– گفتوگۆ لەگەڵ ئەدۆنیس –
شوان ئەحمەد كردوویەتی بەكوردی
*چۆن سەیری ئەو رووداوانە دەكەیت كە ئێستا لە وڵاتانی عەرەبیدا روودەدات؟
– پێموانیە كەس دوودڵ و راڕا بووبێت لە داكۆكیكردن لەو گۆڕانكاریانەو لە پشتیوانیكردنی داواكاریەكان؟ ئەو تەقینەوانەی لە تونس یان قاهیرە یاخود لە وڵاتانی دیكەی عەرەبیدا رویاندا، گرنگ و پێویست بوون و نامەوێت بچمە ناو وردەكاریەكانیانەوە. بەڵام یەكەم شت كە گازندەی لێبكەم ئەوەیە، ئەو رووداوانە خاڵی بوون لەهەر پرۆژەیەك ببێتە دەسپێك و باعیسی گۆڕانكاریی نەك هەر لە دەسەڵاتدا، بەڵكو لە گۆڕینی كۆمەڵگە و گۆڕینی ئایدیا و گۆڕینی كلتوریشدا. ئەوەی بینیمان لەپشت ئەو تەقینەوانەوە، گوتارێكی كلتوری گۆڕانخواز لەئارادا نەبوو، بەڵكو خەسڵەتی گشتی ئەو تەقینەوانە ئاینی بوو.
هاوكات تێبینی ئەوەشمان كرد كە پرۆژەی سیاسی ئەو تەقینەوەیە، پرۆژەی گەڕانەوە بوو بۆ بنج و بناوانێك كە خەڵك و خوا ناپاكیان لەگەڵدا كردبوو، بۆیە بە پێویستیان دەزانی بگەڕێنەوە لای، ئەوەش بۆ خۆی بەجۆرێك لە جۆرەكان بریتی بوو لە بنج و بناوانی ئاینی. گەر لەنێو ئەو رووداوانەدا قاهیرە و تونس هەڵبوێرین، دەبینین جوڵە و بزوتنی میللی راستەقینە و ئۆرگانی رووینەدا، ئەویش بەمانای تەقینەوە لە بەر هۆكارگەلێكی نێوخۆیی. ئاخر تەقینەوەكانی دواتر زیاتر دەرەكی بوون، نەك ناوخۆیی. دەمویست خۆپیشاندانێكی گەورە و بەرفراوان ببینم كە لە دیمەشق یاخود حەلەب رووبدات، واتە خەڵك و خوا بڕژێنە سەر شەقامەكان لەپێناو گۆڕینی كۆمەڵگەكەیاندا، هەروەك ئەوەی كەم تا زۆرێك لە تونس یاخود لە قاهیرە روویدا.
تێبینیەكی دیكەم ئەوەیە، ئەو جموجۆڵانە وەرگۆڕا بۆ بزاوتێكی چەكداری توندوتیژ. ئەوەش بواری رەخساند تا خەڵكانێكی دەرەكی كرێگرتە كە كاریان كوشتن و بڕینە، بێنە ناوەوە. باسكردنی ئەم وردەكاریانە گرنگە، گەر بێتو بیبەستینەوە بە مێژووی عەرەبەوە. بە كورتیەكەی ئامانجی ئەو رووداو و تەقینەوانە لە دەوری دەسەڵات دەخولایەوە، ئەویش بە مەبەستی گۆڕینی رژێم و لەپشتی ئەوەوە، هیچ پرۆژەیەكی سەرتاسەری لەئارادا نەبوو.
ئاخر بەدرێژایی مێژووی شۆڕشەكان، ئێمە پرۆژەیەكمان بۆ رزگاری نەبینیوە كە لەدەرەوەڕا بێت، لەبەرئەوە ئەم جوڵەو بزوتنانە بەجۆرێك لە جۆرەكان پشت بە مۆبێلیزەكردن دەبەستێت، لەمڕۆشدا وڵاتانی عەرەبی لەهەر كاتێكی دیكە زیاتر گوێ لەمستی دەرەوەن. دەی چۆن دەكرێت لەدۆخی شۆڕشدا بژین، لەكاتێكدا ئەو گروپە سیاسیە چەكدارانە سەر بەهێزی دەرەكین و گوێ لەمستی ئەوانن. ئەوەش شتێكە لە مێژوی وڵاتانی عەرەبیدا رووینەداوە. بەجۆرێك سیاسەتی دەرەكی و بیانی دەتوانێت لەناوەوە عەرەب داگیر بكات و پێویستە ئەم پرسەش، دەرگیری مێژوویەكی دیاریكراو و كلتورێكی تایبەت بكرێت.
*لە قسەكانتدا دەستەواژەیەكمان بەرگوێ كەوت کەدەڵێت: (پرۆژەی گەڕانەوە بۆ بنج و بناوانێك كە خەڵك و خوا ناپاكیان لێكرد).. ئەمە رووبەڕووی پرسیارێكی جەوهەریمان دەكاتەوە، ئەویش ئەوەیە: ئایا ئەو رابوونەی لەسەدەی نۆزدەهەمەوە دەستیپێكرد، هیچی پێشكەش نەكرد، بەڵكو رابوونێكی شكستخواردوو بوو؟
– بێگومان، تەنانەت خودی ئەو رابوونەش جۆرێك بوو لە گەڕانەوە بەرەو رابردوو.
*كەواتە ئەو دونیابینیە كامەیە كە لەرووی ئاینی و كلتووری و كۆمەڵایەتیەوە، پەیوەستین پێیەوە؟ بەواتایەكی دی ئەو دنیابینیە كامەیە كە كۆمەڵگەی عەرەبی لەسەر رۆنراوە؟
– گەر بێتو مێژووی عەرەب و تێكستە ئاینییەكان بخوێنینەوە (بەتایبەت دەقی قورئان)، دەبینین دیدگای ئیسلامی بۆ مرۆڤ و جیهان وەك ئەوەی باو بووەو بەو شێوەیەی كە هاتۆتە ئارا، لەسەر ئەم رەگەزانە رۆنراوە:
یەكەم _ موحەمەد كۆتا پەیامبەرە، واتە دوای ئەو پێغەمبەری دیكە نابێت.
دووەم _ ئەو هەقیقەتانەی موحەمەد وەك پەیامبەرێك گەیاندوونی، لەبارەی تەواوی ئەو مەسەلانەی پەیوەندییان بە ئاین و غەیب و ئەو بەهایانەی بەرهەمی ئەو پەیوەندیەن، واتە (مۆراڵ و هەڵسوكەوت و سەوداكردن)، كۆتا هەقیقەتن و لەدوای ئەوانەوە هەقیقەتی دیكە نییە.
سێیەم _ ئیسلام بەر لەخۆی پایەماڵ دەكات، كەوابێ دوای خۆشی هەروا لێدەكات. بەوپێیەش تاكەكەس بۆی نییە هیچ بگۆڕێت و دەسكاری هیچ بكات و هیچ كەم و زیاد بكات، بەڵكو ئازادی ئەو هەر ئەوەندەیە گوێڕایەڵ بێت و ئەو شتانە جێبەجێ بكات كەپێی دەوترێت.
ئەمەش مانای وایە لە دونیایەكی داخراودا دەژی كە بەرەوپێشچوونی تێدانییە.. نەك هەر ئەوەندەش، بگرە پێشكەوتن و بەرەوپێشچوون لەوێدا مانای نییە،لەبەرئەوەی پێشكەوتنی تەواوەتی لەوەحی دا بەدیهات كە چیدی دوای ئەو هەقیقەتی دیكە نییە. زەمەنیش بۆخۆی دەرفەتێكە تا ئەو ئەسڵ و فەسڵەی یەكەم بگوزەرێنین. ئاخر زەمەن لێرەدا هەڵگری داهاتوو نییە، بەڵكو مومارەسەكردنێكی بێكۆتایی تۆخكردنەوەی ئەو بنەمایانەیە كە لەرووی فیكری و رۆحیەوە لەسەری پەروەردەبووین. هەربۆیە ئێمەو مانان هیچ واتا و پێگەیەكی پێشكەوتن لەتەواوی مێژووی ئیسلامیدا ناخوێنینەوەو لەو جیهانبینیەشدا، نە ئازادی هەیە و نە ئازادی هیچ واتایەكی دەبێت. ئازادی تاكەكەس لەنێو ئەو جیهانبینیەدا هەر ئەوەندەیە، موسوڵمان بێت و پەیڕەوی ئیسلام بكات، بەتایبەتیش ئەو ئیسلامە باوەی لە ئارەدا بووە.
ئیسلام بەتوندوتیژی هاتە ئارا
*ئیسلام چۆن باڵادەست بوو؟
– ئیسلام وەك پەیامێكی ناتوندوتیژ دروست نەبوو، بەڵكو هەر لەسەرەتاوە بەتوندوتیژی دەستیپێكرد. هەر بۆ نموونە خاتوو خەدیجە بازرگان بوو، پەیامبەریشمان ژیانی بەبازرگانی دەستپێكرد. خەلیفەی یەكەمیش هەر بازرگان بوو، خەلیفەی دووەم و سێیەمیش بەهەمان شێوە. واتە ئاین وەك بازرگانی و پارە (واتە وەك دەسەڵات)، هاتە گۆڕێ. بۆیە پێویستە بپرسین: (چۆن ئەم دروست بوونەی ئاین، دەستبەجێ عەرەبی دابەشكرد؟).
ئاخر عەرەبە موسوڵمانەكان دوو بەش بوون: (قوڕەیش و ئەنسار). ئەنسار ئەوانە بوون كە لایەنگریی پێغەمبەریان كردو لەدژی خێڵی قوڕەیش بوونە پشت و پەنای. پاشان چۆن چۆنی ئەنسارەكان وەلاوەنران، سەروەختێ سەعدی كوڕی عەبادەی ئەنساری خواستی خۆی بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات دەربڕی و وتی: (ئەمیرێك لەئێوە و ئەمیرێك لەئێمە). مەبەست لەوەش هێنانەئارای جۆرێك لە شەراكەت بوو لەگەڵ قوڕەیشییەكاندا. هەر بەو جۆرەش قوڕەیش لەنێو خۆیاندا دابەش بوون. تەنانەت لەناو قوڕەیشیشدا دووەم خەلیفە رایگەیاند: (بەنو هاشم مافی ئەوەیان نییە، هەم پەیامبەر و هەم خەلافەت لەوان بێت .. گەر پەیامبەر لەوانە، ئەوا پێویستە خەلافەت بۆ كەسانی دیكە بێت). سەرتاپای پەنجا ساڵی سەرەتای دروستبوونی ئیسلام، شەڕو شۆڕی قوڕەیش و قوڕەیش، ئەمەوی و هاشمی بوو.
كەواتە ئیسلام لە بارودۆخێكی بازرگانی دەسەڵاتخوازی – توندوتیژدا دروستبوو. واتە توندوتیژی بەشێكی سەرەكی بووە لەو بونیادە كلتوورییەی بەدرێژایی ئەو قۆناغانەی تێیدا ژیاوین. ئەڵبەتە ئەمە هەر تایبەتمەندی ئیسلام نییە بەتەنها. تەواوی دنیابینییە یەكتاپەرستیە ئاینییەكان بەجۆرێك لەجۆرەكان لەو مەسەلەیەدا هاوبەش و چونیەكن، بەڵام بەهەندێك جیاوازییەوە. جیاوازی سەرەكیش كلتورییە. بۆنموونە ئاینی مەسیحی بەتوندوتیژی دەستی پێنەكرد، بەڵكو خودی خۆی رووبەڕووی توندوتیژی بووەوە، هاوكات لە بارودۆخێكی تەواو جیاواز لە بارودۆخی ئیسلامی پەرەی سەندو گەشەی كرد. ئاینی جولەكەش بەهەمان شێوە كە گۆڕان و دروستبوونی لەڕووی كلتورییەوە، خۆرئاواییانەیە. ئەم ئاینە دوای ئەوەی دووچاری تەقینەوە و پەرت پەرتبوونی لەجۆرێكی دیكە بوو، پەرەی سەندو ئەو پەرەسەندنەشی بووە مایەی جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت.
*تۆ پێتوایە کێشەکە لە رەگو ریشەو بنەچەدایەو ئەم پرسەش پێویستی بە مشتومڕ و گفتوگۆ هەیە.. گەلانی عەرەب بەچەند قۆناغێكدا گوزەریان كردووە، لەوانە قۆناغی دامەزراندنی سەرەتا تا بە سەردەمی كۆلۆنیالیزم دەگات. كەوابێ دەردەكەوێت پرسەكە پرسی ئایینە، پرسی ئیسلام و جولەكە و مەسیحییەتە؟
– من ناڵێم كێشەكە لە بنەچەدایە، كێشەكە لە خوێندنەوەی بنەچەدایە. كێشە لە مەسیحدا نییە، بەڵكو لەوەدایە چۆن لە مەسیح گەیشتوون. كێشەكە ئەوەیە چۆن دەق بخوێنینەوە. ئاخر ئەو بنەماو سەرەتایانە لەساو پەنای، خوێندنەوەگەلێكی دەسەڵاتخوازی و سیاسیدا پایەدار بوون و هاتنەئارا. لەگەڵ ئەوەشدا ناڵێم هەڵەكە تەنها لەوەدایە، بەڵكو دەڵێم: (ئێمە ناتوانین لەو روووداوانەی ئەمڕۆ حاڵی ببین و تەنانەت ناتوانین لە داعش و بەرەی نوسرەو ئاقاری ئاینی باڵادەست تێبگەین، گەر لەو بنەچانەو لە تێكستە سەرەكی و سەرەتاییەكانی تێنەگەین، چونكە داعش هەروا لەخۆڕاو لە هەوانتە دروست نەبووە. داعش بەشێكی سەرەكیە لەمێژووی ئیسلامی).
*هەر بە هەمانشێوە بەشێكی سەرەكییە لەساتەوەختی ئێستاش؟
– ئەمە زیاتر بۆچونەكەی من دەسەلمێنێ. ئەمە ئەرگیومێنتێكی دیكەیە لەسەر ئەوەی ئەو رابردووە، هێشتا ئامادەگی هەیەو بەردەوامە.
بنەماكان
* بۆچی پەیامی ئاینی زاڵە، كەچی بۆ نموونە پەیامی لیبراڵی یاخود سۆسیالیستی لەئارەدا نییە؟
– پێموایە ئێمە ناتوانین وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە، بەبێ تێگەیشتن لە بنەماكان: (وەك ئەوەی چۆن گەشەیانكردو چۆن چۆنی هەتا ئێستاش زیندوون و درێژە بەژیان دەدەن). ئێمە لە شەقامدا لەسەر ئەو بنەمایانە دەژین كە بەرهەمی دەستی عومەر و ئەبوبەكر و عوسمانەو ئەوە لایەنگر و شوێنكەوتوانی ئەوانن، تەقەدەكەن و دەسەڵات قۆرغ دەكەن. بەڵام ئەوەی بۆچی هێزەكانی دی كە نەیاری بەهێزی ئاینن ئامادەگیان نەما، ئەو پرسیارێكە قسە و باسی زۆر هەڵدەگرێت.
*وەلاوەنران و سڕانەوە؟
– كەس ناتوانێ مرۆڤێكی چالاك كە ئامادەیی مردنی تێدابێت وەلاوە بنێت، هیچ كەس ئەوەی بۆ ناكرێت.
*ئەی هیچ شوێن دەست و كاریگەریەكی بەجیهانیبوون نابینین كە لەمڕۆدا تەمەنی لە چل ساڵ تێپەڕیووە؟ بەو مانایەی ئێمە لە میانەی ئەم بەجیهانی بوونە نوێیەدا، داڕمانی چەندین دەوڵەت و پاشەكشەی ئایدیاگەلێك و پەراوێزخستنی دەستەو تاقمی زۆر گەورەی پەنابەرانمان لە ئەوروپادا بینی، بەدیاریكراوی موسوڵمانان.. ئەوەچییە هانی گەنجانی موسوڵمان دەدات لە (ئەوروپا و ئینگلتەرا و ئەڵمانیا و چیچان)، بۆ شەڕكردن روو لە سوریا و عێراق بكەن؟
پێتوایە لەنێوان ئەو هۆكارانەدا پەیوەندییەك هەبێت و ئەوانەش هاندەر بووبن بۆ ئەم رابوونە ئیسلامیە؟
– وەڵامەكەم دەكەم بەپرسیارێكی دیكەو دەڵێم: (بۆچی لەسەردەمی بەجیهانیبووندا ئەم هێزە ئایینیانە تەقینەوەو هێزە نەیار و ركابەرەكانی دیكە دیارنەبوون؟ بۆچی بەجیهانیبوون ئەو هێزە ئایینیانەی لەئامێز گرت و باوەشی بۆ هێزەكانی دیكە نەكردەوە كە لەكۆمەڵگەدا زیندوون و هەڵگری پرۆژەیەكن بۆ داهاتوو. ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كەشتێكی دیكە هەیەو میللەتان خۆیان (بەداخەوە) خۆبەخۆ رانەبوون و دەنگیان هەڵنەبڕی، بەڵكو ئەوەی بەو كارە هەستا هێزگەلی دیكە بوون.
*لێرەدا مەبەستت دەسپێكی شۆڕشەكانە، نەك چارەنووسیان؟
– گرنگ دەرەنجامە، نەك سەرەتاكان. ئەڵبەتە لەو نێوەندەدا هەڵاوێرد هەیە، بەڵام بۆ نموونە لە سوریا یەك لەسەر سێی خەڵك كۆچیانكرد. لە دونیادا میللەتێك نییە كۆچ بكات و ئێمەش هەر بەردەوام بین لەسەر ئەوەی، وەك میللەتێكی شۆڕشگێڕ ناوی بێنین.
ئەو جەماوەرە مەدەنیەی لە شۆڕشدا بەشداربوو، هەنووكە لەدەرەوەی هاوكێشەكەدایە.. ئەمڕۆكە كێ لە سوریادا شەڕدەكات؟ ززۆربەی شەڕكەرەكان لەدەرەوە هاتوون. ئەوەی لە گوندەكاندا شەڕدەكات، گەل نییە. گۆڕانكارییەكی هێندە گەورە روویداوە، تەنانەت ناتوانین ناوی بنێین نە شۆڕش و نە راپەڕین. هەنووكە شەڕێكی راستەقینە لەسوریا بەڕێوەدەچێت كە خەسڵەتێكی مەزهەبی و نێوخۆیی هەیە. گەل وەك ئەوەی ئێمە باسی لێدەكەین و هیواخوازین راپەڕیبایە، ئەوە ئەو نەبوو كە راپەڕی و سوریاش نموونەیەكە. ئێمە هەموومان و خۆشم بەر لەهەموان لایەنگری گۆڕینی رژێمەكانین، بەڵام پێویستمان بەوەیە بزانین چی دەگوزەرێ.
بەكورتیەكەی دەتوانم بڵێم: (هەرگیزاو هەرگیز مەبەست رژێمەكان نەبووە، رژێمەكان تەنها ئامڕازێك بوون، بەڵکو مەبەستی سەرەكی وێرانكردنی وڵات بووە).
هێزی بیانی
*كێ دەیەوێت ئەم وڵاتانە تێكوپێك بدات؟
– هێزی بیانی. وەك ئەوەی لەگەڵ تێكشكاندنی رژێمی عێراقی یان رژێمی لیبیدا بینیمان و لە ئێستاشدا لەسوریا بەڕێوەدەچێت. چۆن هێزی كۆنەپەرست و هێزی بیانی، رێبەرایەتی شۆڕش دەكەن؟ ئایا لەسەرتاسەری جیهان و لەتەواوی قۆناغەكانی مێژوودا، شۆڕشێك هەیە كۆنەپەرستەكان رابەرایەتیان كردبێت و كلكیان لەگەڵ دەرەوەدا گرێدابێت؟
*لەمێژووی نوێماندا ئیخوان موسلمین كە ساڵی 1928 لەمیسر پەیدابوون، پەرچەكردارێك بوون لەدژی دەوڵەتێكی دیموكراسی مۆدێرن و هەڵكشانی دیموكراسی لیبرالی نوێ. بەرای تۆ ئەو تەوژمە گەورەیەی لەئێستادا دەیبینین، وەڵام و كاردانەوەیە بەچی؟ بەتایبەت كە ئێمە هیچ پرۆژەیەكمان بۆ دیموكراسی نەبووەو رێگەش بەهێزی بیانی نەدراوە تا لە ناوچەكەدا دەوڵەتێكی سیكویلار كە لەسەر دیموكراسی دامەزرابێت، دروست بكات؟
– راستە، با وەك نموونەیەك ئەمریكا وەربگرین. تاكە یەك نموونەم بدەرێ بیسەلمێنێ سیاسەتی ئەمریكا پشتیوانی لە گەلانی ستەمدیدەو ژێردەستە كردبێت و ئازادی كردبن، یاخود یارمەتی دابن تا ئازاد ببن. ئەمریكا یەكەم دەوڵەتە بۆمبی ئەتۆمی لەدژی مرۆڤ بەكارهێنابێت و خودی سیستەمی ئەمریكیش، لەسەر تەفروتوناكردنی تەواوی میللەتێك دروست بووە كە ئەوانیش هندییە سورەكانن. كەچی لەگەڵ ئەوەشدا شۆڕشگێڕانی عەرەب، دڵخوازی ئەمریكان و بەئەمریكا سەرسامن.
ئەوەی لە جیهانی عەرەبیدا روودەدات بەئەقڵدا ناچێت، بۆنموونە لە لیبیا. خۆ ئێمە هەموومان دژی قەزافی بووین، دەی بەئەقڵدا دەچێت وڵات بەو شێوەیە وێران بكرێت؟ هەمان شت لە سوریا و عێراقیش بەڕێوەدەچێت. ئەوە چ شۆڕشێكە پەیكەر و مۆزەخانە، یان گروپێكی وەك ئێزیدیەكان دوژمنی بن و هەستێت بە قەڵاچۆكردنیان؟
*كەواتە ئەو دیدگا و جیهانبینییە كامەیە كە بشێت ئێمە وەك كۆمەڵگەی عەرەبی پێیەوە پەیوەست بین و سەرو سەودامان لەگەڵیدا هەبێت؟
– پرۆژە و ئایدیاكان و داهاتوو، لەسەر ئاگری شیكاری و لێكدانەوە دێنە ئارا. دیدگایەكی ئامادەكراوی پێشوەختە بوونی نییە. گەر بارودۆخی خۆمان تێنەگەین، ئەوا ناكرێت هیچ دەرەتانێك بدۆزینەوەو هەر لەنێو كێشە و گرفتەكانماندا نوقم دەبین.. ئێستاو لەگەرمەی شۆڕشدا كە مەیدانی ئازادی و ئازادبوونە، دەبینین لەرۆژانی ستەمكاریی زیاتر بیرمەندان لەبەردەم هەڕەشەو مەترسیدان. دەی ئەوە بە ئەقڵدا دەچێت؟
گەر مرۆڤی بیرمەند لەجەستەیدا ئازاد نەبێت و لە راوبۆچوون و بیركردنەوەیدا سەربەست نەبێت، لە هاتوچۆیدا لەسەردەمی شۆڕشدا ئازاد نەبێت، دەی چۆن بیربكاتەوە. كوا شۆڕش؟ كەواتە خەوش و ناڕێكیەك هەیە و بەداخەوە ئێمە بە هەر هۆكارێك بێت، هەوڵی شاردنەوەی دەدەین. بۆیە دەڵێم لەبەر رۆشنایی تێگەیشتن لە بنەچەو رەگوڕیشە، دەتوانین بەشێوەیەكی ورد لەوە حاڵی بین كە لەئێستادا روودەدات. ئاخر ناكرێت وەها سەیری ئەو رووداوانە بكەین كە ئێستا لە وڵاتانی عەرەبیدا دەقەومێت، وەك ئەوەی شتێكی دابڕاو بێت لە مێژوو، یاخود شتێكی كتوپڕ و لەناكاو بێت، بەڵكو بەشێكە لەو مێژووەو لەوێوە سەرچاوە دەگرێت.
بەدرێژایی چواردە سەدە عەرەب نەیتوانی هاووڵاتی بوون بێنێتەدی، لەكاتێكدا رۆمانەكان لەسەرتاسەری ئیمپراتۆریەتەكەیاندا، ئەوەیان بەدیهێناو رەگەزنامەی رۆمانیان بەتەوای خەڵك و خوا بەخشی. عەرەب نەیانتوانی نە بونیادی خێڵ هەڵوەشێنن، نە بونیادی هۆز و مەزهەب هەڵتەكێنن. بەكورتیەكەی هیچ شتێكی بنەرەتیمان ئەنجام نەدا.
*كەوابێت چەمك و تێگەیشتنەكان هەروەك خۆیانن و بەمانا قوڵەكەی دنیابینی، گۆڕانكارییان بەسەردا نەهاتووە؟
– بێگومان وایە. كێشەكە لەپراكتیزەكردنی تیۆریا و روانگەدایە، گەر نا ئەی مەئمون چۆن دروست بوو؟ چۆن خەلیفەیەكی وەك مەئمون بڕیار دەدات بەوەرگێڕانی ئەوی دی كە سەرلەبەر رەتدەكرێتەوە؟ یان شاعیرێكی وەك ئەبوئەعلای مەعەڕی، یاخود ڕاوەندی چۆن پەیدا دەبن؟ بۆچی خەلیفەی ئەمەوییەكان وەك عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان نەبوون كە شاعیرێكی دیانی بەناوی (ئەخطەل)ەوە میوانداری دەكرد بەسەرخۆشی و ئەویش رووی لە خەلیفە دەكردو پێی دەووت:
اذا ما ندیمی علني ثم علني
ثلاث زجاجات لهن هدیر
خرجت أجر الذیل في كأنني
علیك أمیر المؤمنین أمیر
كەچی لەهەمان كاتدا عومەری كوڕی عەبدولعەزیز دەكوژن، لەبەر ئەوەی كەسێكی كراوە بووە! لەبەرامبەر ئەوەدا چۆنە یەك تاكە شاعیری عەرەب نابینین كە بڕوادار بێت؟
ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە ئیسلام دەسەڵات و پارەیە، نەك كلتور. واتە سیاقێكی مێژوویی بۆ پرۆژەی گۆڕانكاریەكی راستەقینە، لەئارادا نەبووە. ئەوەی هەبووە پرۆژەی دەسەڵات و خەلافەت بووە، وەك ئەوەی كەلەپووری ئیسلامی باسیدەكات و دەڵێت: (فەرمانڕەوایی و دەسەڵات بۆ ئەوەیە باڵادەست دەبێت، خەلافەت بۆ ئەوەیە سەردەكەوێت). بەهیچ جۆرێك دیدێكی كلتوری نییە، ئەوەی هەیە ناكۆكی و دژبەریەكی سەیروسەمەرەیە.
*ئایا پێكهێنانی بەرەیەكی مەدەنی – عەرەبی – عەلمانی، شیاوە؟
– ئەوە پرۆژەیەكەو دەبێت بێتەدی. من لەو بڕوایەدام لەبری بانگەشەكردن بۆ یەكبوون و یەكیەتی عەرەب بەشێوازی سەدەی نۆزدەو سەدەی بیست، پێویستە لەسەر بنەمایەكی مەدەنی _ عەلمانی كاربكرێت.
*ئەدی شۆڕشی لیبرالیستەكان و شۆڕشی عەبدولناسر، شكستیان نەخواردو ئەو سەردەمانەش بەسەردەم و قۆناغی ئائومێدی ناوزەد ناكرێت؟
– لیبرالیستەكان چیانكردو عەبدولناسر چیكرد؟ گەر بێتو شۆڕشی عەبدولناسر بەشۆڕشی ماو لە چین بەراورد بكەین کە هەر لە یەك سەردەمدا بوون(واتە ساڵی 1958). با لە دەسكەوتەكانی ماو وردبینەوەو بەراورد بکەین کەچۆن عەبدولناسر نەیتوانی تاکە یەک زانکۆ(کەئاستێکی نێو دەوڵەتی هەبێت)، دروست بكات. دووبارە دەیڵێمەوە: (بەبێ خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ ئاین، بەجۆرێك كەس بەگژی كەسی دیكەدا نەچێت و تەواوی ئایینەكان ببنە ئیماندارییەكی تاكەكەسی ئازادو ئاینی كۆمەڵگەش ببێتە ئایینی مرۆڤ و ئازادی و مافەكانی، ئەوا بێ بوونی ئەوانە، هیچ جۆرە پێشكەوتن و بەرەوپێشچوونێك بەدی نایەت).
*ئەی دیموكراسی؟
– یەكەم مەرجی دیموكراسی بریتیە لە داننان بەوی دی دا. نابێت داننانیشتمان بەوی دی لەسەر بنەمای تۆلێرانس بێت، بەڵكو لەسەر ئاستی یەكسانی بێت. ئەوەش مەحاڵە بێتە دی ، مادامەكی ئایین ژێدەری بەهاكان بێت .
گەر بتەوێت باس لە ئازادی بكەیت ، ئەوا تۆ پێویستت بەتاكە كەسێكە بە فیعلی بەرپرسیار بێت و خاوەن خودێكی ئۆتۆنۆم بێت و چارەنوسی لە دەستی خۆیدا بێت. ناكرێت باس لە ئازادی بكەین ، لە كاتێكدا هیچ هاوڵاتیەك (ئیدی چەند بەتوانا و رۆشنبیر بێت و بلیمەتی سەردەمەكەی خۆی بێت)، نەتوانێت پلەو پایەیەكی دەسكەوێت، تەنها لەسەر بنەمای تائیفی نەبێت، بۆ نمونە وەك ئەوەی لە لوبنان روودەدات. لەبەرئەوە لوبنان و هەموو عەرەب، لە بازنەیەكی بەتاڵدا دەخولێنەوە. عومرێكمان بەڕێكرد لەپێناو گۆڕینی دەسەڵاتدا ، بە گۆڕینی وەزیرێك بۆ وەزیرێكی لەو شارەزاترو نەرمو نیانتر، وەلێ بێ ئەوەی بتوانێت هیچ بگۆڕێت و هیچ ئەنجام بدات.
ئێمەی عەرەب بە درێژایی سەدەكان، جگە لە گۆڕینی دەسەڵات و گۆڕینی رژێمەكان هیچی دیكەمان نەكردووە. سەدان جار رژێمەكانمان گۆڕی، بەڵام ئەی لەگەڵ رژێمەكاندا چیمان گۆڕی ؟ هیچمان نەگۆڕی، نە پەروەردە و نە خوێندنگە و… ئەو هێزانەی ناوی (نائومێدی) تان لێنان نائومێدی نییە، ئەوان خۆیان نائومێدی بوون، لەبەر ئەوەی هیچ پرۆژەیەكیان نەبوو.
*ئەو پڕۆژەیە پرۆژەی دەستەبژێر بوو، ئەو دەستەبژێرانە چییان پێشكەشكردو ئەمێستا لەكوێن؟
– شكستیان خواردو ئەو بۆشاییەی دروستیانكرد، هێزە تیرۆریستیەكانی ئێستا كە رەگو ریشەیان هەیە و بانگەشەی گەڕانەوە بۆ رەگو ریشە دەكەن و بەناوی ئایینەوە حوكم دەكەن و دەكوژن، پڕیان كردەوە.
*دەی چی بكەین؟ دەبێت تەسلیمی ئەوە بین؟
– دەستەبژێرەكان ناتوانن ئەوە بكەن كە پێشتر كردویانە. گوتاری رابردوویان كۆتایی هات و پێویستە لە گوتارێكی دی بگەڕێن. وتوومەو دووبارەشی دەكەمەوە، ئەم هێزە زیندووە نوێیانەی ئەمڕۆ دەبێت تەنها لەسەر بنەمایەكی مەدەنی– عەلمانی كاربكەن، گەر نا ئەوا كارەكانیان هیچ مانایەكی نابێت. گەر كار لەسەر ئەو بنەما روون و رەوانە نەكەن، دەكەونە هەمان ئەو چاڵ و چۆڵەی بزاوتە ناسیۆنالستی و یەكیەتی خوازەكانی پێشووتر تێیكەوتن . من جارێكیان وتم: (پێویستە لەسەرمان بە درێژایی جیهانی عەرەبی، بەرەیەكی مەدەنی دابمەزرێنین).
*تا چەند دەكرێت چارەسەرێكی لەوجۆرە ، لەسە زەمینەی واقیع پراكتیزە بكرێت؟
– نازانم تا چ ئاستێك دەكرێت پراكتیزە بكرێت، ئەمانە چەند بیروبۆچونێكن و تاوتوێیان دەكەین. گرنگ ئەوەیە چۆن دووربین و ژیرانە شێوازی كاركردنی رابردوو بگۆڕێت كە لە دروستكردنی گۆرانكاریدا ، شكستیان هێنا. گرنگ ئەوەیە. چارەسەری ئامادەو حازربەدەست ، تەنها لە ئایین و ئایدۆلۆژیاكاندا هەیە. ئێمە ئاینمان تاقیكردەوە، تیاچوین و ئایدۆلۆژیاكانیشمان ئەزموونكرد، هەرتیایان بردین.
* لە سایەی ئەو داڕمانەدا، ئایا دەشێت بەجۆرێك لە جۆرەكان فۆرمەلای ئەو گوتارە بكەین؟
– بەڵێ بێگومان، چونكە ناكرێت راست و چەپ بەسەر گەلێكدا بهێنیت.
* بەڵام داخۆ دەستەبژێری عەرەبی، دەستەبژێرێكی عەلمانییە؟
– سیاقێكی مێژوویی عەرەبی هەبوو بە یەكجاری شكاو تەواوبوو، ئەوەش ئەو سیاقەیە كە تێیدا ژیاین و درێژكراوەی چاخی رێنیسانس بوو. ئەوە سیاقی یەكیەتی و ناسیۆنالیزمی عەرەبی بوو كە بەرجەستەبوونی راستەقینەی خۆی، لە جامیعەی وڵاتانی عەرەبیدا دۆزیەوە. جگە لەوە هیچ شتێكی دیكە لە گۆڕێدا نییە. ئێمە سەرباری ئەو هەموو سەروەت و سامانە بێشومارەی هەمانە، نەمانتوانی تاقە زانكۆیەك كە ئاستێكی بەرزو باڵای لە جیهاندا هەبێت، دابمەزرێنین. نەمانتوانی لە هیچ بوارێكدا، سەنتەرێك بۆ توێژینەوە دروست بكەین. نەمانتوانی مۆزەخانەیەكی مۆدێرن كە نرخ و بەهای هەبێت، دابمەزرێنین.
تێكرای دەسكەوتە مێژووییەكان كە نیشانەی گەشەو پێشكەوتنە، هیچمان لێی بەدی نەهێنا. گەر بێتو بەراوردێك بكەین، لەسەردەمی كودەتا مەعریفییەكانی سەدەی بیستەمدا، دەبینین چەندین وڵاتی ئەفریقایی هەن كە خاوەنی هیچ مێژوویەك نین، وەك مێژووی وڵاتانی عەرەبی و وەك ئەوانیش كۆن و دێرین نین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەنگاوی گەورەی وەهایان هەڵهێناوە كە ئێمەی عەرەب نەمانتوانیووە ئەنجامی بدەین: بۆ نموونە نەیجیریا. عەرەب وەك گەل و نەتەوە ئامادەگیان نییە، بەڵكو ئەوان لەبەر چاوی دەرەوەدا، تەنها سەروەت و سامانن و هیچی تر.
ئێمەی عەرەب خەڵكانێكی تەمبەڵ و نەكردەین، پێویستە بەردەوام رەخنە لەخۆمان بگرین. وەك ئەو ئایەتەی دەڵێت: (ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم). بۆ نموونە شیعری عەرەبی وەربگرە كە بەیەكێك لە گرنگترین ئەو شیعرانە دادەنرێت لە دونیادا نوسراوە، كەچی تا ئێستا هیچ توێژینەوەیەك دەربارەی ستاتیكای زمانی شیعریی نەنووسراوە.
*ئەی بۆ نموونە دەربارەی (جرجانی)، چی؟
– جرجانی تەنها باسی لەزمانی قورئان كردووەو نموونەی بەهەندێ لە كۆپلەی شیعریی هێناوەتەوە. ئەوەی مەئمون ئەنجامیدا لەسەر ئاستی وەرگێڕان، هەنگاوێكی گرنگ بوو. توانی عەرەب بە خۆرئاواوە گرێ بدات، وەلێ ئەو هەوڵە شكستی هێناو خەفە بوو. كەواتە ئەوە تاكەكەسەكان بوون بەو كارانە هەڵدەستان، نەك سیستەمێك ئەنجامیدابێت یاخود جیهانبینی و ئاقار و میتۆدێك لەئارەدا بووبێت.
*ئایا هاوڵاتی عەرەب بۆیە ناتوانێت هیچ جوڵەیەك بكات، لەبەرئەوەیە بە ئایین كۆت و بەندكراوە؟ واتە هۆكاری ناكارایی و دەستەوستانی، تەنها پەیوەندی بەئایینەوە هەیە؟
– ئەڵبەتە ئەوە تەنها هۆكار نییە، وەلێ ئەوە بە نیشتەجێبوون لە ماڵێكی داخراودا دەچێت. چۆن لەو ماڵە داخراوە بچینەدەر؟ پێویستە دەرگاكە بكەینەوە، واتە ئایین لە دەوڵەت جیابكەینەوە. بەمانای ئەوەی مەدەنیەتی كۆمەڵگە، هەنگاوی یەكەمە. بەڵام بێگومان هەر ئەوە بەس نییە.
دیموكراسی لە ئەوروپا بەری چەند سەدەیەكە هاتۆتەئارا، كەچی تا ئێستاش ئەوروپاییەكان رووبەڕووی گرفت و و كێشە دەبنەوە. ئەو پرۆژانە پرۆژەی كراوەن و ئاست و سنوورێك نییە تێیدا رابووەستن، بەڵكو لە گەشە و بەرەوپێشچوونی بەردەوامدان. بەڵام بەبێ عەلمانیكردن و بەشارستانێتی كردنی كۆمەڵگە، ناتوانین هیچ شتێ بكەین. بۆ ئەوەش دووسەد ساڵ ئەزموونمان هەیەو دەبێت لەبەرچاوی بگرین.
لەسەدەی نۆزدە و بیستدا، بیرمەندگەلێكمان هەبوو كەبیرمەندی مەزن بوون و ئایدیاگەلێكی گرنگیشیان بەرهەم هێنا، تەنانەت هەندێكیشیان زۆر لە ئێمە بوێرتر بوون، وەلێ دەرئەنجام چی بوو؟
پێویستە دڵنیابین لەوەی كە كۆمەڵگە ناگۆڕێت، گەر دامەزراوەكان نەگۆڕێن.
*ئایا بەدرێژایی ئەو ماوەیە، توانیمان كۆمەڵگە بونیاد بنێین؟
– نەخێر، لەبەرئەوەی بایەخمان بەوە نەدەداو تەنها گرنگیمان بە دەسەڵات دەدا. ئیسلام دەسەڵاتە، كلتوری دەسەڵاتیش هەمیشە زاڵ و باڵادەست بووە. دەسەڵات بۆ ئەوانەبووە كە توندوتیژیان بەگەڕخستووەو توانیویانە زاڵ ببن. قسەو باس سەبارەت بە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان، هیچ مانایەكی نابێت گەر ئەو دید و تێڕوانینەمان نەگۆڕین.
*ئەی سەبارەت بە هەوڵی ریفۆرمی ئاینی دەڵێن چی؟
– ئایین چاكسازی تێداناكرێت، یان باوەڕی پێدێنین یان نا.
*ئەمە وامان لێدەكات ئاوڕ لە پرسێكی دیكە بدەینەوە كە بەردەوام قسەو باسی لەبارەوە دەكەین، ئەویش دید و تێڕوانینی تۆیە بۆ كلتوری عەرەبی لە ئێستادا. كلتورێك كە لە گەرمەی رووداوەكانی ئەمڕۆدا ناتوانێت جێگەیەك بۆ خۆی بكاتەوە، بەڵكو زیاتر وەها دەبینرێت وەك ئەوەی لە پەراوێزی رووداوەكانی ئێستادا بێت؟
– بەرلەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە، ناوی تەنیا یەك رۆشنبیری عەرەبم پێ بڵێ یەك پرسیاری سەرەكی لە ئیسلام كردبێت. ناوی نووسەرێكم بدەرێ لەمڕۆدا، پرسیارێكی دەربارەی بەهای وەحی لەرووی مەعریفیەوە وروژاندبێت؟
ئاخر چۆن بتوانین مەعریفە لە سیستمێكی كلتوریدا بەرهەم بهێنین كە وەحی تێیدا باڵادەست بێت؟ كێ هەیە پرسیاری لە وەحی كردبێت؟ كێ پرسیاری دەربارەی كەینونەی ژن لە ئیسلامدا خستۆتە روو، وەك بوونەوەرێكی سەربەخۆ و خاوەن بڕیار و چارەنووسی خۆی؟ یەك بیریاری عەرەب نییە، ئەو پرسیارانەی لە ئیسلام كردبێت. ماركسیستەكان ئاینیان لەنێوان دوو كەوانەدا داناو پێیان وابوو مردووە.
دوورترین شوێنێك كە بیرمەندانی عەرەب پێیگەیشتبن ئەوەیە، بەپێویستی دەزانن تێكستی ئاینی وەك تێكستی مێژوویی بخوێننەوە. بەو مانایەی تێكستی قورئانی لە هەلومەرجێكی دیاریكراودا هاتۆتە ئاراو ئەو هەلومەرجەش گۆڕاوە، بۆیە دەبێت وەك تێكستێكی مێژوویی سەیری بكرێت. بەڵام هێندە بەس نییە كە بڵێین پێویستە وەك دەقێكی مێژوویی سەیری دەقی ئاینی بكرێت، بەڵكو دەبێت بپرسین ئەو دەقە چییە؟
پرسیارە سەرەكیەكانم نەكردووە
*دەڵێن رۆشنبیری ئێستا هیچ پرسیارێكی نەكردووە، ئەی تۆ وەك بیریارێكی عەرەب چ پرسیارێكت وروژاندووە؟
– سەرباری هەموو ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەم كراوە، وەك خۆم هیچ یەك لەو پرسیارە سەرەكیانەم نەوروژاندووە. من نەمپرسیووە بەهای مەعریفی وەحی چییەو نەچوومەتە سەر تاوتوێكردنی. راستە من ئاماژەم بۆ كردووەو قەرەی كەوتووم، وەلێ رووبەڕووی نەبوومەتەوە. هەروەها من پرسیارێكی سەرەكی دیكەشم نەكردووە كە پەیوەستە بە ژنەوە.
لەمڕۆدا ژنان لەنێو قەفەز دەنرێن و بەچەند قرشێك دەفرۆشرێن، كەچی یەك بەیاننامەی فەرمی دەرنەچوو سەركۆنەی ئەو بابەتە بكات! لە كوێ دەژین؟ پێویستە زۆر بە راشكاوانە رووبەڕووی ئەو مەسەلانە ببینەوە، گەر نا ناتوانین لەو زەلكاوە بێینە دەرێ.
*ئایا (داعش) پەردەی لەرووی هەموو ئەو ئایدیا و پاشخانە ئایینیە باوانە هەڵماڵی؟
– ئێمە گەر مێژوومان بەچاكی بخوێندایەتەوە، نە پێویستمان بە (داعش) دەبوو نە بەقێزەونی و ترسناكی لەوجۆرە. ئەوەی بارودۆخەكەشی دژوارتر كردووە، ئەوەیە هەندێ پەیڕەو و بەرنامەی عەرەب رێگە بەوە نادات، لاپەڕەی كتێبە گرنگ و پێویستەكان هەڵبدەینەوە. تەنانەت هەندێ كتێبخانەی سەرەكی دەچن كتێبەكانی ئیبن روشد لە خوێندكاران دەشارنەوە!
*با بچینەوە سەر كلتور و ئەدەب. لە چامەی (كات)دا ئەم دەستەواژەیە هاتووە: (ئەی بڵێسەكەی ئێستا، پێمان بڵێ…). تۆ چی دەڵێیت؟
– نازانم، بریا بمزانیایە. ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو قەیرانەیە تێیكەوتووین. پێویستە خۆمان بە خۆرئاوا بەراورد نەكەین. واتە ئاخۆ (خۆرئاوا بەد بووە یان شكۆمەند)، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خۆرئاوا لە ململانێكردنیدا لەگەڵ ئاین (بەتایبەتی)، هەنگاوی گرنگی ناوەو لە شۆڕشی پیشەسازیشدا بەهەمان شێوە. هاوكات لە خۆرئاوا رۆشنبیر بۆتە بەشێكی ئۆرگانی لە بونیادی كۆمەڵگە. بەجۆرێك دەتوانێت ئازادانە گوزارشت لە بیروبۆچوونەكانی بكات، بەبێ ئەوەی كەس خراپەی دەرهەق بكات یاخود سزای بدەن. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ كە رۆشنبیر توانای ئەوەی هەیە كاریگەری دروست بكات، لەبەرئەوەی كۆمەڵگە لە زانكۆ و قوتابخانە و ژیانی گشتیدا، دان بە رۆشنبیریدا دەنێت وەك بوونەوەرێكی ئۆتۆنۆمی كاریگەر، بەڵام لە رۆشنبیریی ئێمەدا كە رۆشنبیرییەكی وەزیفیەو رۆشنبیریش وەك فەرمانبەرێك سەیردەكرێت، تێكست وەك تێكست ناخوێندرێتەوە، بەڵكو نووسەرەكەی دەخوێندرێتەوە (كێیە و دەبێت كێ بێت؟)، چ ئینتیمایەكی هەیە؟ لە چ حزبێكدایە؟ كەچی تێكستەكە ناخوێندرێتەوە.
رۆشنبیری عەرەب بەگشتی، پاشكۆیە یان فەرمانبەرەو ئازادی تەواوەتی نییە. گەر من ئازادی جەستەیی تەواوەتیم نەبێت (كە جەستە بەشێكە لەو ئازادییە)، وەك پەیوەندی بە یەزدان و بە ژنەوەو گەر نەمتوانی تەواو ئازادانە گوزارشت لەو شتانە بكەم كە پەیوەستن پێمەوە، دەی گوزارشت لە چی بكەم و باسی چی بكەم؟ باس لە ئایدیا و بیروبۆچوونی گشتی و باو بكەم؟
لە ئەدەبیاتماندا (بۆ نموونە لە رۆماندا)، ژنگەلێكی بوێر دەبینین باس لە پەیوەندی سێكسی تەواوەتی دەكەن، وەلێ پەیوەندی سێكسی بەشێكی بچووكە لە كلتوورێكی هەمەلایەن. واتە تۆ ناتوانیت لەڕێی ئەو پرسەی باسی لێدەكەیت، بەهاگەلێك لەق بكەیت و كۆمەڵگە و كلتووری كۆمەڵایەتی یان مێژوویی هەڵتەكێنیت. هەمیشە نووسین لە چوارچێوەی تاكەكەسی و تایبەتدا دێتە بەرهەم و بەهەرحاڵ ئەوە بۆخۆی هەنگاوێكی باشە، بەڵام گەر بێتو لەسەر ئاستی بوێری تاوتووێمان كرد، دەبینین ئەوانی پێشتر زۆر بوێرتر بوون.
نووسەری ئەمڕۆ گەر تەواوی مێژوو نەهێنێتە شەكوشۆك، ئەوا ناتوانێت هیچ بكات. بۆ ئەوەی بتوانێت تەواوی مێژوو لەق بكات، پێویستە ئازاد بێت. ئەمەش ئەو شتەیە ئەمڕۆكە لە جیهانی عەرەبیدا نیمانە و لێی بێبەشین.
شیعر
*سەبارەت بە شیعر، هەڵوێستێكی نەرێنیت هەیە دەرهەق بەوەی شیعری عەرەبی پێگەیشتووە؟
– بەر لەهەر شتێك دەمەوێت بڵێم: (گەر لە سەردەمی نوێدا كەسێك هەبێت بەرهەمی بۆ شاعیرە نوێكان بڵاوكردبێتەوەو هانیدابن، ئەوە منم). لەبەرئەوە هەمیشە هەڵوێستم لەگەڵ ئەو شتانەدا بووە كە نوێن. ئەوەی لەپێناو شیعردا ئەنجامم دا، بۆ خاتری هونەرەكانی دیكەی وەك رۆمان و هونەر كردوومە. بەڵام بۆ ئەوەی چامەیەكی جوان و قووڵ دەبارەی بۆ نموونە (گوڵ) بنووسیت، پێویستە لەسەرت لەبارەی بیۆلۆژیا و مێژوو و ژینگەناسیەوە بزانیت.
ئێمەی عەرەب شیعر لەبارەی (گوڵ)ەوە دەنووسین و رەنگە جوانیش بێت، وەلێ بیركردنەوەمان هەر لە دەوری ئەو گوڵەدا چەق دەبەستێت و هیچ پاشخانێكی مرۆیی یان كلتووری لەپشتیەوە نییە. پێویستە چامەی شیعریی فرە رەهەند بێت و خوێنەر هەست بكات ئەو شیعرە بەسەر تەواوی ئاقارەكاندا كراوەیە، وەك رۆمان كە پێویستە لە یەككاتدا شیعر و فەلسەفە و مێژووش بێت.
شاعیرگەلێك هەن شیعر دەنووسن و بەچاپی دەگەیەنن، كاتێكیش دەچنە سەر ستەیج و لەبەردەم بڵندگۆكاندا رادەوەستن، نازانن چۆن چۆنی ئیلقای بكەن و بیخوێننەوە! ئەوە شتێكە تەحەمول ناكرێت و قبوڵ نییە. پاشان لە یەكێكیان دەپرسی: (ئەبو نەواس یان موتەنەبیت خوێندۆتەوە؟)، پێدەكەنێت. ئەوەی ئەو زمانە نەخوێنێتەوە كە پێی دەنووسێت و لە ستاتیكای ئەو زمانە بێئاگابێت، چۆن ستاتیكایەكی نوێ بەرهەم دەهێنێیت؟
*گرنگترین بەرهەمی عەرەبی لە ئێستادا كامەیە؟
– گرنگترین بەرهەمی عەرەبی هونەری نیگاركێشانە. هونەرێك كە لە شیعر گرنگتر بووە. زمانی شیعر بۆتە زمانێكی گەمارۆدراو. وشەگەلێك هەن گەر لە قەسیدە و رۆماندا بەدیبكرێن ئەوا دەسەڵاتی سانسۆر رێگا لە بڵاوبوونەوەی دیوان و رۆمانەكە دەگرێت!
تێگەیشتنی ئایینی باو زمانی عەرەبی وێرانكرد، لەبەر ئەوەی سنووری بۆ كێشاو تەوقی دا. ئەوەش یان بە بەهانەی ئاینی یاخود بەبیانووی شێواندنی زمان، لەمیانەی بەكارهێنانی هەندێ زاراوەوە. ئەوە لەكاتێكدا عەرەبی سەردەمانی پێشوو، هیچ كۆسپ و بەربەستێكیان نەبوو. وشەی یۆنانی یان فارسیان بەكاردەهێناو دەیان عەرەباندن. زمانی عەرەبی سەرشارە بە وشەی بیانی، لەبەرئەوە لەمڕۆدا زمانی عەرەبی هەناسەبڕكێیەتی و دەخنكێ. من پێم باشە نووسەرێك رۆمانێك بەزمانی جڵفە بنووسێت، نەك بە زمانی ئەرابیسك.
*بەڵام زمان بەرێگایەكی تولانیدا رەتدەبێت و دوچاری لادان و وەرگەڕانی زۆر دێت؟
– بەدڵنیاییەوە ئەوە وایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە مرۆڤ رێزی كەرەستە و ئامڕازەكانی بگرێت.
*ئایا زمانی عەرەبی دەمرێت؟
– كەس نازانێت. گەر زمانی یۆنانی كە ئەرستۆ و ئەفلاتون پێیان دەنووسی مردبێت، جگە لە زمانگەلێكی دیكە كە مردن، ئەوا هیچ رێگرییەك نییە نەهێڵێت زمانی عەرەبیش بمرێت. تراژیدیا گەورەكە ئەوەیە ئەو ئیسلامەی ئەو شۆڕشەی هێنا، لەمڕۆدا دەبێتە هەڵهاتن لەهەموو ئەزموونێكی رۆحی مەزن، تا دەبێتە دەسەڵات و هیچی دیكە.
لەسەر گۆی زەوی ملیار و نیوێك موسوڵمانمان هەیە، كەچی یەك دانە بیرمەندی ئیسلامیان لەنێودا نییە. زمانی عەرەبی لە قەیرانێكی گەورەدا دەژی. ئەوانەی منداڵیان هەیە، بەچاكی لەو قەیرانە تێدەگەن و پێی ئاشنان. كێشەكە لە زمانی عەرەبیدا نییەو زمانێكی مەزنە، بەڵكو كێشەكەی لە شێوازی وتنەوەكەیدایە. كێشەكەی كلتوورییە، واتە كێشەی زمانی عەرەبی لە دەرەوەڕای خۆیەوە دێت. یەكەمین هۆكاری ئەوەش ئایینی ئیسلامە كە بە زمانێكی پیرۆزی دادەنێت.
*بەڵام خۆ پێشتر قۆناغی هەڵكشان و داكشانی بەخۆیەوە بینیووە؟
– سەردەمی رێنیسانس توانی زمانی تەقلیدی ببوژێنێتەوە كە بزۆزی و شیعریەتی خۆی لەدەست دابوو. لە ئەحمەد شەوقیەوە تا حافز ئیبراهیم، ئەمانە هاتن و نموونە تەقلیدییە دێرینەكانیان زیندوكردەوەو ئەو زمانەیان زیندوو نەكردەوە كە لە سەدەی چوارەم و پێنجەمی كۆچی دا هاتە ئارا، سەروەختێك شاعیران بۆ یەكەمجار لە مۆدێلی عەرەبی یاخیبوون. ئەوانە نەهاتن دەربارەی ئایدیا و بیرو بۆچون و مەسەلەكان قسە بكەن، بەڵكو هاتنە سەر باسی چراوگ و كورسی. واتە زمانێكی رۆژانەی شیعریی زۆر ناوازەیان هێنایە ئارا.
بەجۆرێك وایلێهات شیعر باس لە شتەكان بكات، نەك لە ئایدیاكان. دواتریش لەبری ئەوەی بەو شێوازە بەردەوام بن و درێژەی پێبدەن، بە داوەشان و گلۆربوونەوەیان دەزانی. لەكاتێكدا من بەیەكێك لە جوانترین سەردەمەكانی شیعری عەرەبی دەبینم. ئەوانە هاتن و چامە تەقلیدیەكانیان زیندووكردەوە، بەو جۆرەی كە لەسەر دەستی (بوحتەری و ئەبوتەمام و موتەنەبی) هاتبووە ئارا. ئەڵبەتە بۆ سەردەم و قۆناغی خۆی جوان بوو، وەلێ وەك زمانی شیعریی كاڵببووەوە. لەبەرئەوە من پێموایە سەردەمی رێنیسانس، سەردەمی لاوازی و تێكشكانە لەسەر ئاستی زمان. ئەمەش وەك ئەوە وایە لە بونیادی ئەقڵی باودا شتێك هەبێت، دژ بە هەموو نوێ و نوێبوونەوەیەك بێت. تەنانەت چامەی پەخشانیش هێشتا هەر لە چەشەی ئەدەبی عەرەبی بەدوورەو تا ئێستاش هەندێ لە زانكۆكان رەتیدەكەنەوە.
*ئەمە دەمانبات بەرەو داهاتووی شیعر؟
– مادام خۆشەویستی هەیە، ئەوا شیعریش هەر دەمێنێ.
*نەوەی ئەمڕۆ دەگەڕێنەوە بۆ كلاسیك. چامەیەكی كێش و سەروادار لەسەر شێوازی تەفعیلە دەنووسێت. ئەوە چۆن لێكدەدەیتەوە؟
– مەزنترین شتێك لە شیعردا هەبێت، ئەوەیە كە دیاری ناكرێت. هەركاتێك شیعرت دیاریكرد، ئەوا كوشتوتە. شیعر لە باریدایە تەواوی فۆرمەكان لەخۆبگرێت. لەهەمووی گرنگتر ئەو كڵپە و بڵێسەیەیە لەو زمانەدا هەیە كە شاعیر پێی دەنووسێت.
بێدەنگی لێكراو
*لەمرۆدا خراپترین هونەر كامەیە؟
– وشەی عەرەبی لەهەموو روویەكەوە ماندووە. بەگشتی هونەر چییە؟ ئەوەیە ناوگەلێكی نوێ بە شتەكان ببەخشێت و سەرلەنوێ ناو لە گەردوون بنێیتەوە. وشەی ئەمڕۆ ئەوەی پێناكرێت و لەئاست كارێكی وادا، كەم توانایە. ئیتر بە هۆكارێك بێت لە خۆیدا یان لە ئێمەد،ا یاخود بەهۆی بارودۆخی گشتی كلتووری و بارودۆخی سیاسییەوە بێت. داڕمانێكی گەورەو گران هەیەو بەجۆرێكە وشە پەڕوباڵكراوەو چیدی توانای ئەوەی نییە پرۆژەیەك پێشكەش بكات. ئەوەش دیاردەیەكە لە ئەوروپاش هەیە. رەنگە لەوێ وەها لێكبدرێتەوە كە هۆكارەكەی باڵادەستی چاخی پیشەسازی و ئەنتەرنێت بێت. هەموو ئەوانە بەرهەمی شیعریی لاواز دەكەن. ئەوە بەسەر تەواوی جیهاندا جێبەجێ دەبێت و هەندێ رەگەز و هۆكار هەن، ئەو دیاردەیە شرۆڤە دەكەن.
بەڵام چۆن بتوانین لە وڵاتانی عەرەبیدا، ئەوە لێكبدەینەوە؟ ئاخر ئێمە تا ئێستاش نە تەكنەلۆژیامان هەیەو نە پیشەسازی، كۆمەڵگەكانیشمان هەروەك خۆیانن، شوانكارەیی و خێڵەكی و مەزهەبی و… هتد.
ژیانمان سەر تابەپێی گرفت و كێشەیە. لەو بڕوایەدام ئەوەی زیاتر ئازارمان دەدات ئەوەیە لە مێژووی كلتووریی هاوچەرخدا، راشكاوانە رووبەڕووی كێشەكان نەبوینەتەوەو تاوتوێمان نەكردوون و لەبەریەكمان هەڵنەوەشاندوون، تا پێیان ئاشنابین و بیانناسین.
ئاخر ئەی عەرەب من سەیرم پێدێت، چۆن وڵاتێكی وەك توركیا كە عوسمانییەكان بەدرێژایی چوارسەد ساڵ خەریكی وێرانكردنی زمان و كلتوور و مێژووی عەرەب بوون، كەچی ئەوەتا سەرانی عەرەب لێیان دەپاڕێنەوە و دوایان دەكەون. مێژوو لەمە خراپتر نییە، واتە توركیا سەركردەیەك بێت لە سەركردەكانی شۆڕشی عەرەبی. پێویستە هەموومان دەست لەناو دەستی یەك بنێین، بۆ ئەوەی پەی بە كەلێن و كەمو كوڕییەكان بەرین و هەوڵبدەین، بەسەریاندا زاڵ ببین. بیرلێنەكراوەو بێدەنگی لێكراو لە كۆمەڵگای عەرەبیدا، كایەی نووسین و شیعرە. كەچی ئێمە تا دێت زیاتر گەمارۆی بێدەنگی لێكراو دەدەین و زیاتر و زۆرتر تەرێزی لێدەكەین.
*بەڵام هەوڵ هەیە بۆ بەدەنگ هێنان و پەردە هەڵماڵین، لەسەر رووی ئەوەی بێدەنگی لێكراوە؟
– لەیەك بواردا ژن بە ئازادی باسی جەستەی خۆی دەكات، بەڵام ئەوە بەس نییە. بەتایبەت ئەوەی قسەی لەبارەوە دەكرێت جەستەیەكی كلتورییە، لەكاتێكدا ئەو جەستەیەی دەبێت ناڵە بكات و بتەقێتەوە، جەستەی تایبەت و گەرم و گوڕ و مێینەیە. جەستەی خەون و خەیاڵ و ئازادییەكانە…
بەجۆرێك گەر بێت و تۆ رۆمانێكت خوێندەوە (خانمێك نووسیبێتی یان پیاوێك)، لای یەكێكی دی هەمان رۆمان ناخوێنیتەوەو لەوانی دیكە ناچێت. جەستەیەكی تایبەت و دیاریكراو بە كێشەگەلێكی تایبەتەوە دەخوێنمەوە، لەبەرئەوەی بەو جۆرە نووسەرەكەی ناچار دەبێت تا لە كلتووری گشتییەوە دەرچێت و بەرەو لای خۆی بڕوات. هیچ مرۆڤێك نییە لە دونیادا هەمان خەون ببینێت كە كەسێكی دی بینیویەتی، تەنانەت گەر ئەو كەسە براشی بێت. ئێمە تەنها لە شتە گشتییەكاندا هاوبەشین، لەبەرئەوە هەتا ئێستاش كلتوور و نووسینمان هەروان لە چوارچێوەیەكی هاوبەشی گشتیداو ئەوەش بەتەواوەتی پێچەوانەی ئەفراندنی تایبەتیە.
