عيسا تاهر ئيسماعيل
دەمێ ئەم گوھ ل پەیڤا (توندوتیژ) دبن، ئێکسەر، رامانێن دژوارییێ و ب کارئینانا ھێزا زەڤلەکان و ئێشاندنا لەشی، د سەرێ مەدە پەیدا دبت. ئەڤە ژی وێ چەندێ دگەھینت، کو ئەم تنێ ئێک جوونێ توندوتیژییێ دنیاسن، ئەو ژی ئەوە ئەڤا دبێژنێ: توندوتیژییا ماددی. لێ ھمبەر ئەڤی جوونێ توندوتیژییێ، جوونەکێ دی ھەیە دبێژنێ، توندوتیژییا ڕەمزی.
توندوتیژی د زمانیدە، پێناسەیا توندوتیژییێ، جوونێن توندوتیژییێ، نەمازە، توندوتیژییا ڕەمزی، کا چییە و چاوایە و چ جودایی د گەل یا ماددی ھەیە؟ ئەمێ د ڤێ نڤیسینێدە، ھەول بدن، باس بکن.
توندوتیژییێ و زمان
توندوتیژی د زمانێ کوردیدە، ئێدیەمەک نوویە، و چونکی نوویە؛ ئەوێن داڕژتین، نەشیاینە ئابۆرێ تێدە بکن و ب ئێک پەیڤێ دەربڕینێ ژێ بکن. بۆچی نەگۆتینە: توند ئان تیژ، ھەر ئێک ب تنێ؟ چونکی وەسا دیارە، نە (توند) ب تنێ و نە ژی (تیژ) ب تنێ، ب كێر دئێن واتایا درست بگەھینن.
نەبوونا کەڤنا ڤی ئێدیەمی د زمانێ کوردیدە، وێ چەندێ ناگەھینت کو د نێڤ کورداندە، توندوتیژی نەبوویە؛ ھەكەر ھندەک وێ ھزر بکن. نەبوونا پەیڤەکێ ئان ئێدیەمەکێ د زمانەکیدە، واتایا وێ چەندێ ناگەھینت، کو ئەو سەرەدەری ئان ئەو دیاردە د نێڤ وی مللەتیدە نینە ئان نەبوویە. دبت پەیڤ بۆ ھەبت و ھاتبتە ژ بیرکرن، ئان پەیڤ مابت ژی؛ لێ واتایا كو ئەڤرۆ ھەیی، نەدت.
ب دیتنا من، ئەگەرێن نەکەڤنارییا ڤی ئیدیەمی، ئەڤن:
1.توندوتیژی، ئێدیەمەکێ سسیۆلۆجی- سیاسییە، مە کوردان ژی، شارەزایی و دەستھەلی د ڤان جوونە زانستاندە نەبوویە.
2.ئەخلاق و دیتنا جڤاکێ بۆ ھەر دیاردەیەکێ، خوەگوھۆڕە، وەکی خوە نامینت. بەلکو گوھۆڕین ب سەردە دئێت. دبت پێڕابوونەک ئان سەرەدەرییەک تایبەت، د دەمەکیدە دھاتە ھژمارتن پێرابوونەک ئاسایی؛ ئەڤرۆ کەڤتبتە د چارچووڤەیێ توندوتیژییێدە. بۆ نموونە (قوتانا زەلامی بۆ ژنێ – دانا کچێ بێ رازیبوونا وێ…ھتد).
- ب دیتنا من،ھەتا رادەیەکێ پەیڤا (دژوار) ژ پەیڤا (توندوتیژ) گونجاییترە، ئەو ژی ژ بەر ھەبوونا پەیڤا (دژ) کو واتایا نەیارییێ و نەحەزییێ و گەھاندنا زیانا یێ ھمبەر ددت؛ لێ، پەیڤا (توندوتیژ) پتر جھێ خوە گرتییە، ژ بەر کارلێکرنا زاراڤێ کرمانجییا ژێری ل سەر کرمانجییا ژۆری.
فەرھەنگ چ دبێژن؟
- توند: توند، تیژ، گورج، تیژڕەو(1). تند(tund): تیژ وبڕەک، چست و چەلەک، گام تیژ وەکی گاما فلفلێ، بێ طبعەت، تۆڕە، نەترس، بەلاکڕ، بلنداھی(2).
2.تیژ: تێز= تێژ/تیژ ئامرازێ بڕەر(3).
3.پەیڤا توند د فەرھەنگا ئامەددە(4)، یا رێزدار ئیسماعیل تاھا شاھین، نینە؛ ئەڤ فەرھەنگا ھێشتا نەگەھشتییە چاپێ. لێ پەیڤا تیژ ب ڤی ڕەنگی ھاتییە:” تیژئاڤ، تیژاڤ، زڕک. ئەو ئاڤا دژوارە ئەڤا ژ خوەلییا داران دئێتە چێکرن… کو بەرێ جھێ سابوونێ دگرت. ھەر خوارنەکا تاما وێ دژوار و دەڤگەز: ئەڤ فلفلە تیژە. ئان ھەر تشتەکێ سەرێ وی وەکی دەرزیکێ ئان سووژنێ بت ئان دەڤێ وێ وەکی کێر وساتۆرێ تەنگ و خوەش بت”.
مە گۆت پەیڤا دژوار(د فارسیدە دشوار) گونجاییترە، د کرمانجیدە ژی بۆ وی کەسی دئێتە گۆتن، ئەڤێ ب ھندەک کریار وسەرەدەرییێن زیانبەخش رادبت. د فەرھەنگا ئامەددە، ھۆسا ھاتییە:” خەتەر(برینێت وا دژوارن)، خورت{حاد} گەلەی دژوارە کەس نەشێت خوە نێزیک بکت. تیژ(ئەڤ فلفلە یە دژوارە، ئەڤ تووتنە یە دژوارە).
د زمانێ عەرەبیدە: ھەکەر ئەم ل لسان العرب یا ابن منظور بنەڕن ئەو دبێژت: العنف:- الخرق بالأمر وقلة الرفق به وهو ضد الرفق… وهو عنیف إذا لم یکن رفیقا فی أمره. وأعتنف الأمر: أخذه بعنف وفی الحدیث:” ان الله یعطی على الرفق مالا یعطی على العنف” فهو إذن الشدة والمشقة. والعنیف الذي لا یحسن الرکوب، ولیس له رفق برکوب الخیل، وقیل لا عهد له برکوب الخیل(5)… ئانکو بەرەڤاژی نەرمییێ و دلۆڤانییێ، کارەکی ب رەقی و دژواری ئەنجام بدت و چو نەرمییێ نیشان نەدت.
د زمانێ ئینگلیزیدە پەیڤا (violence) ل کارە کو ھن دبێژن ژ پەیڤا لاتینی (violentia) ھاتییە وەرگرتن ئانکو دەرخستنا ھێزێ ھمبەر ب کارئینانا ھێزەکا دی. و ھن دبێژن ژ پەیڤا (vis) ھاتییە کو واتایا وێ ھێزا فیزیکی/ زەڤلەکانە(6).
واتایا پەیڤێ د زمانێ کوردی و عەرەبیدە، پتر بەر ب دیارکرنا رەوشەکا دەروونی و سەرەدەریکرنەکا تایبەتڤە دچت. ھێز ب ئاوایەکێ ئێکسەر خویا نابت. لێ ئەڤ رەوشا دەروونی، ھەردەم ھێزێ دخوازت دا کو خوە دەرەھی بکت، ھەکەر چو نەبت، گورجبوونا لەشی ھێز و گڤاشتن دڤێت دا لەش گورج ببت و ب ڤێ چەندێ ھێزەک دئێتە مەزاختن. لێ د زمانێ ئینگلیزیدە، ھێز ئاشکەرایە کو ھێزا مادییە، ھێزا زەڤلەکانە.
جھێ تێدیتنێیە کو د زمانێ مەیێ رۆژانەدە، توندوتیژییێ ئامادەیییەکا خورت ھەیە. د مالێدە، دایوباب زمانەکێ زڤر و بارکری ژ دەربرینێن توندوتیژ ھمبەر زارۆکێن خوە ب کار دئینن، دەمێ کریار ورەفتارێن وان د گەل سنج و ئەخلاقێن دایبابان نەگونجن. بۆ نموونە: دەیباب دبێژنە زارۆکێن خوە:تو ھۆ نەکی دێ ھەردو چاڤێن تە ئینمەدەر. گەلەک جاران دبێژنە زارۆکێ ھێشتا بێئەزمان: دێ ھەردو گوھێن تە بڕم.
ل ڤێ دەرێ، فەرە مرۆڤ ل سەر ھەڤبەندییا زمان و کریارێ راوەستت. ئەرێ ئەڤ زمانێ توندوتیژ، نا بتە ژێدەرەک ئان پالدەرەک ئان رێخوەشکەرەک، بۆ کریارا توندوتیژ؟ ئان بەرەڤاژی، ب کارئینانا زمانێ توندوتیژ دبتە ھەڤگوھۆڕک بۆ کریارێ؟
کریارا توندوتیژییێ ل دەستپێکێ حەزەک ڤەشارتییە. ئەو حەزا ڤەشارتی، بۆ جارا ئێکێ، ب زمانی دھێتە دەرەھیکرن. بنێڕە، دەمێ ھندەک کەس ب شەر دچن، دەستپێکێ، بەری داننە ئێکودو، ب خەبەر و ئاخڤتنێن کرێت دەست پێ دکن. ل ڤێ دەرێ، نەدوورە، زمان کارتێکرنا خوە ل سەر کریارێ ھەبت و ببتە ئێک ژ پالدەرێن کریارێ، ئانکو کریارێ ب سانەھی بێخت. لێ د ھەمان دەمیدە، ب کارئینانا زمانێ توندوتیژ، گەلەک ژ شحناتێن دژوارییێ ل دەڤ مرۆڤان کێم دکت و بەرێ مرۆڤی ژ کریارێن توندوتیژییێ وەردگێڕت. ئانکو زمانێ توندوتیژ دبتە ھەڤکووڤ و پێگوھۆڕک بۆ کریارا توندوتیژ.
ناساندنا توندوتیژییێ
رێککەڤتن ل سەر ناساندنەکا تایبەتا توندوتیژییێ نینە، لێ پترییا وان ل سەر ھندێ کۆکن کو خسلەت و مۆرا توندوتیژی ئەوە، ھێزەکا دژوارە، ھێزەکا ژدەستدەرکەتییە، شکاندنا ھندەک رێسا و قانوونایە کو جڤاک ب ئاوایەکێ گشتی ل سەر کۆکە.
جەمیل سەلیبا، توندوتیژییێ پێناسە دکت، دبێژت:” توندوتیژی دژی نەرمیێیە، ھەڤواتایا ھشکی ورەقاتیێیە… ھەر کریارەک دژوار نەھەڤکووفێ رەوشا سروشتییا تشتان بت، ژ دەرڤەی وی تشتی ل سەر ھاتبتە چەسپاندن، ئەو کریارەکا توندوتیژە… (7).
د. خەلیل ئەحمەد خەلیل ، دبێژت:” توندوتیژی کو زیانگەھاندنە ب دەستی ئان ب ئەزمانی ئان ب کریارێ ئان ب ئاخاڤتنێ، دکەڤتە د خانەیا ھەڤتووشیبوونێدە د گەل یێ دی (8).
لالاند د فەرھەنگا خوەدە دبێژت:” توندوتیژی ب کارئینانا نەرەوایا ھێزێیە، ئان ب کێماسی، ب كار ئینانا نەقانوونییا ھێزێیە…کارکرن بەر ب ئاراستەیەکێ بەروڤاژییێ رەوشا ھەر تشتەکێ خوەڕستییە (9).
ژ ئەڤا بۆری، ئەم دشێن ببێژن کو توندوتیژی:
ھێزەکا دژوارە، رەوشەکا نەئاسایییە، دەمێ وێ کورتە، د گەل سەقایێ گشتی یێ جڤاکێ ناگونجت، جڤاک ب گشتی ل سەر رازی نینە، ڤەڕستنە ژ ھندەک دیتن و سنج و ئەخلاقیاتێن گشتی، پێلێکرنا ھندەک قانوونێن گشتییە کو جڤاکەکێ دەستنیشانکری ل سەر رێککرڤتییە-مەرج نینە رێککەڤتنەکا نڤیسی بت- تێکشکاندنا سیستەمەکێ خوەڕستییە؛ ژ بەرێ کەسەکێ ئان ھندەک کەسانڤە، ژ بۆ ژناڤبرن ئان ئێشاندنا کەسەکێ ئان ھندەک کەسان دئێتە ئەنجام دان، ب مەرەما پاراستنا رەوشەکا تایبەت ئان گوھۆڕینا رەوشەکا تایبەت ئان ئاراستەکرنا ھندەک کەسان بەر ب شێوازەکێ تایبەت یێ ژیانێ، ئاخاڤتنێ، سەرەدەریکرنێ…
جوون و ئاوایێن دیاربوونا توندوتیژییێ
توندوتیژی دو جوونن، ب دو ئاوایان دیار دبت: توندوتیژییا ماددی و توندوتیژییا ڕەمزی. ھندی یا ماددییە، پتر بەربەلاڤە؛ بەلکی مرۆڤ دشێت بێژت ھەما یا بەربەلاڤ و بەرنیاس ئەوە. توندوتیژییا ڕەمزی، ئێک ژ ئێدیەمێن نوویە د زانستێ سیسیۆلۆجیدە، سیسیۆلۆجێ فرەنسییێ مەزن، پییر بۆردیۆ دانایە.
توندوتیژییا ماددی/ بەرھەست
خوەزا تنێ ب ئاوایی ماددی توندوتیژییا خوە دەرەھی دکت؛ چونکی خوەزا ماددەیە، ئەو توندوتیژییا دکت، تنێ توندوتیژییا ماددییە. گەلەک جاران دەمێ باھۆزێن دژوار چێ دبن، ئان ڤۆلکان دپەقن، دێ بێژنێ: توندوتیژییا خوەزایی. مرۆڤ ژی چونکی پشکەک ژێ پێکھاتەیەکێ ماددییە، ئەو ژی ب توندوتیژییا ماددی رادبت کو ھێزەکێ دمەزێخت دا زیانێ بگەھینتە لەشەكێ دی یێ ماددی. ئانکو توندوتیژییا ماددی ئەوە ئەڤا ژ بەرێ مرۆڤانڤە ل سەر لەش و جەستەیێ یێ بەرانبەر دئێتەکرن؛ لێ ئەڤا گیاندارێن دی ھمبەر ھەڤدو ئان ھمبەر مرۆڤان دكن، توندوتیژی نائێتە ھژمارتن، چونكی گیاندارێن دی، ژ بلی مرۆڤان، ئەو جیھانا ئەخلاقی نینە كو ڕەفتار سەرەدەرییان ل سەر باشی و خرابییێ پارڤە بكت.
دەستپێکا ژیانا مرۆڤاتییێ، ھێزا زەڤلەکان وەک ھزرمەند دبێژن، پیڤەر و بڕیاردەر بوو، کا دێ کی سەردەست بت. لێ پشتی چێکرنا ئامیرەتان، ئێدی ھێزا زەڤلەکان چوو پاشییێ و رێ بۆ ھێزا عەقلی خوەشبوو کو جھ و بھایێ وێ بگرت؛ کێ چەک و ئامیرەتێن باش ھەنە ئەو سەردەستە.
توندوتیژییا ڕەمزی
چونکی مرۆڤ نە تنێ ماددەیە، نە تنێ زەڤلەک و ھەستی و گۆشتە، بەلکو خودان ھەست و رۆحە، خودان سیستەمەکێ ڕەمزییە، د گەل دەرکەڤتنا توندوتیژییا ماددی، توندوتیژییا ڕەمزی پەیدا دبت. ئەرێ توندوتیژییا ڕەمزی چ یە؟
پییر بۆردی، سیسیۆلۆجێ مەزنێ فرەنسی، باسێ ڤی ئاوایێ توندوتیژیێ دکت، دبێژت ئەڤ تندوتیژییە، توندوتیژییەکا نەفیزیکییە، نەمادییە، یا ڤەشارتی و نەرمە؛ ب ڕێیا سیستەمێ فێرکرنێ، ئایدیۆلۆجییایێ، ریکلامان…ھتد، خوە دەردئێخت.
بۆردیۆ رەخنەیێ ل مارکسییێ دگرت کو گرنگی نەدایییە ڤی ئاوایێ توندوتیژیێ، بەلکو تنێ گرنگی دایییە توندوتیژییا ماددی، یا ئابۆری.
توندوتیژییا ڕەمزی ل دەڤ بۆردیۆ چ یە؟
کەھیکرنا مەژییانە ب ئاوایەکێ شارەزا. توندوتیژییا ڕەمزی،پێكۆلێ دكت، ھزروبیر و دیتنێن زال، وەسا بەرچاڤ بکت، وەسا بدتە نیاسین ھەر وەکو ئەو ھزروبیر و دیتن، خوەڕستینە، نەدیرۆكینە، دا سیمایەکێ ڕەھا/ پیرۆز وەربگرن(10). توندوتیژییا ڕەمزی، ب رێیا ھندەک دەزگەھان وەرارکرییە، کارتێکرنا دەستھەلاتێ ل سەر دیارە.
ڤەشارتنا ڕوویێ دیرۆكییێ دیاردە و ھزروبیر و تیتالان، و بەرچاڤکرنا وان وەک تشتەکێ خوەزایی و خوەڕستی، مەبەست و مەرەمەکا مەزن ل پشت ھەیە؛ ئەو ژی ھەتاھەتاییكرنە، ئەبەدیکرنە. ئانکو دا ئەو دیاردە و ھزروبیرە بێنە پاراستن، دا ژ بازنەیێ گومانێ بێنە دوورخستن، پێدڤییە ڕوویێ وێ یێ دیرۆكی بێتە ڤەشارتن و د گەل وی ڕوویێ دیرۆكی، ئەو ھەموو ھەڤڕکییە و ئەو ھێزێن ھەڤڕک و بەرژەوەندییا وان، پێکڤە بێنە ڤەشارتن و پارازتن.
بۆ نموونە: بۆردیۆ دبینت، گەھاندنا ڕەوشەنبیرییا کو ب ڕێیا خواندنگەھێ دئێتەدان، ئەڤا پیڤ و بھایێن چینێن سەردەست ھلگرتین، ئەو توندوتیژییەکا ڕەمزییە ل سەر چینێن بندەست دئێتەکرن. ئان: ئەو ڕیکلامێن بۆ کەل وپەلان دئێنەکرن، توندوتیژییەكا ڕەمزییە ل سەر چینێن دەستكرتێن شیانێن کەرینێ ل دەڤ نەین (11).
ئەڤ توندوتیژییە ڕەمزی ب ڕەنگەكییە، ئەڤێن ل سە ر دئێتەکرن، ئەو ب خوە ژی، د گەل ئالییێ پێ رادبت پشکدارن، ب وی رەنگی کو ئەو د ناڤ ئارێشەیێن دیرۆكی و جڤاکیدە وندا دبن ھەتا کو شیان نەبن وێ توندوتیژییێ ببینن ئەوا ل سەر وان دئێتەکرن. بۆردیۆ دبینت ئەڤ توندوتیژییە، کارلێکرنێ خوە ل ئابۆرێ ب خوە ژی دکت.
زەبروزەنگ مامانی مێژووە.
– کارڵ مارکس
نموونەیەک ل دۆر توندوتیژییا ڕەمزی
چونكی تێگەھێ توندوتیژییا ماددی ڕۆن و ئاشكەرایە و نموونە ل سەر پڕن و توندوتیژییا ڕەمزی ھەتا ڕادەیەكێ مەزن، تێگەھەكێ نوویە، ژ بەر ھندێ، ئەمێ نموونەیەكێ ل سەر بینن.
ھەتا نھۆ ژی، د جڤاکێ کوردەواریدە، حەز و ئیرادە ھەیە، ژنكا مێرمری (بیژن) پشتی مرنا مێرێ خوە، شوو نەکت. ھەلبەت ئەڤ چەندە، وەك دیاردە د ناڤ جڤاكا كوردی و جڤاكێن دەردۆر ژیدە، ھەتا ڕادەیەكێ مایە، ئان ھەر چو نەبت، شوونوارێن وێ ماینە.
دەمێ ژنا زەلامی دمرت، چ زارۆک ھەبن ئان نەبن، پێپەست ل سەر وی دئێتەکرن دا زوو ژنەکا دی بینت؛ ھەجەت ژی، تێرکرنا حەزا گونھێلییا زەلامییە و خودانکرنا زارۆکانە، ب وێ ئێكێ، كو پارڤەكرنا كاری د نێڤبەرا زەلامی و ژنكێدە، زەلام نەشێت ب كارێن ژنكێ ڕابت و پشتی مرنا وێ، دڤێت ژنەكێ بینت دا زاڕۆكێن وی خودان بكت. لێ ھەكەر ژنەك كەتە د ھەمان ڕەوشدە، ئانکو زەلامێ ژنكێ مر، ئەو ژنکا زەلاممری(بیژن) نەمازە ھەكەر خودان زارۆک بت، پێپەست ل سەر دئێتەکرن دا شوو نەکت و بمینتە ل سەر عەیالێ خوە؛ ھەجەت ژی، بارا پتر، خودانکرنا زارۆکانە!
گۆتنەکا کوردی ھەیە، دبێژت:” مێر بێ ژن ژار دبت و ژن بێ مێر ھاردبت”، ژارییا زەلامێ ژنمری، یا وێ یەكێیە كو ئەو نەشێت كاروبارێن خوە و یێن زاڕۆكێن خوە ب ڕێڤە ببت، لەو وەك ژاروژیران دئێتە پێشچاڤ؛ لێ ھاراتییا ژنا مێرمری، یا وێ چەندێیە كو پتر پێدڤی ب كریارا گونھێلییێ ھەیە. ھەلبەت، د ڤێ گۆتنێدە، ئاشكەرا دان ب وێ ئێكێ ھاتییە دان، کو گڕێ ژنێ یێ گونھێلییێ ژ گڕێ زەلامی دژوارترە(12).
ھەکەر مرۆڤ خوە کوورتر بەردتە ناڤ ڤێ مژارێ، دێ گەھتە وێ راستییێ، کو جڤاک ب دیتنێن زەلامی ھاتییە ئاڤدان وفرشک کرن؛ ژن ل ڤێ دەرێ، تشتەکە وەک ھەر تشتەکێ دی یێ زەلامی؛ ئانکو ژ کەلوپەلان و تێگەھێ مولکییەتێ زێدەتر نینە. ھەتا پشتی مرنێ ژی، حەز و خوەستەكەک ھەیە کو ئەو تشتە (ژنک) ھەر مولکێ وی زەلامی بمینت. لێ چونكی ئەو تشتە (ژنک) خوەدان روحە، خوەدان ڤیان و خوەستەكە (بلا چەند خوەستەکا وێ لاواز ژی بت) ترس ل دەڤ زەلامی ھەیە کو ژنك ڕۆژەكێ بڕیارێ بدت و خوە ژ وی ھەڤسارێ مولكدارییێ ڕزگار بکت. ئەھا ل ڤێ دەرێ و دا ژنك ڕازی بت شوو نەكت، ب ئالیكارییا سامانێ ڕەمزی، توندوتیژییا ڕەمزی ل سەر دئێتە كرن. سامانێ ڕەمزی ژی، تێگەھەکە، سسیۆلۆجێ فرەنسی یێ مەزن، پییر بۆردیۆ دانایە؛ مەبەست پێ، ئەو سیماتن ئەڤێن جڤاکەکێ دەستنیشانکری، بھایەکێ مەزن ددتێ؛ وەکی شەرەفێ و جوامیرییێ و خوەشمرۆڤییێ ووەفادارییێ…ھتد، کو ب ھلگرتنا ڤان سیماتان، مرۆڤ پێگەھەکێ جڤاکییێ گرنگ ب دەست خوەڤە دئینت. ل دەڤ بۆردیۆ، ئەڤ سامانە نەکێمێ كارلێكرنا سامانێ مادییە(13).
ئەڤ پێپەستا سامانێ ڕەمزی ل بیژنێ دكت دا شوو نەكت، توندوتیژییەكا ڕەمزییە، نەرمە، نە ل سەر لەشی وێیە. دبت بۆ ھەمان مژارێ و د ھندەك ڕەوشێن تایبەتدە، توندوتیژییا ماددی ژی ل سەر ژنێ بێتە كرن ئانکو گەفێن کوژتنێ ئان ھەر گەفەکا دی کو ئێشاندنا لەشی د گەلدە بت؛ لێ یا زال توندوتیژییا ڕەمزییە.
ئەو سامانێ ڕەمزی ژ بەرێ دەوروبەرانڤە دئێتە ب کارئینان، دكنە پێپەست ل سەر ژنێ، دا رازیبت ل سەر زاڕۆکێن خوە ڕوونت و شوو نەکت. ل ڤێ دەرێ، ئەو پێپەستە جوونەكێ توندوتیژییێیە، لێ توندوتیژییەكا نەرمە، ڕەمزییە؛ ژن ژ بەر وی سامانێ ڕەمزی دا كو پێگەھەك د نێڤدە ھەبت، دێ دەست ژ حەز و خوەستەكێن خوە یێنگونھێلی بەردت. دێ بێژن، فلان ژن وەفادارە؛ پشتی زەلامێ خوە شوو نەكر، ل سەر زاڕۆكان خوە ما. ئەڤ توندوتیژییا ڕەمزی ھینگێ دئێت، دەمێ توندوتیژییا ماددی، بھایێ خوە یێ جڤاكی ژ دەست ددت و دبتە جھێ ڕازینەبوونا خەلكی؛ ئانكو مرۆڤ دشێت ببێژت، دەمێ ھەر ئاستەنگەک ئان رێگرەک ھەبت کو د شیاندە نەبت توندوتیژییا ماددی ب کاربێت، ھینگێ توندوتیژییا ڕەمزی، رۆلێ خوە دبینت. د قۆناغەکێدە کو دبت توندوتیژییا ماددی ب کار دھات کو بیژن شوو نەکت، د قۆناغەکا دیدە، توندوتیژییا ڕەمزی ب کار دئێت دا کو ھەمان مەرەم ب جھ بێت. ل ڤێ دەرێ، وەکی مە گۆتی، کەسێ توندوتیژییا ڕەمزی ل سەر دئێتەکرن ئەو ب خوە ژی، بێ کو پێ بحەست، پشکدارییێ د چێكرن و ئاڤاكرنا وێ توندوتیژییێدە دکت.
وەک سامانێ ڕەمزی، د ناڤ جڤاکیدە بەلاڤە، ئەو ژنا ل سەر زاڕۆکێن خوە ڕوونت و چاڤێ وێ نەچتە خوەشییا دنیایێ، ئەو ژنەکا وەفادار و بھادارە و دێ بتە جھێ شانازییا خەلکی و ل رۆژا گۆیێنێ ژی، دێ بتە بەردلکا زەلامێ خوە. ھەلبەت ئەڤ ژنە دێ نەخوەشییێ بینت دەمێ خوە ژ حەزا جنسی بێ بار دکت؛ و ئەڤە دێ پێپەستەکا دەروونی و لەشی ل سەر کت؛ لێ د ھەمان دەمیدە، ئەو سامانێ ڕەمزی ئەڤێ بۆ رازیبوونا وێ ب کار ھاتی، دێ پێپەستەکا دی، ژ جوونەکی دی ل سەر کت. ئەڤ چەندە ژی، دێ بتە توندوتیژییەکا ڕەمزی ل سەر دئێتەکرن.
د ڤێ نموونەیێدە، ئەڤا مە باس ژێکری، بیژن ب خوە ژی، د ڤێ توندوتیژییا ڕەمزیدە پشکدارە، ئەو ژی ب قەبوولکرنا وی دۆخی و باوەریپێکرن و بەلاڤكرنا وی سامانێ ڕەمزی ئەڤێ ل سەر ب کارھاتی.
توندوتیژی و دیرۆك
ئەرێ توندوتیژی، دیاردەیەكا بەروەختە، ژ ئەنجامێ ھندەك ھۆكارانە و چ دەمێ ئەو ھۆكار نەمان ئەو ژی نامینت ئان دیاردەیەكا بەردەوامە، د گەل پەیدابوونا مرۆڤان پەیدابوویە و تنێ ب نەمانا وی نامینت؟ ئانكو پەیداكەرییا دیرۆكییە؟ ھەلبەت بۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسێ، دو دیتنێن ھەنە، یەك توندوتیژییێ دبینت وەك دیاردەیەكا بەروەخت و دەمكی و یەكا دی دبینت، دیاردەیەكا بەردەوامە، وەك خسلەتەكا بنگەھینە یا جوونێ مرۆڤان.
توندوتیژی وەك دیاردەیەكا بەروەخت/ دیاردەیەكا دیرۆكی
توندوتیژی ل دەڤ ماركس ژ ئەنجامێ ھەڤركییا چینەیاتیییە، بەری جڤاك ل سەر بنیاتەكێ چینایەتی دابەش ببت ، توندوتیژی نەبوو، ئەڤە ژی پشتی كۆمۆنا دەستپێكی نەمایی.
ماركس دبێژت:” دیرۆكا ھەر جڤاكەكی و ھەتا نھۆ ژی، ژ دیرۆكا ھەڤركییا چینایەتی پێڤەتر نینە. د ڤێ ھەڤركییا دژواردە، چینا سەردەست و چینا بندەست بەردەوام د جەنگەكا بەردەوامدە بوون. ھەتا كو جڤاك ب تەمامی دھاتە گوھۆڕین ئان ھەردو چین ژ ناڤ دچوون. د ڤێ ھەڤڕكییا بەردەوامدە، ھەردو ئالێن ھەڤڕك دھاتنە گوھۆڕین؛ لێ ھەڤڕكی ھەر دما، بۆ نموونە: د جڤاكێ رۆمانیدا دو چین ھەبوون: خودان كۆلە(ماقوول) و كۆلە، د چاخێن ناڤیندا: خودان پایەیێن بلند و بەند وخودان كار، د چاخێن نوودا: بورژواز و كاركەر”(14). ب دیتنا ماركس، ئەڤ ھەڤركییە، ئەڤ توندوتیژییە، ب دووماھیك نائێت، ھەتا كو ھۆكارێ وێ نەئێتە بنبڕكرن ئەو ژی نەھێلانا چینانە ب رێیا نەھێلانا ملكدارییا تایبەت، و پەیرەوكرنا سیستەمێ ملكدارییا گشتی یا ئالاڤێن بەرھەمئینانێ.
ماركسی وێ توندوتیژییێ رەوا دبینن، ئەو توندوتیژییا سیستەمێ سەرمایەداری بۆ خوە دكتە ئارمانج، ئەو دبێژنێ: توندوتیژییا شۆرشگێری یا پرۆلیتاری، دا كو سیستەمێ سەرمایەداری وێران بكن و سەر ژ نوو جڤاكەكا بێ چین ئاڤا بكن، جڤاكەكا بێ توندوتیژی، پێدڤی ب توندوتیژییا شۆرشگێری ھەیە. ژ ڤێ یەكێ، دئێتە زانین كو توندوتیژی ل دەڤ ماركسییێ، دەمكییە و ھەبوونا وێ ب ھەبوونا ھەڤڕكییا چینایەتیڤە گرێدایییە؛ ھەردەمێ ئەو ھەڤڕكییە نەما، پشتی ھەڕفتنا سیستەمێ سەرمایەداری و ئاڤاكرنا سیستەمێ سوسیالیستی و د دووڤڕە جڤاكا كۆمۆنیستی؛ ھینگێ توندوتیژی ژی نامینت.
توندوتیژی ھۆكارێ پەیدابوونا دیرۆك و باژێرڤانییێ/ بەردەوام
خودانێن ڤێ دیتنێ، توندوتیژییێ دادنن ھۆكارێ پەیدابوونا پیرۆزی و ئەخلاق و سازی و دەستگەھێن دەستھەلاتێ.
تۆماس ھۆبز دبینت، مرۆڤ د قۆناغەكا خوەڕستیڕە دەربازبوویە، بەری بگەھتە قووناغا كۆمڤەبوون و پێكئینانا دەستگەھێن دەولەتێ.
د وێ قووناغا خوەڕستیدە، د سەقایەكیدە كو ئالاڤێن زالبوونێ نینن، جڤاك تێكدا د رەوشەكا دژواردە دژیا؛ ھەموو نەیاری و ھەڤڕكی و ترس بوو، ھمبەری ئێكودو، ب ئاوایەكی كو مرۆڤ ل بەر ئێكودو بووبوونە گورگ، ئانكو ھەموو د شەرەكێ بەردەوامدە بوون، شەرێ ھەموویان دژی ھەموویان بوو؛ ب پەیڤەك دی، توندوتیژییەكا سەرانسەری ھەبوو كو خڕ جڤاك ڤەدگرت و كەسێ ھەست ب ئارامی و ئێمناھییێ نەدكر. د ڤی سەقاییدە، كۆمڤەبوون و دەستگەھێن دەولەتێ پەیدابوون، وەك ھەلبژارتنەكا سەپێنەر دا كو جڤاك ژ وێ رەوشا خراب دەركەڤت. ئانكو ئەم دشێن ببێژن، دو ھەلبژارتن ھمبەری مرۆڤان ھەبوون: ئان ژیان د رەوشەكا دژوارا توندوتیژییێدە، ئان ژی، دانانا دەستگەھێن دەولەتێ و كێمكرنا وێ توندوتیژییێ؛ وەك ھەلبژارتنەك نەخوەش؛ چونكی رێككەڤتن ل سەر پەیمانەكا جڤاكی و دانانا دەستھەلاتان د دەستێ ھندەك مرۆڤاندە، ژ دەستدانا ھندەك ژ ئازادییا مرۆڤییە ژی(15).
ل دەڤ فرۆید، نە ھەما توندوتیژی ھۆكارێ پەیدابوونا دیرۆكا سیاسییە، بەلكو ھۆكارێ پەیدابوونا دینی و ئەخلاقییە ژی.
فرۆید د ھەردو پرتووكێن خوەدە، موسا و یەكتاپەرستی و تەوتەم و و تابۆ(16) ، باسێ بوویەرەكا مەزنا توندوتیژییێ دكت كو ل دەستپێكا دیرۆكا مرۆڤاتییێ ھاتییە ئەنجام دان و ب ئاوایەكێ گشتی بوویە ھۆكارێ پەیدابوونا دینی و ئەخلاقی و حەرامكرنا مەحارمان؛ ئەو بوویەرە، كوژتنا بابێیە.
فرۆید باسێ بوویەرا خوارنا تەوتەمی دكت ژ بەرێ عەشیرەتێڤە، دبێژت:” د ھلكەڤتنەكا كەرنەڤالیدا، عەشیرەت گیانەوەرێ خوەیێ تەوتەمی ب ئاوایەكێ دلڕەق دكوژت و خوینا وی و گۆشتێ وی و ھەستییێن وی، خاڤ دخوت؛ ئەندامێن عەشیرەتێ جلكەكێ وەسا دكنە بەرخوە كو نێزیكی سەروبەرێ وی گیانەوەری بت و دێ دەنگ و لڤینێن وی ژ خوە ئینن، ھەروەكو دڤێن وەسا دیار بكن كو ھەڤگرتنەك د ناڤبەرا وان و وی گیانەوەریدە ھەیە. ئەو دزانن، ئەو یێ كارەكی دكن، بۆ ھەر ئێك ژ وان وەك تاكەكەس، نەڕەوایە؛ لێ ب پشكدارییا ھەموویان پێكڤە، دبتە كارەكێ ڕەوا؛ چونكی ئەڤ نەریتە وەك كۆم دئێتە كرن و نابت كەس پشكدارییێ د ڤی نەریتیدە نەكت. پشتی ئەڤ كریارە ب دووماھی دئێت، دێ بۆ كنە گری و دەست ب شینێ كن. ئەو ئاخ و ئۆفێن ئەو پشتی ڤێ كریارێ ڕادھێلن، ژ ترسا تۆلڤەكرنێیە و ڕاكرنا ڤێ گونەھێیە ل سەر ملێن عەشیرەتێ. پشتی ڤێ ھەموویێ، دێ ئاھەنگ و كەیف دەست پێ كن”. ل ڤێ دەرێ فرۆید دپرست: ئەرێ چما ئەو شینێ دكن پشتی كوژتنا گیانەوەرێ تەوتەمی، ئەڤێ دبتە دەرازینكەك بۆ جەژن و ئاھەنگان؟ و ھەكەر ھند كەیفا وان ب كوژتنا تەوتەمی دئێت، كو كریارەكا نەڕەوایە، ئەرێ پا چما شینێ بۆ دكن؟!
پشتگەرمی ب ڤەدیتنێن شڕۆڤەكرنێن دەروونی و ھندەك مگرتییێن داروین، فرۆید تەوتەمی وەك ھەڤگوھۆركێ بابێ دادنت. ل ڤێ دەرێ مرۆڤ دشێت ببێژت كو فرۆید دەروونێ مرۆڤێن جڤاكێن ئێكێ یێن مرۆڤاتییێ، نێزیكی یێ زارۆكان دبینت وەك مژارا ھانزێ بچووك ئەڤێ ژ ھەسپان دترسیا و پشتێ شڕۆڤەكرنێ، بۆ فرۆید دیار بوو كو د نەھشێ ویدە، ھەسپ بووبوو ھەڤگوھۆركێ بابێ.
ل گۆر دیتنا فرۆید، بابێ دەستپێكی، بابەكبوو ھەموو مێ ژنێن وی بوون، چ دەمێ كوڕ دگەھشتن، دا دەست پێ كت دەرێخت. رۆژەكێ ئەڤ كوڕە كۆم دبن و پێكڤە بابێ دكوژن و دخون، خوارنا گۆشتێ مرۆڤی ژی، نە مەندەھۆشییە ھەكەر ئەم بزانن كو ئەڤ تیتالە د نێڤ جڤاكێن ئێكێدا یێ بەربەلاڤ بوو. ل دووڤ باوەرییا وان، ب خوارنا گۆشتێ بابێ، ئەو ھێزا وی ھەیی دێ بۆ ھەموویان چت. مرۆڤێ كەڤن ھزر دكر خوارنا گۆشتێ گیاندارەكی ھێز و شیان و سیماتێن وی بۆ مرۆڤی دئێن.
ئەڤ دەستەكا برایان، ھەستێن ھەڤدژ ھمبەری بابێ ھەبوون؛ ژ ملەكیڤە، كەربێن وان ژێ ڤەدبوون چونكی رێ ل پێدڤییێن وان یێن جنسی دگرت و ژ ئالەك دیڤە، ژێ دترسیان و گەلەك كەیفا وان ب ھێزا وی دھات. پشتی كریارا كوژتنێ ب جھ ئینایی، ھەستێ پەشێمانییێ خوە ب سەر واندە گرت، پشتی كەسێ نەشیایی جھێ بابێ بگرت و ھۆسا ژ ترسا كو باب ڤەگەرت و تۆلێ ڤەكت، بەرێ وان دا وێ چەندێ كو وی بكنە تەوتەم (سیمبۆلێ پەرستنێ) وھەروەسا كوژتنێ و وان ژنكان ل خوە حەرام بكن، ئەڤێن بەری ھینگێ بابێ ل وان حەرام كرین. ئەڤە ژی بنسترا دینی و ئەخلاقییە. ب ڤێ ئێكێ بۆ مە دیار دبت كو ل دەڤ فرۆید توندوتیژی پەیداكەر و دامەزرێنەرا دینی و ئەخلاقی و قانوونێیە.
ھەروەسا تەیۆرا رینیھ جیرارد كو ئەنترۆپۆلۆجییەكێ فرەنسییە، سالا 1923 ھاتییە دنیایێ، د نڤیسین و دەستنڤیسێن كەڤندە بسپۆرە، تەیۆرا ڤی ھزرمەندی، ھەر دڕژتە دەریایا وان تەیۆران، یێن توندوتیژییێ دانەر و ئاڤاكەرا شارستانی وئەخلاقی.
تەیۆرا جیرارد ل سەر چاڤلێكرنێیە؛ ل دەڤ وی، چاڤلێكرن نە تەنێ گرێدایی جیھانا مرۆڤایە، لێ جودایی د گەل چاڤلێكرنا گیانەوەرێن دی ئەوە كو د گەل پەیدابوونا زمانی، رەھەندەكێ ھزری و جڤاكی وەردگرت. ئەڤ رەھەندە دبتە ئەگەرێ جودایییێ د ناڤبەرا چاڤلێكرنا گیانەوەران و چاڤلێكرنا مرۆڤان.
جیرارد دبینت، ئەو پەیوەندییا دوئالی ئەڤا بابەتێ حەزكرنێ ڤەدگرت كو پێكھاتییە ژ حەزكەر و بابەتێ حەزكرنێ، كێماسی تێدا ھەیە؛ ئەو دبینت، بابەتێ حەزكرنێ، نە دوئالییە، بەلكو سێئالییە، حەزكرنێ بنیاتەكێ سێكوژی ھەیە: حەزكەر- مژارا حەزكرنێ- ھەڤڕك.
ئەو ل وێ باوەرییێیە كو حەزا ملكدارییێ، كووراتییا خوە د خوەیاتییا مرۆڤاندە ھەیە. ئەڤ حەزە بۆ ملكدارییێ، وە ل مرۆڤان دكت كو د ھەمان دەمیدە ئێك تشتی ھلبژێرن، ئانكو چاڤلێكرنێ بكن. ئەڤ ئێكە ژی ب رۆنی د ھەستەكێ وەكی ھەستێ جاڤپێرانەبوونێدا دیارە. گەلەك جاران، ب دەستنەكەتنا ھەڤڕكێ مرۆڤی بۆ وی تشتێ ھەڤڕكی ل سەر، بۆ مرۆڤی ژ وێ چەندێ خوەشترە خوە ھەكەر ئەو تشتە ب دەست مرۆڤی ب خوە ژی بەكەڤت.
ئەڤ چاڤلێكرنە د بنیاتدە، نە ژ بەر وی تشتییە یێ مرۆڤی حەزا خوە دانایییە سەر، ھندی كو ژ بەر ئێكێ دییە، حەزا ئێكێ دی وە ل مرۆڤی كرییە كو مرۆڤ چاڤ لێ بكت و ھەمان تشتی ھلبژێرت.
حەزكرنا گەلەك كەسان بۆ ھەمان تشتی، جڤاكێ بەر ب ھەڤڕكی و ململانێیەكا دژوارڤە دبت. چاڤلێكرنا ئێكودو ھەموو جڤاكی ل ئێكودو دكتە نەیارو تووشی كارەساتان دكت، ھەتا دگەھتە رادەیەكی كو ئێدی ھەیین و نەیینا جڤاكێ ب خوە گەرم و گوڕ دبت . ل ڤێ دەرێ جڤاك دێ ل گونەھبارەكی گەڕت كو كۆمەكا گونەھان و ئەنجامێن وێ كارەساتێ پێ ھلپسێرت و بكتە د ستوویێ ویدە، وەسا دیار ببت كو ئەو كەسە، ھۆكارێ سەرەكییێ وی دەردێ كوژەكە یێ جڤاك كەتییە تێدا.
جڤاك تێكدا دێ لێ بتە نەیار و دێ كوژن، ئەو كەسە دێ رۆلێ قوربانی بینت. دەستپێكێ، ئەو دێ بتە نیشانا شەر و كارێن خراب، لێ ب بۆرینا دەمی، ئەو كەسە دێ پیرۆزییێ وەرگرت، چونكی ئەو بوو ئەگەرێ نەمانا وێ كارەساتێ و وێ توندوتیژییێ ئەڤا جڤاك تووشبوویێ و ب كوژتنا وی ئەو جڤاكە ژ وی دەردی رزگاربوو. ل دەڤ جیرارد، ئەڤە دبتە كانییا دین و پیرۆزی ژێ دزێن. ل دەڤ وی، بێ كوژتن، بێ توندوتیژی پیرۆزی نینن، بێ پیرۆزی ژی، دین و جڤاك ژی نینن(17).
چیڕۆكەكا كوردی و چیڕۆكا ئۆدیبێ شاھ بەرانبەركرنا وان د گەلێك، وەك نموونە ل سەر مژارا حەزكرنێ و توندوتیژییێ
ڕەخنە ل تەیۆرا رینێھ جیرارد دئێتەكرن كو نێزیكی تەیۆرا فرۆیدە، ئان ئەم ببێژن، وەك بنواشە، ژ تەیۆرا فرۆید دوور نینە، نەمازە، ڕێككەفتنا جڤاكێ ل سەر گونەھباركرنا كەسەكی و كوژتنا وی (قوربان)، ئەو كەسە ل دەستپێكێ نەفرەلێكرییە، لێ پشتی دەمەكی دبتە كەسەكێ پیرۆز و د پاشدە و ژ بەر وێ پۆشمانییا جڤاكێ دگرت، چەندین ڕێسا و قانوونێن ئەخلاقی دئێنە دانان، ژ بلی كو فرۆید، پالدەرێ ڤێ كریارا سەرەكی دكتە گوھنێل و جیرارد دكتە كۆمڤەبوونا حەزان ل سەر یەك مژارا حەزكرنێ ئانكو چاڤلێكرن.
چیڕۆكا كوردی(18)
دەمێ ئەم بچووك، چیرۆكەك ژ بەرێ مەزنانڤە بۆ مە دھاتە ڤەگێڕان، ھەموو ھوور ھووركێن وێ ل بیرا من نەمایینە ، لێ چارچووڤەیێ گشتی، ب ڤی رەنگییە:
دبێژن ل دەڤەرەكێ ژ دەڤەران، باران بڕبوون ئانكو نەھاتن، نە سالەكێ و نە دو دویان و نە سێیان، ھەتا ھەفت سالان دۆم كری؛ پشتی وی دەمێ درێژێ باراننەبارینێ و كارلێكرنا ڤێ بویەرێ ل سەر ژیارا خەلكێ وێ دەڤەرێ، خەلك گەھشتە وێ باوەرێ كو ئەڤ بوویەرە ژ ئەگەرێ غەزەب و نەفرەتا خودایییە، ئەوان دزانی كریارەكا حەرام ونەدڕێدە دئێتەكرن و ھەتا ئەو كریارە نەئێتە ڕاوەستاندن، ئەو غەزەبە دێ بەردەوام بت؛ ئینا بۆ خوە دپرسن دا بزانن كا ئەگەرێ دورستێ ڤێ غەزەبا خودایی چ یە. پشتی پرسینێ و گەریانەكا باش، ھندەك بەرێ وان ددنە زەلامەكی كۆچەراتییێ دكت. پشتی دگەھنە كاروانێ كۆچەراتی، زەلامێ خوە ل پێشییا كاروانی دبینن. سوحبەتا خوە بۆ دكن و ژێ دخوازن ئەگەرێ باراننەبارینێ بۆ وان ئاشكەرا بكت؛ لێ ئەو كەسە ڕازی نابت وێ نەپەنییێ دەرەھی بكت، ئەو دبێژت، ئەز نەشێم بۆ ھەوە بێژم، پیرەژنەك ل دووماھییا كاروانی ھەیە، ھەرن بلا ئەو بۆ ھەوە بێژت. پشتی پیرەژنا خوە دبینن و ژێ دپرسن، پیرەژن دبێژتە وان، كێ بەرێ ھەوە دایییە من؟ ئەو دبێژنێ فلان كەسی بەرێ مە داییە تە، ئینا پیرەژن دبێژت، ھەیلا مەلعوونی ئەوی نەڤێت بمرت! پیرەژن دبێژت، چ گاڤا من ئەڤ نەپەنییە بۆ ھەوە دەرەھی كر، ئەزێ مرم؛ ڤێجا بۆ من كفنەكی بینن و ئاڤەكێ گەرم بكن و كارێ ڤەشارتنا من بكن. پشتی وان تشتان بۆ پیرەژنێ بەرھەڤ دكن، پیرەژن دبێژت: ئاغایێ گوندێ ھەوە(موختار سەرۆك رێبەر)، ئەڤە حەفت سالە حەز ژ بووكا خوە دكت و شۆلا شەڤێ ل گەل دكت، ھەرن بكوژن، ئەڤ خفسە دێ ل سەر ھەوە ڕابت.
چیرۆكا ئۆدیبێ شاھ
ب كورتی: ئۆدیبێ شاھ، چیڕۆكا شانۆگەرییا سۆفۆكلیسە. كاھنێن پەرستگەھا دلفی، دبێژنە لایۆس شاھێ تیبا، ھەكەر تە كوڕەك ھەبت، دێ تە كوژت و دایكا خوە جاكۆستایێ مار بكت. كوڕەك دبت، لایۆس ددتە دەستێ زێرەڤانەكێ قەسرێ، ببتە دارستانێ دا بكوژت، زێرەڤان ناكوژت، ژ پێیانڤە، ب دارەكێڤە دھلاویست، دا گیانەوەر و دوڕندە نەخون، ژ بەر ھندێ گۆتنێ ئۆدیب، ئانكو پێوەرمتی ئان پێكونكری. شڤانەك دبینت و دكتە دیاری بۆ شاھێ كۆرنثا، ئەڤێ بێدووندەھ. پشتی ئۆدیب مەزن دبت، وەك نەریتەكێ گریكییا، دچتە پەرستگەھێ دا پرسا پاشەڕۆژا خوە بكت. خێڤزانكێ پەرستگەھێ دبێژتێ، تو دێ بابێ خوە كوژی و دایكا خوە مار بكی. دا ئۆدیب وێ كریارێ نەكت، كۆرنثایێ دھێلت، یا ژویڤە شاھێ كۆرنثا و ژنا وی دایكوبابێن وی یێن ڕاستینە، ئەو بەر ب باژارێ تیبا دچت، باژارێ وی یێ دورست، د ڕێكا باژارێ تیبادە، ل سێڕیانەكێ، د گەل مەوكبا ملكێ تیبا (بابێ وی) ب شەر دچت، بابێ خوە دكوژت، بێ كو ئەو بزانت. د ڕێیا باژارێ تیبایێدە، دوڕندەیەك ھەیە، سەرێ وی، سەرێ ژنكایە ولەشێ وی یێ شێرایە و ب چەنگە، ھەر كەسێ دچتە باژار، پرسەكێ ژێ دكت، ھەكەر نزانی دێ دكوژت و ھەكەر زانی دێ ئێتە خەلات كرن، دێ بتە شاھێ تیبایێ و دێ شاھا تیبایێ مار بكت. ئەو ژ ئۆدیب دپرست: ئەو چی یە سپێدەیێ ل سەر چاران دچت ونیڤرۆ ل سەر دویان و ئێڤاری ل سەر سێیان؟ ئۆدیب دبێژتێ مرۆڤە؛ دوڕندە خوە دكوژت، ئۆدیبی دكنە شاھ، جاكۆستایا ژنا لایۆس و دایكا وی، لێ مار دكن. دو كوڕو دو كچ ژێ دبن. پشتی چەند سالەكان، ئێشا تاعۆنێ بەلاڤ دبت، ئۆدیب پێكۆلێ دكت بزانت ئەگەرێ تاعۆنێ چ یە؛ پشتی خەلك دخوازێ ژێ دكت، ئەوان ژ تاعۆنێ ڕزگار بكت. پشتی چەندین بزاڤان، خوە دگەھینتە خێڤزانك تیریزیاس، ئەڤێ دبێژتێ ئەگەرێ تاعۆنێ ئەو ب خوەیە، چونكی وی بابێ خوە كوژتییە و دایكا خوە مار كرییە. جۆكاستا دزانت و خوە دكوژت، ئۆدیب ژی چاڤێن خوە دپەقینت و خوە بۆ باژارێ كولۆنایێ دوور دئێخت(19).
شارستانییەت بەرهەمی چەپاندنە.
– سیگمۆند فرۆید
بەرانبەركرن
نەفرەتا خودایی: باراننەبارین د چیڕۆكا كوریدە و ئێشا تاعوونێ د چیڕۆكا ئۆدیبێ شاھدە، وەك نەفرەتەكا خودایی ژ بەر كرنا كریارا گونھێلییا حەرام. باراننەبارین و تاعوون ھەردو ئەو نەفرەت و سزانە یێن ژ كۆمێ دگرن؛ ل ڤێ دەرێ، ھێشتا ئەم ل وی سەردەمینە، ئەڤێ دیاردەیێن خوەزایی- چ باش و چ خراب- وەك سزا و نەفرەت و خەلاتێن خودایی دھاتنە لێكدان و شڕۆڤەكرن. ئەڤ دیتنە بۆ دیاردەیێن خوەزایی، مرۆڤ پالددا ل وان ئەگەران بگەڕت یێن ژ ئەنجام و كریارێن مرۆڤان چێدبن؛ ل ڤی سەردەمی، تەن و ماتێكرن و خوەتێھلكرنا خوەداوەندان د كاروبارێ مرۆڤاندە، مەزن و بەرچاڤ و ئێكسەرە، چونكی ھەموو دەیاردەیێن خوەزایی و مرۆڤی، ئێكسەر ژ ئەنجامێ ماتێكرنا و خوەتێھلكرنا خوەدایینە.
كریارا گونھێلییا حەرام: ھەڤبەندییا حەراما بووكێ و خەزووری و ھەڤبەندییا حەراما ئۆدیب د گەل دایكا خوە. ھەڤبەندییا خەزوور و بووكێ ب ھشبوون و زانین ھاتییە گرێدان، ئانكو نە وەكی ھەڤبەندییا ئۆدیب و دایكا وییە، كو كەس ژ وان ھەردویان نازنت ئەو دایكا وییە و ئەو ژی نزانت ئەو كوڕێ وێیە؛ لێ ھەڤبەندییا ئۆدیب و دایكا وی، وەك ڕێز و پەیسك، ھمبەر ھەڤبەندییا بووك و خەزووری مەزنتر و حەرامترە، ژ بەر ھندێ، د چیڕۆكا ئۆدیبدە، ئۆدیب و دایكا وی نزانن ئەو دایك و كوڕن، لێ د چیڕۆكا كوردیدە، بووك و خەزوور دزانن؛ ب پەیڤەك دی، ژ بەر ئاستێ حەرامییا وێ ھەڤبەندییێ و زێدەكرێتییا وێ، نەدبوو ئەو ھەردو بزانن، چونكی ھەكەر بزانیبوویان، ئەو ھەڤبەندییە نەدبوو. ئەڤ حەزە، ژ ملەکیڤە دبتە کریارەکا توندوتیز د ڕاستا قانوونا ئەخلاقیدە، کو ڕێ نادت پەیوەندییا گونهێلێ د نێڤبەرا خەزوور و بووکێدە هەبت، هەروەسا و ب ئاوایەکێ دژوارتر د نێڤبەرا دەی و کوڕیدە. ژ ملەکئ دیڤە ئەڤ حەزە، حەزەکاس سێکوژییە: دەیک وەک مژار و هەڤڕکییا باب و کوڕان ل سەر؛ بووک وەک مژارا حەزێ و هەڤڕکییا باب و کوڕان ل سەر(٢٠).
خێڤزانك: د چیڕۆكا كوردیدە، دو كەس ئەگەرێ باراننەبارینێ دزانن، زەلامێ كۆچەر و پیرەژنا ل دووماھییا كاروانێ كۆچەراتییێ؛ لێ د چیڕۆكا ئۆدیبدە، تنێ خێڤزانك دزانت. د چیڕۆكا كوریدە، ھەڤبەندییەك د نێڤبەرا دەرەھیكرنا نەپەنییێ و كوژتنێ(21) (مرنێ)دە ھەیە، د چیڕۆكا ئۆدیب ژیدە ئەو ھەڤبەندی ھەیە؛ لێ دەمێ ئۆدیب دشێت بەرسڤا پرسا دوڕندەیی ددت. ل ڤێ دەرێ، پرسەك ھەیە: ئەرێ دەرەھیكرنا نەپەنییان چ ھەڤبەندی ب مرنێڤە ھەیە؟ ئانكو، د ھەردو چیڕۆكاندە، گرێدانەك د نێڤبەرا گۆتنا ڕاستییێ و مرنێدە ھەیە. ھەكەر ئەم تنێ ل سەر چیڕۆكا كوردی ڕاوەستن، ئەم دێ ڤان تێدیتنان بەرچاڤ كن:
1- ھەردو خێڤزانك، زەلام و ژنكا كاروانی، دزانن هەر کەسێ ئەگەرێ ڕاستێ باریننەبارینێ بۆ خەلكێ وێ دەڤەرێ بێژت، دێ مرت؛ لەو زەلامی نەڤیا بمرت و ئەو چارەنڤیسە بۆ ژنكێ ھێلا، ب واتایەكا دی، ژنك دا بەر سەرێ خوە و گۆری خوە كر. ھەلبەت ژنكێ دشیا وێ نھێنییێ نەبێژت و خوە ژ مرنێ ڕزگار بكت؛ لێ د وی دەمیدە، چیڕۆك نەدھاتە ڤەگێڕان، چونكی چیڕۆكێ گرێیەك ھەیە و دڤێت ل داوییێ ڤەبت و ئەو ھەڤڕكی ب دووماھی بێت، ھەروەسا دڤێت كەساتییەك ھەبت خوەگۆریكەر بت.
2- ھەر تشتی بھایێ خوە ھەیە، گۆتنا ڕاستییێ و دەرەھیكرنا نەپەنییان بھایێ خوە ھەیە، ئانكو ئەم دزانن، د ڤێ چیڕۆكێدە و د گەلەك چیڕۆكێن دیدە و د ژیانێدە، ڕاستییێ بھایێ خوە ھەیە و بارا پترێ ئەو بھایە، كوژتن و مرن و گرتن و ئەشكەنجیدانە. د چیڕۆکا ئۆدیبدە ژی، ئەو هەڤبەندی هەیە، لێ نە ب وی ئاوایێ ئاشکەرا، ئەو ژی، دەمێ ئۆدیب بەرسڤا پرسا دوڕندەیی دزانت، دوڕندە خوە دکوژت. ب ڕاستی، حەڤ پەیوەندییا د نێڤبەرا گۆتنا ڕاستییێ ئان ئەم ببێژن ب سەرهلبوونا ڕاستییێ و مرن ئ کوژتنێ، پێدڤی دووڤچوونەکا کوورە، دبت ل جهەک دی، ئەم وێ پێکۆلێ بکن.
دو جوونێن توندوتیژییێ
هەردو جوونین توندوتیژییێ، یا ماددی و یا ڕەمزی، هەردو ب جهدئین؛ یا ماددی د چیڕۆکا کوردیدە، خوەکوژتنا پیرەژنێ و کوژتنا بووک و خەزوورییە و د چیڕۆکا ئۆدیبێ شاهدە، خوەکوژتنا جاکۆستایێ و خوەکۆرەکرنا ئۆدیبە. دبت ئێک ژ پالدەرێن پیرەژن پالدای، ئەو توندوتیژییا ڕەمزی بت، ئەڤا فشار و پێپەستێ ل مرۆڤی دکت، کو مروڤ گۆتنا ڕاستییێ ببێژت، هەکەر خوە نەمانا مرۆڤی ژی تێدە بت؛ د چیڕۆکا ئۆدیبدە، هەر چەندە، خوەکوژتنا جاکۆستایێ و خوەکۆرەکرنا ئۆدیب، ژ توندوتیژییا ماددی دئێتە هژمارتن؛ لێ مرۆڤ دشێت هەردو کریاران، خوەکوژتن و خوەکۆرەکرن، بۆ پێپەستا وی کەلتوورێ ئەخلاقی ڤەگەڕینت، ئەڤێ کریارا گونهێلییێ د نێڤبەرا هەردوکاندە حەرام دکت، کو پێکڤە ژ توندوتیژییا ڕەمزی دئێتە هژمارتن.
کانی و ژێدەرێن ئەخلاقی
مە گۆت، ل پێ تەیۆرا فرۆید و ڕینێه جیرارد، کریارا توندوتیژییێ، دبتە بنەکۆک و کانی و ژێدەر بۆ پەیدابوونا ئەخلاقی و بۆ دانانا کۆمەکا موحەررەماتان. ئەڤ هەردو چیڕۆکە، چەندەکە ژ کەلتوورەکێ ڕەمزی و ئەدەبی، ئەڤێ بەردەوام جەختی ل سەر وان ئەخلاقان دکت و ب ڤەگێڕانا وان، دیوارێ وان موحەڕەماتان بلندتر و ستوورتر لێ دکن.
توندوتیژییا ڕەوا و توندوتێژییا نەڕەوا
ھەر توندوتیژییەكا تاكەكەس ھمبەر ئێكودو دكن چو رەواتییا خوە نینە، ژ بەر نەبوونا چو بەندێن قانوونی كو وێ توندوتیژییێ رێكبێخت، ھەروەسا ئامادەیییا دەولەتێ وەك دەستگەھەكێ قانوونی كو تاكەكەس دەست ژ ھندەك ئازادییا خوە بەرددن ھمبەر ھندەك ئەركان کو دەولەت پێ رادبت، کو ئێك ژ وان ئەركان پاراستنە، ئەو ژی ب ڕێیا نەھێلانا توندوتیژییا تاكەكەسان بەرانبەر ھەڤدو. دمینت ئەو توندوتیژییا دەولەت ھمبەری تاكەكەسان و همبەر دوەلەتێن دی دكت ھەروەسا ئەو توندوتیژییا تاكەكەس ھمبەری دەولەتێ دكن.
ھەردەم دەولەت ھەبوونا خوە ب ھەبوونا توندوتیژییێڤە گرێددت، دەولەت ھەیە دا نەھێلت تاكەكەس توندوتیژییێ بكن. ئانكو دەولەت جھێ ئێكانەیە ئەڤا رەواتییێ ددتە وێ توندوتیژییا پێ رادبت.
ماكس فیبەر دبێژت: دەولەت دەستھەلاتا خەلكەكییە ل سەر خەلكەكی، ئەو ل سەر بنیاتێ ب كارئینانا ئالاڤێن توندوتیژییێ ئاڤا دبت(22).
ئەنگلس دبێژت: دەولەت ڤەرێژا جڤاكییە د پەییسكەكا دەستنیشانكرییا وەرارا وێدە؛ دەولەت دەربڕینە ژ واقعەكی كو ئەڤ جڤاكە كەتییە د ھەڤدژییەكێ د گەل خوە، نەشێت چارە بكت، ئەڤ جڤاكە بۆ ھەڤدژییێن دژوار دابەشبوویە، ئەو نەشێت خوە ژێ قورتال بكت. و داكو ئەڤ ھەڤدژی، ئەڤ چینێن خودان بەرژەوەندیێن ھەڤدژ ئێكودو خلاس نەكن د شەرەكێ ستەوردا، فەربوو ھێزەك ھەبت، وەك بەرچاڤ خوە بلند راگرت، ھێزەك ڤێ ھەڤركییێ سار بكت و بھێلت ژ سنۆران دەرنەكەڤن كو ببتە فەوزا. ئەڤ ھێزا ژ جڤاكی دەركەتی و د سەر وێ چەندێرا خوە د سەر جڤاكیرا دبینت و رۆژ بۆ رۆژێ ژێ دوور دكەڤت، دەولەتە(23).
ژ ڤان ھەردو تێكستانان بۆ مە دیار دبت، دەولەت ھەبوونا خوە و پێدڤییا خوە وەك دەستگەھەك قانوونی ب ھەبوونا توندوتیژییێڤە گرێددت. ئانكو ئەم دشێن ببێژن ئێك ژ بەھانەیێن ھەبوون و مانا دەولەتێ توندوتیژییە.
جڤاك ب خوە، توندوتیژیێی بەرھەم دئینت(توندوتیژییا تاكەكەسان ھمبەری ھەڤدو/ ھەڤركییا پارتێن سیاسی/ توندوتیژییا جەماوەرێ تیپێن وەرزشی…)، گەلەك جاران،ئەڤ توندوتیژییە ڕاناوەست ھەكەر ھمبەری وێ توندوتیژییێ، توندوتیژی ژ بەرێ دەولەتێڤە نەئێتە ب كارئینان. ئانكو توندوتیژییا دەولەتێ ھەلبژارتنەكا پێپەستە، لێ دمینت بۆ ھەر حالەتەكی ئەم بپرسن: ئەرێ ئەو توندوتیژییە ھەتا چ رادە رەوایە؟ چەندییا وێ توندوتیژییێ یا فەربوو یان نە؟.
ل دەڤ ماكس فیبەر، رەواتییا توندوتیژییا دەولەتێ ژ وێ ئێكێیە كو دەولەت ھێزەكا د سەر جڤاكێڕەیە، خوە بلند ھلگرتییە، بێئالییە. لێ ل دەڤ ماركسییان ئەو چەندە جھێ گومانێیە، و ئەو توندوتیژییا دەولەت پێ رادبت نەڕەوایە مادەم جڤاك دابەشە بۆ چینان و دەولەت د دەستێ چینا خودان ئالاڤێن بەرھەمئینانێ دەیە، ئەو توندوتیژییا دەولەت پێ رادبت دێ نەڕەوا بت، دەولەت تشتەك نینە ژ بلی كو ئالاڤەكە دی د دەستێ چینا سەردەستدە ژ بۆ كونترۆلكرن و كپكرنا چینا بندەست.
دەوڵەت مۆنۆپۆڵکردنی زەبروزەنگی شەرعییە.
– ماکس ڤێبەر
پێكۆل ژ بۆ كێمكرنا توندوتژییێ
چ، ڕاستی ل دەڤ وان ھزرڤانان ھەبت، ئەڤێن دبێژن، توندوتیژی قۆناغەكا دیرۆكییە و د قۆناغەكا دییا وەرارا جڤاكێن مرۆڤاتیدە، دێ بوھژت و نامینت؛ چ، ڕاستی ل دەڤ وان بت، یێن دبینن كو توندوتیژی ئێكە ژ سیماتێن جڤاکێن مرۆڤیاتی و ھندی مرۆڤ ھەبت، دێ توندوتیژی ژی ھەبت؛ چ ئەو ڕاست بن ئان ئەڤە، فەرە پێكۆل و بزاڤێن بەردەوام ھەبن، ژ بۆ كێمكرنا توندوتیژییێ. مە گۆت کێمکرن و مە نەگۆت نەهێلان ئان ژ ناڤبرن، چونکی ب باوەرییا مە ب خوە، توندوتیژی ئێک ژ نیشانێن هەیینێ ب خوەیە، چ خوەزا و چ ژیان و مرۆڤ؛ هەکەر مە باوەری ب تەیۆرا پەقینا مەزن هەبت، ئەڤا گەردوون ژێ دورست بوویی، ئەو پەقین ب خوە، وەک دەستپێک، بوویەرەکا گەلەک توندوتیژە، ئانکو هندی هەیین هەبت، دی توندوتیژی هەبت و بنبڕ نابت.
ب دیتنا من، دڤێت مرۆڤ ل سەر دو ئاستان پێكۆلێ بكت، دا توندوتیژییێ کێم بکت:
- ئاستێ جڤاكی: ئەو جڤاكێن شیاین دەولەتا مەدەنی یا دیمۆكراتی ئاڤا بكن، شیاینە ھەتا رادەیەكێ گەلەك مەزن، توندوتیژییێ ژی كێم بكن.
ھەكەر ئەم ھەڤبەركرنەكێ د نێڤبەرا جڤاكێن دیمۆكرات وجڤاكێن نەدیمۆكراتدە بكن (ھەر چەندە چو ئامارێن باوەرپێكری د دەستێ مەدە نینن، لێ ئەو شەر و جەنگێن دینی و مەزھەبی و نەتەوەیی باشترین و ب ھێزترین گرۆڤە و دەلیلن)؛ ئەم دێ بینن، د جڤاكێن دیمۆكراتدە، توندوتیژییا تاكەكەسان بەرانبەر ھەڤدو،ھەروەسا توندوتیژییا تاكەكەس بەرانبەر دەولەتێ دكت؛ ژ توندوتیژییا جڤاكێن نەدیمۆكرات، گەلەك كێمترە. وەسا دیارە، د جڤاكێن دیمۆكراتیدە، توندوتیژییا ماددی ھمبەر توندوتیژییا رەمزی كێمترە، بەرەڤاژی جڤاكێن نەدیمۆكرات، توندوتیژییا ماددی ژ توندوتیژییا ڕەمزی پترە. ل ڤێ دەرێ، ھندی جڤاك بەر ب جڤاکێن مەدەنی و دیمۆکرات نەدیمۆكرات بێنە گوھاڕتن، دێ توندوتیژی كێمتر لێ ئێت.
- ئاستێ تاكەكەسی: مرۆڤ پێكۆلێ بكت، بھایێن لێبۆرینێ و بھایێن مرۆڤاتییێ بەلاڤ بكت، ئەوان بھایێن ئەخلاقی بەلاڤ بكت، یێن مرۆڤی پالددت پتر د گەل یێ جودا سینگفرەھ بت و قەبوول بكت و ھندی مرۆڤ بشێت، پێشوازییا توندوتیژییێ ب توندوتیژییێ نەكت، چونكی جەوھەرێ ھەیینا توندوتیژییێ، قەبوولنەكرنا یێ دییە، قەبوولنەکرنا یێ جودایە.
ل ڤێ دەرێ ژی، چو دین و چو فەلسەفە و چو رێبازێن ھزری و فەلسەفی نینن ب ئێك جاری بانگەوازییێ بۆ توندوتیژییێ بكن، د قولاچك و قورنەتێن ھەر ئالییەكیدە، چەندەك ژ مرۆڤاتییێ ھەیە، چەندەک ژ سینگفرەھییێ و قەبوولكرنا یێ دی ھەیە، دڤێت ئەم خوە لێ بكنە خودان و ب ملكێ خوە بزانن و د نێڤ جڤاكا خوەدە بەلاڤ بكن و بچینن.
دەھمەن
(1) د. ھاورامانی، فەرھەنگی ئاریانڤاچ، چاپخانەی وەزارەتی رۆشەنبیری-ھەولێر،چاپی یەکەم 2008، بەرگ3،بپ 206.
(2) مەسعوود گولی، فەرھەنگا گولی، فارسی-کوردی، سپیرێز- دھۆک 2002، بپ 131.
(3) د. ھاورامانی، فەرھەنگی ئاریانڤاچ، بەرگ3، بپ 190.
(4) ئیسماعیل تاھا شاھین، فەرھەنگا ئامەد. وەکی مە گۆتی، ئەڤ فەرھەنگە ھێشتا نەگەھشتییە چاپێ، لێ کۆپییەک نەتەمام، ژ بەرێ رێزدارێ دانەرڤە، گەھشتییە من. ھەموو ھیڤییا مە ئەوە، ئەڤ فەرھەنگە، زوو بگەھتە چاپێ، چونکی ئەم ل وێ باوەرێنە، دێ کارتێکرنا خوەیا مەزن، ل سەر زارێ کرمانجییا ژۆری ھەبت.
(5) ابن منظور، لسان العرب، مادة” عنف” نسخة الکترونیة.
(6) یونس زکور،العنف والإرهاب أية علاقة؟، مقال فی الحوار المتمدن،عدد:1757-7/12/2006.
(7) جمیل صلیبا، الموسوعە الفلسفیة، دار الکتاب اللبناني بیروت- لبنان 1982، بپ 112.
(8) د. خلیل احمد خلیل، المفاھیم الاساسیة في علم الاجتماع، دار الحداثة- بیروت، ط1 1984،بپ138.
(9) اندریە لالاند، موسوعە لالاند الفلسفیة، تعریب: خلیل احمد خلیل، منشورات عویدات، بیروت- باریس،ط2، 2001، بپ 1555.
(10) بنێر: بیار(پییر) بوردیو، الھیمنە الذکوریة، ترجمة د. سلمان قعفراني، المنظمة العربیة للترجمة، ط1 بیروت 2009، بپ 62.
(11) علم الاجتماع من النظریات الکبرى الی الشؤون الیومیة أعلام وتواریخ وتیارات، تحریر: فلیب کابان وجان فرانسوا دورتیه، ترجمة الدکتور إیاس حسن، دار الفرقد، ط1، 2010، بپ221.
(12) ھەلبەت ئاخڤتن ل سەر گۆتنا مەزنانە، كا زانست چ دبێژت، ئەو مژارەكا دییە.
(13) حسنی ابراھیم عبدالعظیم، مفاھیم سسیولوجیة حدیثة، رأس المال الرمزي، مقال في الحوار المتمدن عدد 3979، 21/1/2013.
(14) ماركس- أنجلس، البيان الشيوعي، روافد للنشر والتوزيع، كراسات ماركسية(1)، بپ19-20.
(15) امیل برھییە، تاریخ الفلسفة في السابع عشر، ترجمة جورج طررابیشي،دار الطلیعة بیروت، ط1 1983، بپ182-183.
(16) بنێرە: سیغموند فروید، موسی و التوحید، ترجمة جورج طرابیشي،دار الطلیعة بیروت، ط3 1979، بپ113-117) ھەروەسا سیغموند فروید، الطوطم والحرام، ترجمة جورج طرابیشي،دار الطلیعة بیروت، ط3 2008، بپ183-190.
(17) بنێڕ ھەردو پەرتووكێن وی:العنف والمقدس، ترجمة: سميرة ريشا، مراجعة: د. جورج سليمان، المنظمة العربية للترجمة، بيروت- لبنان، چ1 ، 2009. الكذبة الرومنسية والحقيقة الروائية، ترجمة: د. رضوان ظاظا، المنظمة العربية للترجمة، بيروت- لبنان، چ1، 2008.
(18) مە گۆت چیڕۆكا كوردی، چونكی مە ژ دەیوبابێن خوە گوھلێ بوویە، لێ دبت د بنەكۆكا خوەدە، چیڕۆكەكا بەربەلاڤا كەلتوورییا چەندین نەتەوەیێن دەڤەرێ بت.
(19) عباس عبد الغني، الموجز في المسرح الإغريقي، مراجعة وتقديم: أ.د عمر الطالب، روافد للنشر والتوزيع، القاهرة، چ1، 2012، بپ 40-42.
(20) دبت مژارا چیڕۆکا کوردی ژی د بنەکۆکا خوەدە، هەمان مژارا چیڕۆکا ئۆدیبێ شاه بت؛ ئانکو مژارا حەزێ دەیک بت و هەڤڕکی هەڤڕکییا کوڕ و بابێ بت ل سەر؛ لێ هندی مژار و پەیوەندی ل ئاستەکێ مەزنێ نەڕەواییێیە و وەک ئەردهەژینەکا دژوارە بۆ ئەخلاقێ جڤاکێ، د چیڕۆکا کوردیدە، دەیک ب بووکێ هاتییە گوهاڕتن. ئەڤە تنێ مگرتییەکە، دبت وەسا نەبت.
(21) هندی مژار ب چیڕۆکا کوردیڤە گرێدای بت، ئەو مرنە ئەوا هەردو خێڤزانک باس دکن، د بنەکۆکا خوەدە خوەكوژتنە، نە مرنەکا نۆرمالە، چونکی گۆتنا وێ نەپەنییێ وەکی ژەهرڤەخوارنێیە، کا چاوا کەسەک ب دەستێ خوە ژەهڕێ ڤەخوت دێ ئێتە هژمارتن خوەکوژتی، ب هەمان ئاوا، مادەم هەردو دزانن چ دەمێ ڕاستی گۆتن دێ مرن، گۆتنا و؛ نەپەنییێ دێ بتە خوەکوژتن.
(22) حنة ارندت، في العنف، ترجمة ابراھیم العریس، دار الساقي، بیروت- لبنان، چ1، 1992، بپ31.
(23) انجلس، اصل العائلة و الملكیة الخاصة و الدولة، ترجمة الیاس شاھین، دار التقدم موسكو بپ 224-225.
