ڕامیار محمود
لە سەر مەسەلە تیرۆریستییەکان، ماوەیەکی زۆرە بەر کاردانەوەی ئیسلامی و دژە کاردانەوەکەی دەکەوین. کاردانەوەی ئیسلامی لە بەرکەوتنی ئیسلام بە مۆدێرنەوە، سەرەتا وەها دیمەنەکە هاتە پێشچاو جیهانی ئیسلامی، لە خەوی قوڵی ناو مێژووەکەی خۆی بێتە دەرەوە، بەشێوەیەک لە شێوەکان ئەم هاتنە دەرەوەیە ناتوانرێت لەبەرچاو نەگیرێت، تا ئەم هەنوکەیەش ناتوانین ئەو هاتنە دەرەوەیە بە هەند وەرنەگرین، ئەمە دیارە پرۆسەیەکی بەردەوامە، هەروەک چۆن پێچەوانەکەشی بەردەوامە بۆ ڕۆچوونە ناوەوە. لە سەر ئاستی سیاسی و ئایدیۆلۆجی، کۆنسێپتەکە بریتی بووە لە گەڵ یەکگرتنەوە لەگەڵ دونیای تازە، ناشناڵیزم و سۆشیالیزم دوو شەپۆلی گەورەی ناو ئەم دونیایە بوون. من ئەمە وەک بەڵگەی خۆ جووتکردنەوە لەگەڵ خۆرئاوادا وێنا دەکەم. گومان لەوەدا نییە نوێکردنەوەکەی جیهانی ئیسلامی لە سەر ئاستی سیمۆلۆجی (نیشانە و هێمایی) ماوەتەوە و ڕۆچوونە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکەی تووشی بە جێمان بووە. ئەمەش وای کردووە فشەڵی یان پوچییەک لە ناو تازەگەری و نوێکردنەوەی جیهانی ئیسلامیدا ببینین. دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین، لە شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێرانەوە، حوکمڕانیی ئیسلامیی دینی دەبێت وەک ئەگەرێکی کراوە و ئیلهامبەخش تەماشا بکرێت. ئەوان یەکەمجار ئیسلامیان وەک خەونێکی سیاسی لە حوکمڕانیدا ساخ کردەوە. خودی ناوچەکەش لەم ساڵانەدا کە تا هەنووکە بەردەوامە، شانۆی زەبروزەنگاویترین جوڵانەوەی ئیسلامییە کە داعشە. دیسانەوە وڵاتێکی وەک فەرەنسا ناونیشانی ئەم کردار و پەرچە کردارەیە، فەرەنسا بە تەنیا ناوی وڵاتێک نییە، بەڵکوو ناونیشانی وەرچەخانێکی هەرە گەورەی مێژووییە، لە شۆڕشی فەرەنسییەوە پچڕانێکی مێژویی ڕوو دەدات ئەگەر وشەی پچران یان دابڕان دروست بێت، لێرەدا بەكاری بهێنین. ئەم پچرانە لە سەر ئاستی کولتووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی لە دابڕانێکی بونیاتی بەرفراوان دەچێت و بە تەنیا پچڕانێک نەبوو لەناو مێژووی فەرەنسادا، بگرە نەک ئەورووپاش بەڵکوو بۆ مرۆڤایەتی. شۆڕشێک دەتوانین بەمانای شۆڕشێکی ڕەسەن ناوی بەرین، بۆیە دەڵێم شۆڕشێکی ڕەسەن چونکە لەدوای شۆڕشی فەرەنسی و ئەمەریکییەوە مرۆڤایەتی شۆڕشی بەخۆیەوە نەدیوە. شۆڕشی فەرەنسی مۆدێرنیزمی بە نێونەتەوەیی کرد و گوتارە ئایدیۆلۆجییەکەشی گڵۆبەلایز کرد. مرۆڤایەتی لە دوای شۆڕشی فەرەنسی لەناو پرۆسەی خۆ نیشتەجێکردندایە لەناو دونیادا پێشتر مرۆڤ ئاوارەیەکی میتافیزکی بوو بە دونیایکردنەوەی زەوی و ژیان بەرهەمێکی سەد لە سەد فەرەنسییانەیە. ئەوە ڕۆشنە ئەم ڕووداوانە لەناو ماسمیدیا و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا چۆن بەرباس دەخرێت بە شێوەیەک کە نەتوانین لە کرۆکی کێشەکە تێبگەین. بەگەڕخەرانی ئەم پرسە شوێنی تێفکرین بە تەواوی تەسک دەکەنەوە لە بری بژاردە، دابەشبوونی ئایدیۆلۆجی بەردەست دەخەن، واتە دابەش بوون بە سەر ئیسلام و دژەکەی یاخود ئیسلام و خۆرئاوا. رۆشنبیرانیش بە شێوەیەکی نەریتی لەناو وەڵامێكی کڵێشەییدان بۆ چارەسەری قەیرانەکە، کڵێشەیەک کە تاڕادایەک سواو دێتە بەرچاو کە ناوبراوە بە (عەلمانییەت، جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت) یاخود وەک چارەسەری پرسەکە دەبەسترێتەوە بە ڕۆشنگەرییەوە، ڕۆشنگەری ئەو شرینقەیەی پزیشک و پەرستیارەکانی ناو کولتوور لە ناو کۆمەڵگادا بەرزیان کردووەتەوە، ئەوان داوای هاوردەکردنی سەردەمێکی مێژوویی دەکەن لە ڕێگەی شریقەلێدانەوە،کۆڵیش نادەن لە شکستهێنانەکانیان، ئەوان تێ ناگەن هەموو ئایینەکان بە شێوەیەکی ناوەکی دەبێت خۆیان لە دەستی خۆیان ڕزگار بکەن. واتە ئەم خۆ رزگارکردنە دەبێت لە ناوەوە ڕووبدات،من ڕێک دەمەوێت بڵێم لە ناو ئیسلام خۆیەوە.بابەتەکە بەو ئەندازەیە ئاڵۆز نییە بۆچی ناو بەناو ڕووبەڕووی کاردانەوەی ئیسلامی ئەبینەوە کە بەشێوەی جیاجیا ئەم کاردانەوەیە مۆبییلزە کراوە بە شێوەی سیاسیانە واتە دەوڵەتان و بکەرە سیاسییەکان لە پشتی ئەم جۆرە لە مۆبیلیزەکرنی سیاسییەوەن لە پێناوی هێنانە ئارای دۆخێک کە جۆمسکی بە (جڵەوکردنی هۆشمەندی) ناوی دەبات، ئەوەشی ئەمڕۆ لە ناو مەیدانەکەدا دەرئەکەوێت هۆشمەندییە جڵەوکراوەکەیە کە خۆی لە ئیسلام و دژەکەی یان خۆرئاواو دژەکەیدا دەبینێتەوە و دەرفەتی هێنانە پێشەوەی تێفکرین بە شێوەیەکی ترسناک کەمبۆتەوە، ئێمە لە باردوخێکداین بێ ئەوەی لە کێشەکە تێ بگەین کەوتووینەتە بەر زۆرداری دوو بەرە ئەوانەی شیرنقەی خۆرئاوایان پێیە بۆ چارەسەری دەردەکە و ئەوانەشی شیرنقەی ئیسلامیان پێیە بۆ چارەسەری دەردەکە. ئیسلام کێشەیەکی ئۆنتۆلۆجی قورئانی نییە کێشەکە لە ناو هەڵگر و بکەری سیاسی و سۆسیۆلۆجی ئیسلامیدایە، کێشەکە لە ناو ئەو ژێر خانە کۆمەڵایەتییەی ئێمەیە.بۆ من دیارە مەترسییەکە چییە،بابەتەکە تا ڕادەیەکی زۆر پێکەنینێکی زۆر هەڵئەگرێ یان بە شێوەیەکی دروستر لە دۆخێك ئەچیت نە ئەزانیت بگریت نە ئەزانیت پێ بکەنیت، کاتێک وا ئەزانین دیمەنی ڕوداوەکە سەر بە مەودایەکی جوگرافی دوورە کە (فەرەنسا)یە بەڵام هەمان توندوتیژی ئیسلامی لە ناو سەرلەبەری کوچەو کۆڵانەکانی ئێمەیە بەشێکی هەرە زۆری بە هەند وەرگرتنی قوربانیانی خۆرئاوایی لە ناوەندی ڕؤشنبیری ئێمەدا بەمەی ئێستای فەرەنساشەوە بۆ ئەو نرخە بەرزە ئەگەڕێتەوە کە خۆرئاوا لە ناو سنوری خۆیدا دایناوە لە سەر خۆی،پەرستارو پزیشکە شرینقە بە دەستەکانی ناو کولتووری ئێمە ئەبێت هەموو جارێک جەخت لەسەرسوڕمانەکانی خۆیان بکەنەوە بە خۆرئاوا کە (ئازادی و برایەتی و یەکسانی) زیانی بەرکەوتووە. من تێ ئەگەم کاتی پێکەنینەکەیە کە تۆ لە ئەنفالدا پرسیارت نییە بە هەمان شێوە لە قڕکردنی ئێزدی و کاکایی..هتد ناوەندی رؤشنبییری ئێمە لە نمونەی ئەنفالدا ناتوانێت نرخ و بەها لە سەر کۆمەڵگای گوندی و ژیانی سروشتی دابنێت لە وە ئەچێت گفتیان لە ماکس ڤیبەر وەرگرتبێت یان کانت یان هەر نەفەرێکی تر. شورەیی بوونێک لەوەدا ئەبینن بە هۆی ئەو بەڵێنانەی بە مۆدێرنیزمیان داوە بێ ئەوەی کەسیش پرسیان پێ بکات، ئەمە ڕێک لە تراجیدی ئێزدی زۆر ڕەنگی دایەوە چونکە ناوەندی ڕۆشنبیری پێشوەختە گفتی داوە و قاچەکانی ئەکوتی بە ئەرزدا بە بزوتنەوەی ١٩٦٨ کەمتر رازی نابێت ئەو بەڵێنی بە جڤاتێکی دێرین نەداوە لە سەر جینۆسایدەکەی بێتە هزرین… وابزانم کاتی گریانەکەش هاتووە باسی بکەم، چونکە ئێمە تۆزێک پێ کەنین کاتی ئەوەش هاتتوە نەختێک بگرین،ئێستا خەیاڵم بۆ مەودای سۆسیۆلۆجی دچێت بیگومان لێرەدا بیرمەندێکی گەورەی وەک حەنا بەتاتۆ ئەمادەیە، بە شەوەزەنگی پایزەی ژورەکەم و کۆرۆناو مێژوشەوە حەزم لە قسەکردنە لەسەر مەودای سۆسیۆلیجی ئێمە بەم زەبرو زەنگەوە، من ئەوەی ڕوو ئەدات پێی ئەڵێم هاومەودایی سۆسیۆلۆجی و بە شێوەیەکی سادە ئەمەوێت دوو شت بڵێم:
یەکەم: لە د وای دروستبونی داعش و قڵەمڕەوەکەی ، تەنها مەودا سیاسییەکامان جیاواز بوو لە داعش کێشەی مەودای ئایدۆلۆجی و کولتوریمان نیزک نزیک بوو. هێڵیکی جیاکەرەوەی دیار نابینرێت لە ڕووی دونیا بینی کۆمەڵایەتی ئاینییەوە، دووەم هەموو ناوچەکە چونەتە ناو ئیسلامیزەیشنی سیاسییەوە کە بەراوردی رابردووی ئەکەین بە ئێستا گریانەکەیە..رێک بۆ دواوە گەڕانەوەیەک هەیە لە هەموو ڕووەکانەوە هەموو شارەکانی دەرەوەی سلێمانی کەوتن. تاران لە لە ١٩٧٩و بەغداد لە دوای ٢٠٠٣ و ئەستەنبول و دیمەشق و بەیروتیش. کە من ئێستا لێرە لە سلێمانی دەپەیڤم ڕەنگە ئێرە و ئەمە کۆتای سەنگەری بەرگریبێت لە مۆدێرنیزم لەم ناوچەیە، بۆیە دەڵێم کەوتن لە ئاسۆدا دەبینرێت.
