لەشاری لیۆن، یەكەم خۆپیشاندەر كوژرا. بەوە هێرش و پەرلاماردان بۆ سەر بنكەكانی پۆلیس دەستیان پێكردو توندو تیژی زۆر دروست بوو كە 456 برینداری لێكەوتەوە.
بۆ ڕۆژی دواتر دانوستان لەنێوان، سەرۆك وەزیرانی فەرەنسا و سەرانی سەندیكا و خوێندكاراندا دەستی پێكردو گەیشتنە چارەسەرێكی مام ناوەند. لە29 ئایار شارل دیگۆلی سەرۆكی فەرەنسا، هەڵهات بۆ بنكەیەكی سەربازی فەرەنسا لەئەڵمانیا. پاشان گەڕایەوە بۆ پاریس، دوای ئەوەی دڵنیابووەوە لەوەی سوپا پشتیوانی لێدەكات.
ڕووداوەكانی ئایاری 68 شێوازی گوزارشتكردنی نوێ و جیاوازی تێدا بەكارهات، هەروەها ترادسیۆنی بیركردنەوەی ئازادانەی گەڕاندەوە بۆ فەزای گشتی فەرەنسا و بۆیادەوەری میللی پاریسیەكان، لەكاتێكدا ئەوە بەهۆی شەڕی بەردەوامی فەرەنسا لەدژی دراوسێكانی (جارێك ئینگلتەرا و جارێك ئەڵەمانیا)، لاواز بوو بوو.
وەلێ شێوازی بیركردنەوەی ئازاد و ڕادیكالی فەرەنسایی كەژاك پریڤەری شاعیر بەچاكترین شێوە گوزارشتی لێدەكات، لەنەریتی سیاسی میللی فەرەنسیدا خامۆش نەبوو بوو، بەڵكو ئاقارێكی تازەی گرتبووەبەر. ئەویش بریتی بوو لەدروستكردنی تۆڕی پەیوەندی (كەتا ئەوكاتە بزربوو)، لەنێوان خوێندكاران (واتە ڕۆشنبیران)و كرێكاراندا.
دروشمەكانی ئایاری 68 هەر هەمووی، زمانی میللی سەرچاوەكەیان بوو. دیوارەكان دروشمگەلێكیان لەسەر نوسرابوو كەگوزارشتیان لەبیركردنەوەیەكی گشتی تازە دەكرد، بەزمانێكی نوێ و گشتیەوە. ئەوە كار ئاسانی زۆری كرد تاپریشكی خۆپیشاندانەكان، لەناوەندە خوێندكاری و زانكۆكانەوە بپەڕێتەوەو بگات بەشەقام.
ئاخر كرێكاران و سەندیكاكانیان، هەر زوو بەهۆی ڕون و ڕەوانی ئەو زمانەی خۆپیشاندەران قسەیان پێدەكرد، هەستیانكرد ئەوانەی ئەوان داوای دەكەن، دوور نیە لەداواكاریەكانی خۆیان، ئەمە وایكرد بەرلەوەی لەسەر شەقامەكاندا پێكەوە كۆببنەوەو بەیەك بگەن، لەسەر ئاستی دروشم و بڵاوكراوە و زمانی قسەكردن، نزیك ببنەوەو تێكەڵ ببن. سەركەوتنی ئەو دوو لایەنە لەدۆزینەوەی زمانێكی هاوبەشدا، وایكرد ببێتە هۆكارێك بۆ سەركەوتنی شۆڕشەكەو بەدیهێنانی داواكاری خۆپیشاندەران بەگشتی.
دەسەڵات دوای هەفتەیەك دركی بەهەڵەی خۆی كردو دوای ئەوەی زانكۆكانی داخست، پاشگەزبووەوەو داوایكرد، پرۆسەی خوێندن دەست پێبكاتەوە. چونکە بۆی دەركەوت بەو هەڵوێستەی بێئاگایانە نزیكەی چل هەزار خوێندكاری كوڕ و كچی، بەرەڵڵای نێو شەقامەكان كردووەو ئەوانیش بوونەتە ئامرازێكی لەبار بۆ ناڕەزایەتیەكان و بەكارهێنانیان لەلایەن كرێكاران و سەندیكاكانیانەوە.
زمانی خوێندكاران لەو دەمەدا زمانێكی ڕاستەوخۆ بوو، زمانێكی ڕون و بێ پێچ و پەناو زۆر لەو زمانە دەچوو كەكرێكاران حەزیان پێیبوو. هەربۆیە دەستبەجێ خوێندكاران و كرێكاران لێك نزیك بوونەوە. ئەمە لەكاتێكدا زمانی میدیای فەرمی لەجێیەكی دیكەدابوو. زمانێكی بەتوێكڵ و پڕ پێچ و پەناو، ئەوەندەی لەهەوڵی مێشك شۆرینەوەدا بوو، هێندە نەیدەویست هاوڵاتیان بدوێنێت و قسەیان لەگەڵدا بكات.
لێرەوە خوێندكاران لەڕووی گوزارشتكردن لەخواستەكانیان، بەسەر نوسەرانی دەسەڵاتدا سەركەوتن، ئەو نوسەرانەی لەناوەندی ڕاگەیاندنی فەرمیدا كاریاندەكرد. خوێندكاران داوایاندەكرد سستمی پەروەردە و فێركردنی كۆن بگۆڕێت كەبەكەڵكی سەردەمە نوێیەكان نەدەهات و لەبری ئەوە سستمێك بێتە ئارا كەئازادی و دیموكراسی تێیدا بێت.
لای خۆشیانەوە كرێكاران داوای ئەوەیان دەكرد، كۆتایی بەو سستمی چەوساندنەوەو كاری زۆرەملێیە بهێنرێت كەلەكارگەكانیاندا پەیڕەودەكراو لەبری ئەوە، دیموكراسی و یەكسانی بەرقەرار بكرێت. ڕاستە هەریەكەیان (چ خوێندكاران و چ كرێكاران)، لەگۆشە نیگای تایبەتی خۆیانەوە دەیانڕوانی، بەشداریكردن سەبارەت بەخوێندكاران و دادپەروەری كۆمەڵایەتیش، دەرهەق بەكرێكاران.
بەڵام هەردوو لایان و دوای هەفتەی یەكەمی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكان، گەیشتنە فۆرمەلاكردنی دروشمێكی نوێ كەئەویش هێنانە ئارای فەرەنسایەكی نوێ بوو، فەرەنسایەك كەلەسەر پێوەدانگی تازە دامەزرابێت و بەدووربێت لەمیراتیەكانی جەنگی دووەمی جیهانی و دیگۆلیزم كەنوێنەرایەتی ئەو میراتیەی دەكرد.
لەو قۆناغەدا خوێندكاران و كرێكاران و چین و توێژەكانی دیكەش، هەستیان بەوەكرد كەكاتی ئەوە هاتووە فەرەنسا فەزاو ئەتمۆسفیری دوای دووەم جەنگی جیهانی جێبهێڵێت و بەبیركردنەوەیەكی نوێ و تێگەیشتنێكی جیاوازەوە، پێ بنێتە ناو نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە.
دەسەڵاتداران لەقوتابخانەكەی دیگۆل، بەردەوام و بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی خەم و خولیای نەوەی دووەم جەنگی جیهانیان لەفەرنسادا دووبارە دەكردەوە، هەرچی نەوەی نوێشە (كەدەربایسی دووەم جەنگی جیهانی نەبوو)، پێویستی بەدیدگایەكی شارستانی نوێ هەبوو، تابتوانێت لەچوارچێوەی ئەوەدا داهاتووی خۆی دیاری بكات.
ئەم ڕەهەندە نوێخوازییە، دوای خەونی نەوە نوێیەكان (كەلەڕووی سۆسیۆلۆژیەوە زۆر سروشتیە)، دەسەڵاتدارانی ئەوسای فەرەنسا لێی حاڵی نەبوون. ئەوەی ئەوان پێیەوە سەرقاڵ بوون، پرس و باسی درێژكردنەوەی دەسەڵات بوو. بەهیچ جۆرێكیش دەربایسی خەون و ئارەزووی گۆڕانخوازانەی گەنجان نەبوون.
دەسەڵاتی دیگۆلی لەبری سەركوتكردنی ئەو خەون و ئارەزووانە، گەر بیزانیایە بەچاكی مامەڵەیان لەتەكدا بكات، ئەوا چەندین كایەی جیاجیا لەژیانی گشتیدا نوێ دەبوونەوە.
ڕاپەڕینی ئایاری 68 لەفەرەنسا ڕاپەڕینێكی گەنجانەبوو، چونكە ئەوانەی لەوكاتەدا لەدەسەڵاتدا بوون بەشێوەیەكی گەنجانە مامەڵەیان لەتەكدا نەكرد، بەڵكو دەیانویست بەڕێگەی نادیموكراسی و پۆلیسی بەری پێبگرن.
تەنانەت مەسەلەكە دواجار بەسەر دەسەڵات خۆشیدا شكایەوەو گەورەترین سیمبولیان كەژەنەراڵ شارل دیگۆل بوو، ناچاربوو دەست لەكاربكێشێتەوە. دوای شكست هێنانی هەوڵەكانی، بۆ بادانی باسكی بزوتنەوەی ناڕەزایەتیەكان لەبەرواری 28 نیسانی 1969دا.
دەسەڵاتدارانی فەرەنسا تەنها لەو ڕوانگەیەوە مامەڵەیان لەگەڵ ڕووداوەكانی ئایاری 68دا كرد كە ڕووداوگەلێكی سیاسیەو هیچی تر. واتە نەیانتوانی لەڕەهەندە سۆسیۆلۆژی و ژیاریەکەی تێبگەن، واتە لەكرۆكە مەعریفیە پەنهانەكەی بێئاگابوون. هەربۆیە دواتر باجەكەیاندا. ئەمڕۆكە چی لەو ڕۆژە سەختانە ماوەتەوە كەفەرەنسا پێیدا تێپەڕی و نەیارانی لەبایەخ و گرنگی كەم دەكەنەوە، لەكاتێكدا لایەنگرانی جۆرێك لەقارەمانێتی و جەربەزەیی بەباڵادا دەبڕن.
ئەڵبەت كاریگەریەكانی ئەو شۆڕشە لەسەر ئاستی سەندیكایی بەدی دەكرێت، لەگەڵ چەند گۆڕانكاریەكی یاساییدا وەك پرانسیپی بەشداریكردن لەناوەندی ئەكادیمی و كرێكاری (وەك یەك)و هەروەها یاساگەلێكی نوێش دەرچوو كە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بەژیانی فەرەنسییەكانەوە هەبوو.
ئاشكراشە سەروەختێك بزاوتێكی ناڕازی دەتوانێت گۆڕانكاری لەیاساكاندا بكات، ئەوا نیشانەی ئەوەیە ئامانجی خۆی پێكاوە، چ لەئێستا و چ لەداهاتوودا. لەسەر ئاستی سیاسی بزاوتی ئایاری 68، توانی هاوكێشەكە بەتەواوەتی هەڵبگێڕێتەوە. بۆنمونە لاپەڕەی كۆنی دوای دووەم جەنگی جیهانی پێچایەوەو لاپەڕەیەكی نوێی هەڵدایەوە.
ئەمە وایكرد چەپ لەگەڵ فرانسوا مێتێراندا (بۆ دوو خولی یەك بەدوای یەك)، دەسەڵات بگرێتە دەست. مێتێران خۆی یەكێك بوو لەوانەی لەئایاری 68 بەشداری فیعلی كرد لەخۆپیشاندانەكادا، شان بەشانی خوێندكاران و كرێكاران. لەسەر ئاستی كلتووری گشتیش، شۆڕشی 68 فەزایەكی نوێی لەوڵاتدا خوڵقاندو بواری ئەوەی بۆ خوێندكارانی فەرەنسی ڕەخساند، تامتمانەو بڕوابەخۆبوون لەدڵ و دەرونی سەرجەم لاوانی فەرەنسادا بچێنن، لەئامادەییەكان و لەسەرجەم كایە جیاجیاكانی دیكەی كۆمەڵگەدا.
هەروەها ئامادەگی ئەو نەوە گەنجە بسەپێنن بەسەر نەوەی باوانی پێشوودا كەخاوەنی بونیادێكی پاتریار كیانەبوو، بونیادێك كەدەستی خستبووە بینی خەون و خولیای لاوان و هەموو دەشپێشخەریەكیانی زیندە بەچاڵدەكرد، بەبیانووی ئەوەی منداڵ و كاڵفامن.
ئەم بزاوتە چەپڕەو و بەرپرسەی فەرەنسا وایكرد، پرسی گۆڕان و نوێبوونەوە بگات بەگەنجان لەزۆربەی زۆری وڵاتانی فرانكۆفۆنی. ئەمەش بەجۆرێك بوو هەندێ دروشمی خۆپیشاندانی خوێندكاران كە لەحەفتاكاندا لەبەیروت بەڕێوەچوو، ڕەنگدانەوەو دەنگدانەوەی باهۆزی ئەو شۆڕشە خوێندكاریە بێت كە لەشەستەكاندا لەفەرەنساوە هەڵیكرد.
سەرەنجام دەتوانین بڵێین: (ئایاری 68 بۆ كۆمەڵگەی فەرەنسی دەسپێكێكی نوێ بوو، بۆ دەرەوەی فەرەنساش هۆكارێكی یارمەتیدەربوو بۆ یاخیبونی گەنجان و گوزارشتكردن لەخۆیان). ئەڵبەت ئەو دەسكەوتانەی لەفەرەنسادا چنیەوە، لەو ئەزموونانەی دیكەدا دووبارە نەبووەوە كەئیلهامیان لەئایاری 68 وەرگرتبوو. وەلێ ئەمە بابەتێكی دورودرێژی دیكەیەو دەمانباتەوە سەر ئەوەی، ئێمە ئەوسا لەكوێدا بووین یاخود دروست بڵێین ئێستا لەكوێداین.
